< Return to Video

چۆن كريستاڵ كار دەكات؟ - گراهام بەيرد.

  • 0:07 - 0:11
    لەژێر كانى ئاوى گەرم و كانييە
    گەرمەكانى لە كالدێرا يەلۆستۆن
  • 0:11 - 0:16
    پێكهاتەى ژوورى مەگما لە ئەنجامى
    خاڵێكى گەرمى شللەى زەوى درستدەبێت.
  • 0:16 - 0:19
    كاتێك ماگما بەرەو ڕووى زەوى دەڕوات،
  • 0:19 - 0:23
    بەردە گەرمە تازەكان دروست دەبن.
  • 0:23 - 0:27
    ئەو گەرماييەى بەهۆى بەردەكەوە بڵاوبويتەوە
    ئاوى ژێر زەوى بەرەو ڕووى زەوى دەبات.
  • 0:27 - 0:33
    كاتێك ئاو ساردە، ئەو جۆرە
    ئايۆنە كانزايانەى لە كانەكەدان،
  • 0:33 - 0:37
    لەگەڵ كريستاڵى كوارتز
    لە سليكۆن و ئۆكسجين پێكهاتووە،
  • 0:37 - 0:42
    فلێدسپار لە پۆتاسيۆم و ئەلەمنيۆم
    و سليكۆن و ئەكسجين پێكهاتووە،
  • 0:42 - 0:45
    گالينا لە قوڕقووشم و گۆگرد دروست بووە.
  • 0:45 - 0:48
    زۆرێك لەم كريستاڵانە
    شێوەى نايابى خۆيان هەيە --
  • 0:48 - 0:53
    ئەمە زنجيرەيەك لە كوارتزى ئاماژە پێكردووە،
    يان ئەو كۆمەڵە شەشپاڵوەى گالينا.
  • 0:53 - 0:57
    بەڵام چى وايان لێدەكات دووبارە
    و دووبارە لەو فۆڕمانەدا گەشە بكەن؟
  • 0:57 - 1:00
    بەشێك لە وەڵامەكان لە گەرديلەى خۆيان دايە.
  • 1:00 - 1:05
    هەموو گەرديلە كريستاڵەكان بەشێوازێكى
    ڕێك و پێك و دووبارە، پەيڕەوى دەكەن.
  • 1:05 - 1:09
    ئەم شێوەيە تايبەتمەندى كريستاڵێكە،
  • 1:09 - 1:11
    و تەنها دەربارەى كانزاكان نييە --
  • 1:11 - 1:16
    لم و سەهۆڵ و شەكر و چوكلێت
    و سيڕاميك و كانزاكان و DNA
  • 1:16 - 1:20
    تەنانەت هەندێك شلە
    پێكهاتەى كريستاڵيشيان هەيە.
  • 1:20 - 1:22
    هەر ڕێكخستنێكى گەرديلەيى
    لە ماددەى كريستاڵى
  • 1:22 - 1:26
    سەر بەيەكێك لەم شەش جۆرە جياوازەيە:
  • 1:26 - 1:32
    شەشپاڵۆ، چوارگۆشەيى، لەبزينەيى،
    يەكلارى، سێلارى، شەش ڕوو.
  • 1:32 - 1:34
    لەگەڵ پێدانى مەرجە ڕاستەكان،
  • 1:34 - 1:37
    كريستاڵەكان بەشێوەى ئەندازەيى گەشە دەكەن
  • 1:37 - 1:40
    بە ڕەنگدانەوەى ڕێكخستنى گەرديلەكانيان.
  • 1:40 - 1:45
    بۆ نموونە گالينا، پێكهاتە شەشپاڵوەكەى
    لە قوڕقووشم و گۆگرد دروستكراوە.
  • 1:45 - 1:47
    گەرديلەكانى تاڕادەيەك گەورەن
  • 1:47 - 1:51
    ڕێكدەخرێ لە تۆڕى ٣ دوورى بە ٩٠ پلە،
  • 1:51 - 1:56
    لە كاتێكدا گەرديلەى گۆگرد
    بەشێوەيەكى گونجاو لەنێوانياندا هەيە.
  • 1:56 - 2:00
    لەگەڵ گەورەبوونى كريستاڵدا، چەند جێگەيەكى
    وەك گەرديلەكانى گۆگرد ڕادەكێشێت،
  • 2:00 - 2:04
    لەكاتێكدا قوڕقۆشم پەيوەندى
    لەگەڵ ئەو شوێنانە هەيە.
  • 2:04 - 2:07
    لە كۆتايدا، تۆڕى گەرديلەيى
    پێكەوە بىستراو تەواو دەكەن.
  • 2:07 - 2:11
    ئەمە واتە شێوازى تۆڕى ٩٠ پلەيى
    لە پێكهاتەى كريستاڵى گالينا
  • 2:11 - 2:15
    لە شێوەى ديار و ئاشكراى
    كريستاڵدا ڕەنگ دەداتەوە.
  • 2:15 - 2:18
    كوارتز، لەلايەكى ترەوە پێكهاتەى
    كريستاڵى شەشلايى هەيە.
  • 2:18 - 2:22
    ئەمەش بەو مانايە دێت كە لەسەر ڕوويەكى
    تەخت، گەرديلەكانى لەشێوەى شەشلايى دان.
  • 2:22 - 2:28
    لە سێ ڕەهەنددا، ئەم شێوە شەشلايانە لە
    چەندين هەڕەمى بەسەريەك دروست كراوون.
  • 2:28 - 2:32
    لە گەرديلەيەكى سليكۆن و چوار
    گەرديلەى ئۆكسجين دروستكراوە.
  • 2:32 - 2:34
    كەواتە شێوەى ديارى كريستاڵى كوارتز
  • 2:34 - 2:40
    ستوونێكى شەش لايى لەگەڵ كۆتايەكى نووك.
  • 2:40 - 2:42
    بەپێى بارودۆخى ژينگەيى،
  • 2:42 - 2:46
    زۆربەى كريستاڵەكان توانايان هەيە
    چەند شێوەيەكى ئەندازەيى وەربگرن.
  • 2:46 - 2:50
    بۆ نموونە ئەڵماس، كە لە قوڵايى
    شلەى زەوي دروست دەبێت،
  • 2:50 - 2:56
    چثكهاتەى كريستاڵى شێوە سێجاى هەيە و
    دەتوانێت گەشە بكات بۆ شەشپاڵو يان هەشت لا.
  • 2:56 - 2:59
    شێوەى ئەڵماس
  • 2:59 - 3:01
    پشت بەو بارودۆخە دەبەستێت
    كە تێيدا گەشە دەكات،
  • 3:01 - 3:05
    لەوانە فشار و گەرما و ژينگەى كيميايى.
  • 3:05 - 3:09
    لەكاتێكدا ناتوانين چاودێرى بارودۆخى
    گەشەى ناوەوەى زەوى بكەين،
  • 3:09 - 3:12
    پشكنينى تاقيگەكان چەند بەڵگەيەكى دەرخستوە
  • 3:12 - 3:16
    ئەڵماسەكان دەبن بە
    شەشپاڵو لە پلەى گەرمى نزم
  • 3:16 - 3:19
    و هەشت لە پلەى گەرمى بەرز.
  • 3:19 - 3:23
    شوێنپێى بڕى ئاو، سليكۆن،
    جێرمانيۆم يان مەگنيسيۆم
  • 3:23 - 3:27
    دەتوانن كاريگەرى لە شێوەى ئەڵماس بكەن.
  • 3:27 - 3:31
    ئەڵماس هەرگيز بە سروشتى گەشە ناكات
    لەو شێوەى كە لە خشڵدا دەيدۆزيتەوە --
  • 3:31 - 3:36
    ئەم ئەڵماسانە پوختە كراوە
    بۆ نيشاندانى درەشانەوە و جوانى.
  • 3:36 - 3:42
    زۆربەى كريستاڵەكان
    شێوەى ئەندازەى پێكناهێنن.
  • 3:42 - 3:44
    شوشو لە لمى كوارتزى تواوە دروستكراوە،
  • 3:44 - 3:46
    بەڵام ئەوە كريستاڵى نييە.
  • 3:46 - 3:49
    لەبەر ئەوە شوشەكە بەخێرايى سارد دەبێتەوە،
  • 3:49 - 3:52
    گەرديلەكان كاتيان نيە
    بۆ جياكردنەوەى خۆيان،
  • 3:52 - 3:55
    و لە شێوەى پێكهاتەى
    دياريكراوى كريستاڵى كوارتز.
  • 3:55 - 3:58
    بەڵكو ڕێكخستنى هەڕەمەكى
    گەرديلەكان لە شووشەى تواوەدا
  • 3:58 - 4:01
    چاك دەبێتەوە دواى سادبوونەوە.
  • 4:01 - 4:04
    زۆربەى كريستاڵەكان
    شێوەى كريستاڵى پێكناهێنن
  • 4:04 - 4:08
    لەنزيك كريستاڵى تر گەشە دەكەن.
  • 4:08 - 4:11
    بەرد، وەك گرانايت پڕە لە كريستاڵ،
  • 4:11 - 4:13
    بەڵام هيچ كام لەوانە
    فۆڕمێكى دياريكراويان نييە.
  • 4:13 - 4:16
    لە كاتێكدا ماگما سارد دەبێت و ڕەق دەبێت،
  • 4:16 - 4:21
    زۆر لە كانزايەكان دەبنە كريستاڵ
    و بۆشاى بەتاڵ بەخێرايى نامێنێت,
  • 4:21 - 4:24
    و هەندێك كريستاڵ، وەك فەيرۆز،
  • 4:24 - 4:29
    لە زۆربەى دۆخە ژينگەيەكان جيا ناكرێتەوە،
  • 4:29 - 4:31
    تەنانەت لەگەڵ بۆشايى پێويست.
  • 4:31 - 4:34
    هەر گەرديلەيەكى كريستاڵى
    تايبەتمەندى خۆى هەيە،
  • 4:34 - 4:39
    لەكاتێكدا ئەم تايبەتمەنديانە هيچ كاريگەري
    لەسەر پێويستيە سۆزداريەكانى مرۆڤ نييە،
  • 4:39 - 4:44
    لە زانستى ماددە و پزيشكيدا
    بەرنامەى بەهێزى هەيە.
Title:
چۆن كريستاڵ كار دەكات؟ - گراهام بەيرد.
Speaker:
گراهام بەيرد.
Description:

زۆر كريستاڵ شێوەى واژۆيى هەيە-- وەك تاڤگەى كوارتزى ئاماژەپێكراو يان كۆمەڵەيە لە شەشپاڵوى گالينا. هەموو گەرديلەكانى كريستاڵ تابەتمەنديەكى ڕوونيان هەيە: شێوازى ڕچكخراو يان دووبارەبوەوە. قالبەكە بە كانزاكان سنووردار نەكراوە- لم، سەهۆڵ، كانزاكان، و DNA ئەمەش پێكهاتەى كريستاڵى هەيە. كەواتە چى دەبێتە هۆى ئەوەى دووبارە و چەند جارێكى تر گەشە بكەن بۆ ئەم شێوانە؟ گراهام بەيرد خۆى دەهاوێتە ناو تايبەتمەنديە ناوازەكانى كريستاڵەكان.

وانەكە لەلايەن گراهام بەيرد، لە دەرهێنانى فرانز پالۆمارێ.

https://amara.org/en/videos/pSq5PY7TP9TJ/info/how-do-crystals-work-graham-baird/
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
04:45

Kurdish (Central) subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.