Haitian Revolution (Part 2)

Son videoda qaldığımız yerdə
Toussaint Louvertur

Leclercin tərəfində olduğu
üçün, daha doğrusu

Leclercə üsyan etməyi
dayandırdığı üçün

sağ qolu olan adamları tərəfindən
xəyanətə uğramışdı,

bu da insanları Leclercin o
qədər də pis insan olmadığına,

quldarlığı geri gətirmək
və Afrika əsilli azad insanları

hüquqlarından məhrum etmək
niyyətində olmadığına inandırmışdı.

Bu Leclercin başqa
bir şəkilidir.

Bu Leclercdir.

Buna görə də sağ qollarından
vaz keçməli oldu. Leclerclə

danışıqlar aparmağa getdi,
Leclerc isə onu həbs etdi,

bir qayığa mindirib Fransaya
göndərdi və o, növbəti il

1803-cü ildə öldü.

Beləliklə, o xəyanətə uğrayır.

O həqiqətən də yalnız Haiti
tarixində yox ümumilikdə

vacib liderlərdən biri idi.

-

Əvvəl də dediyim kimi, o
hakimiyyətə gələndə ağdərili

əhalidən intiqam almamışdı.

Haiti iqtisadiyyatının
dirçəlməsinə kömək etmişdi.

İndiki Haiti, o zaman
Santo-Dominqo adlanan

əraziləri Britaniya donanmasına
qarşı müdafiə etmişdi.

Bunu qeyd etməyi unutmuşdum.

Britaniya donanmasına qarşı
müdafiə etmişdi, o vaxt bu

dünyada ən üstün
donanma idi.

Ona böyük general olaraq
yalnız rəqabət axtarmaması,

kəskin taktikaları olması
və düşmənlərini məhv

etməsindən əlavə, belə
bir şöhrət qazandıran

həm də bu idi.

Beləliklə, o xəyanətə uğrayır və
Leclercin həqiqətən də şeytan

buynuzlarına layiq olduğunu
göstərmək üçün--

buna baxmayaraq, biz indi
şeytan buynuzlarına daha

çox layiq olan biri ilə
tanış olmaq üzrəyik,

ya da ona layiq olan biri üçün
əlaltı idi desəm daha düz olar--

1802-ci ilin mayında Napoleon
köləliyi aradan qaldırılmadığı

yerlərdə bərpa edən
qanun qəbul edir.

Bu biraz qeyri-müəyyən idi.

Bəzi bölgələr var
idi ki, köləlik ortadan

qaldırılmamışdı.

Bunlara Martinikadakı,
Sent-Lüsiyadakı və

Tobaqodakı fransız koloniyaları aiddir.

Lakin Haitidə-- daha doğrusu
o zamankı Santo-Dominqoda--

işlər biraz qarışıq idi.

Köləlik ləğv olunmuşdu, yoxsa
hələ də qalmaqda idi?

Görünür ki, Haitidə
qullar azad idi.

Yəni bunun Haiti üçün tam
olaraq nə mənaya

gəldiyi dəqiq deyildi, bununla
yanaşı, Haiti əhalisi bunun

baş verdiyindən belə xəbərsiz idi.

Bu 1802-ci ilin mayında idi.

Dəqiqləşdirsək, Napoleon
Leclercə uyğun bir vaxtda

köləliyi geri gətirmək üçün

qeyd göndərdi.

Bu insanlar zarafat
etmirdilər.

Onlar vəziyyətdən xəbərdar idilər.

Onlar bilirdi ki, Haitidə
nəzarəti əldə saxlamaq

üçün Toussaint Louverturun
keçmiş generallarına, sağ

qollarına ehtiyacları olacaq.

Lakin bütün bu vaxt
ərzində əsas niyyət

üstünlük qazandıqda köləliyi
yenidən bərpa etmək və

ağdərili olmayan insanların
hüquqlarını əlindən almaq idi.

Artıq bu adamlar da ağılsız
deyildilər.

Dessalinesi xatırlayarsınız.

Bu onun şəkillərindən biridir.

O da keçmiş kölə idi və eyni zamanda
Toussaint Louverturun sağ qollarından

biri və çox bacarıqlı
bir general idi.

Xatırlaya biləcəyiniz kimi, Leclercə
qarşı mübarizənin sonuna yaxın

döyüşü dayandırıb
Toussaint Louvertura

yönəldiyini deyə bilərik.

Lakin o və Louverturun
digər keçmiş izləyiciləri

olacaqları görə bilirdi.

O gizli qeydə müdaxilə
etməklərinə belə ehtiyac yox idi.

Martinika, Tobaqo və
Sent-Lüsiyadan köləliyin

geri gətirələcəyinə dair
xəbər aldılar.

O zamanlar fransızlar köləlik
məsələrinə gəldikdə bəhsə

girə biləcəyiniz yaxud güvənə
biləcəyiniz insanlar deyildilər.

Beləliklə, Dessalines və yoldaşları
yenidən silahlandılar.

Dessalines Troussaint Louverturdan
çox fərqli biri idi.

-

Tək oxşarlıq o idi ki,
hər ikisi güclü hərbi

əsgərlər idi.

Ən böyük fərqlilik isə
Dessalinesin geri çəkiləcək

biri olmaması idi.

O göz qarşılığında göz
almaqdan

qorxmurdu, deyə bilərik.

Yəni burada, qulların
üsyan ordusunun başında

Dessalines var idi.

Digər tərəfdə isə 40,000
əsgərlik qoşunu ilə Napoleon

ilə birlikdə Leclerc var idi.

Ancaq Dessalinesin
bəxtindən, sarı qızdırma--

bu əslində o qədər də bəxt deyil.

Hər tərəfdə insanlar öldü.

Ancaq bu, mübaribənin
gedişatını adadakı Afrika

əsilli insanların lehinə
çevirdi.

Sarı qızdırma adanı bürüdü,
Leclerci öldürdü və

iyirmi minə yaxın-- ya da

oxuduğum rəqəmə görə
24,000-- fransız əsgərinin

axırına çıxdı, digər 8,000
xəstəxanaya aparıldı.

Bu 32,000 əsgərin xidmətdən
çıxması deməkdir, beləliklə,

geriyə 8,000 əsgər qalır.

Bu birdən-birə gedişatı
tamamilə dəyişdirir,

üsyançı ordunun vuruşmalı
olduğu qüvvələrdə

rəqəmlər dəyişdi.

Lakin vəziyyət o qədər də
yaxşı deyildi çünki Leclerc--

qeyd etdiyim kimi, ona kiçik
şeytan buynuzları vermişdim--

o daha böyük şeytan buynuzlarına
layiq Rochambeau

adlı biri tərəfindən əvəz olundu.

Onu Amerika İnqilabının
qəhrəmanı olan və onunla

eyni ada sahib olan atası
ilə qarışdırmaq olmaz.

O amerikalıların tərəfində
Fransa üçün vuruşmuşdu.

Anladığım qədəri ilə
yaxşı birinə oxşayırdı.

Lakin oğlu həqiqətən pis biri idi.

Tarixdə birmənalı olaraq pis
deyə biləcəyiniz çox az

adam var.

O isə onlardan biridir.

Artıq bir növ çarəsiz
vəziyyətdə idi, qüvvələri

sarı qızdırmadan məhv olmuşdu,
olduqca aqressiv bir

düşmənlə mübarizə aparırdı,
o müəyyən-- bunları

yazım, çünki həqiqətən
dəhşətli idilər.

Afrikalıları basdırırdı--
ya da təxminimcə,

Afrikalı amerikalılar deməliyəm.

Keçmiş kölələri ya da Afrika
əsilli insanları basdırırdı--

canlı olaraq həşərat
çuxurlarına basdırırdı.

İnsanları bəkməzdə
canlı-canlı qaynadırdı.

Oxuduğum bir məqalədə
deyirdi ki, bir nöqtədə o

evində bal keçirir və bütün nüfuzlu,
qarışıq irqli insanları çağırıb,

gecə yarısı olduğunda əmr
verirdi ki, bütün bu insanlar

qətl olunsun.

-

Bu qəddarlığının tək sərhədi
ələ keçirə bildiyi insanlar idi,

xüsusilə Afrika əsilli
insanlar.

Zülmünün tək müsbət tərəfi
o idi ki, ilk dəfə

Afrika əsilli əhalini adada

birləşdirmişdi.

Beləliklə, o, kölələri, keçmiş
kölələri və qarışıq irqli insanları

birləşdirmişdi.

Eyni vaxtda biz indi
1803-cü ildəyik.

Daha öncə də dediyim kimi,

Britaniya ilə hələ də müharibədəyik.

Britaniya-- bunu daha öncə
qeyd edtmişdim-- onlar

dünyadakı ən üstün
donanmaya sahib idi.

Bu adam, nə qədər pis və
qəddar olsa da, Dessalineslə

üzləşmək məcburiyyətində
olacaqdısa, Napoleonun

dəstəyinə ehtiyacı var idi.

Bunu aydın ifadə eləyim.

Dessalines, daha öncə də
qeyd etdiyim kimi göz

qarşılığında göz almağa hazır idi.

Bir hadisə zamanı, Rochambeau
500 üsyançı məhbusu diri-diri

basdırdı, sonra isə Dessalines
gedib 500 fransız məhbusunu asdı.

Yəni o qandan utanan
biri deyildi.

-

Bu Toussaint Louverturdan
fərqli bir cəhət idi.

Bu bir növ dərsdir.

Əgər bir düşmənlə döyüşürsüzsə,
düşməninizin daha məqbul liderlərini

aradan çıxarsanız, onlara xəyanət
etsəniz, özünüzə oxşar bir lider və

qəddarlığınız ortaya çıxa bilər.

-

Hər nəysə, bu qədər
şərh bəsdi.

Beləliklə, səhnə quruldu.

Britaniya ilə müharibə.

Britaniya dənizlərdə, xüsusilə
Karib dənizində hökmranlıq edirdi.

Bu adamın keçmiş kölə
üsyanlarının liderinə qarşı

dəstəyə ehtiyacı var.

Napoleon onun itkilərini
azaldan biri kimi bilinir.

O bunu Misirdəki
qoşunları ilə etdi.

O, fərdləri həqiqətən
vecinə alan

biri deyildi.

Ona daha çox eqosu və
gücü vacib idi.

Beləliklə, Napoleon onları
yarı yolda buraxır.

Napoleon baş verəcəkləri
görə bilirdi.

O Britaniya donanmasından
qurtula bilməyəcəkdi.

Eyni vaxtda Napoleon avropada
bütün bu müharibələrdə

mübarizə aparırdı.

Xatırlayacağınız kimi, Fransa
inqilabı Fransanın

müflisləşməsi ilə sürətləndi.

Beləliklə, Napoleon bu adamdan
əl çəkməkdən əlavə-- o isə

sonda layiq olduğunu alır--
Napoleon həm də

qərb yarımkürəsində hər hansı
hakimiyyət yaxud koloniya

saxlamaqdan da əl çəkir.

Bundan əlavə, pul yığmaq üçün
Napoleon Luiziananı da

amerikalılara satır.

Luiziana dedikdə yalnız
Luiziana ştatının indiki

vəziyyətindən danışmıram,
hansı ki, bu qədər

böyüklükdədir.

Bura əslində mənim
doğulduğum yerdir.

Biz bütün-- hardasa Birləşmiş
Ştatların 1/3-i qədər ərazi

haqqında danışırıq.

Bunun hamısını satmışdı.

O çox çarəsiz vəziyyətdə idi.

Bu ərazini 15 milyon dollara
satmışdı, bu

60 milyon frankın
qarşılığıdır.

Öyrəndiyimə görə, bu günün
pul dəyəri ilə ölçdükdə

bu 10 milyard edir.

Əgər kimsə sizə desə ki,
10 milyard qarşılığında

ABŞ-ın 1/3-i sizin olacaq,
bu çox yaxşı təklif olardı.

-

Bu günün pulu ilə 10 milyard.

Beləliklə, 1803-cü ildə 15 milyon,
bu gün üçün isə 10 milyard,

yenə də böyük pul deyil,
ancaq o çarəsiz idi.

Britaniyanın dənizlərdə ağalıq
etdiyi və Avropada öz

problemləri ilə məşğul olduğu
bir dönəmdə dünyanın

o biri ucunda olan torpaqları
nəzarətdə saxlaya bilməyəcəkdi.

Beləliklə, bu, amerikalılar
üçün yaxşı bir təklif oldu.

Açığı, o buranı amerikalılara
satmasaydı belə, ya britaniyalılar

ya da amerikalılar buranı
onsuz da

alacaqdılar.

Beləliklə, Napoleon tərəfindən
kənarda buraxılan Dessalines

Rochambeaunu məğlub edir
və sonda

Santo-Dominqonu
azad edir.

1804-cü il, 1 yanvar.

Dessalines onu azad elan
edir, və yeni ölkəni

yerli insanların adaya
verdiyi ada uyğun olaraq

Haiti adlandırır.

Bu, dağlar ölkəsi
mənasına gəlir.

Bir qeyd etmək istəyirəm,
çünki bunu bilməyə

bilərsiz.

Haiti hələ də çox kasıb
bir ölkədir.

Bununla yanaşı, Dessalinesdən
sonra onun--

sonra bu haqda videolar
çəkəcəm-- bir-birinin ardınca

bir çox diktatorları oldu.

İnsanlar çox çətin
zamanlar keçirdi.

Bunu göstərmək istəyirəm ki,
həqiqətən pis bir

başlanğıc etdilər.

Çünki Dessalinesin 1804-cü ildə
müstəqilliyini elan etməsinə

baxmayaraq, Fransızlar Haitini
1805-ci ilə qədər--

üzr istəyirəm-- 1825-ci ilə qədər
tanımadılar.

Deyə bilərsiniz ki, tanımaqları
kimin vecinədir?

Keçmiş müstəmləkəçinin nə
düşündüyü kimin vecinədir?

Ancaq onlar Haitini tanıyana
qədər ona embarqo

tətbiq edirdilər.

Haiti ilə hər hansı ticarət
əlaqələri qurulmasına

imkan vemirdilər.

Beləlikə, bu işləri
çətinləşdirirdi.

Tanınmaq üçün isə Haiti
Fransaya 90 milyon

borc ilə razılaşmalı idi.

Bunun nə qədər pul elədiyini
aydınlaşdırsaq, bura kiçik

bir adadır-- ya da adanın
yarısı-- yeni azad olunmuş

kölələrdən ibarətdir və onlar
Fransaya borclu olurlar--

bu əslində ABŞ və Böyük
Britaniya tərəfindən

daha da gücləndirilir.

Bu sizə hətta keçmiş düşmənlərin
kiçik, yoxsul adaları sıxışdırmaq

üçün necə bir araya gələ

biləcəyini göstərir.

Lakin onlar Fransaya Amerikanın
Luiziana üçün ödədiyi

puldan 1.5 dəfə çox
borclu olacaqdılar.

Bu 60 milyon frank idi.

Bütün Luiziananı ələ keçirmişdilər.

İndi isə Fransa Haitiyə deyirdi ki,
bizə 90 milyon frank borclusan.

Bu, bu günün pulu ilə təxminən
14 ya da 15 milyard

dollar edir. Bu yarım milyon
əhalisi olan yeni azad olunmuş

kölələr üçün keçərli idi.

Yəni bir növ dəhşətli
miqdarda borc idi.

Aydınlaşdırsaq, bu, 19-cu
əsrin əvvəlində çılğın

müstəmləkəçilərin bunu etməyə
məcbur etməsi kimi deyildi.

Bu borc faizlə birlikdə 1947-ci
ilə qədər ödənmədi.

Borc ödəməyə
davam edirdilər.

Yaraya duz bassaq, borcun
səbəbinin əmlak itkisi

olduğunu iddia edirdilər.

Buna görə də Fransa
iddia edirdi ki, Haiti

onlara əmlak itkisi üçün
pul borcludur.

Əmlak itkisinin sırasına
torpaq və qullar da

daxil idi.

İndi azadlığınıza qovuşduğunuza
görə sizə sahib olma hüququnu

itirdiyimiz üçün bizə
xeyli pul borclusunuz.

Bu bir növ yaraya duz basmaq kimi idi.

Əslində bu rəqəmi ilk dəfə öyrənəndə
çox təəccüblənmişdim ki,

belə bir kasıb, kiçik ölkə
azadlığını əldə etmək üçün

inkişaf etmiş qərb ölkəsinə
1947-ci ilə qədər

borc ödəməyə davam edib.

-