WEBVTT

00:00:06.886 --> 00:00:11.216
لەژێر كانى ئاوى گەرم و كانييە
گەرمەكانى لە كالدێرا يەلۆستۆن

00:00:11.216 --> 00:00:16.184
پێكهاتەى ژوورى مەگما لە ئەنجامى 
خاڵێكى گەرمى شللەى زەوى درستدەبێت.

00:00:16.184 --> 00:00:19.077
كاتێك ماگما بەرەو ڕووى زەوى دەڕوات،

00:00:19.077 --> 00:00:23.337
بەردە گەرمە تازەكان دروست دەبن.

00:00:23.337 --> 00:00:27.392
ئەو گەرماييەى بەهۆى بەردەكەوە بڵاوبويتەوە 
ئاوى ژێر زەوى بەرەو ڕووى زەوى دەبات.

00:00:27.392 --> 00:00:32.882
كاتێك ئاو ساردە، ئەو جۆرە 
ئايۆنە كانزايانەى لە كانەكەدان،

00:00:32.882 --> 00:00:36.876
لەگەڵ كريستاڵى كوارتز 
لە سليكۆن و ئۆكسجين پێكهاتووە،

00:00:36.876 --> 00:00:41.886
فلێدسپار لە پۆتاسيۆم و ئەلەمنيۆم
و سليكۆن و ئەكسجين پێكهاتووە،

00:00:41.886 --> 00:00:45.126
گالينا لە قوڕقووشم و گۆگرد دروست بووە.

NOTE Paragraph

00:00:45.126 --> 00:00:47.736
زۆرێك لەم كريستاڵانە 
شێوەى نايابى خۆيان هەيە --

00:00:47.736 --> 00:00:52.856
ئەمە زنجيرەيەك لە كوارتزى ئاماژە پێكردووە،
يان ئەو كۆمەڵە شەشپاڵوەى گالينا.

00:00:52.856 --> 00:00:57.321
بەڵام چى وايان لێدەكات دووبارە 
و دووبارە لەو فۆڕمانەدا گەشە بكەن؟

NOTE Paragraph

00:00:57.321 --> 00:01:00.013
بەشێك لە وەڵامەكان لە گەرديلەى خۆيان دايە.

00:01:00.013 --> 00:01:04.933
هەموو گەرديلە كريستاڵەكان بەشێوازێكى
ڕێك و پێك و دووبارە، پەيڕەوى دەكەن.

00:01:04.933 --> 00:01:08.508
ئەم شێوەيە تايبەتمەندى كريستاڵێكە،

00:01:08.508 --> 00:01:10.518
و تەنها دەربارەى كانزاكان نييە --

00:01:10.518 --> 00:01:15.758
لم و سەهۆڵ و شەكر و چوكلێت
و سيڕاميك و كانزاكان و DNA

00:01:15.758 --> 00:01:19.679
تەنانەت هەندێك شلە 
پێكهاتەى كريستاڵيشيان هەيە.

NOTE Paragraph

00:01:19.679 --> 00:01:22.459
هەر ڕێكخستنێكى گەرديلەيى
لە ماددەى كريستاڵى

00:01:22.459 --> 00:01:25.699
سەر بەيەكێك لەم شەش جۆرە جياوازەيە:

00:01:25.699 --> 00:01:32.319
شەشپاڵۆ، چوارگۆشەيى، لەبزينەيى، 
يەكلارى، سێلارى، شەش ڕوو.

00:01:32.319 --> 00:01:34.359
لەگەڵ پێدانى مەرجە ڕاستەكان،

00:01:34.359 --> 00:01:37.009
كريستاڵەكان بەشێوەى ئەندازەيى گەشە دەكەن

00:01:37.009 --> 00:01:39.699
بە ڕەنگدانەوەى ڕێكخستنى گەرديلەكانيان.

00:01:39.699 --> 00:01:44.579
بۆ نموونە گالينا، پێكهاتە شەشپاڵوەكەى
لە قوڕقووشم و گۆگرد دروستكراوە.

00:01:44.579 --> 00:01:46.622
گەرديلەكانى تاڕادەيەك گەورەن

00:01:46.622 --> 00:01:50.932
ڕێكدەخرێ لە تۆڕى ٣ دوورى بە ٩٠ پلە،

00:01:50.932 --> 00:01:55.662
لە كاتێكدا گەرديلەى گۆگرد 
بەشێوەيەكى گونجاو لەنێوانياندا هەيە.

00:01:55.662 --> 00:02:00.174
لەگەڵ گەورەبوونى كريستاڵدا، چەند جێگەيەكى
وەك گەرديلەكانى گۆگرد ڕادەكێشێت،

00:02:00.174 --> 00:02:03.656
لەكاتێكدا قوڕقۆشم پەيوەندى
لەگەڵ ئەو شوێنانە هەيە.

00:02:03.656 --> 00:02:07.096
لە كۆتايدا، تۆڕى گەرديلەيى
پێكەوە بىستراو تەواو دەكەن.

00:02:07.096 --> 00:02:11.236
ئەمە واتە شێوازى تۆڕى ٩٠ پلەيى
لە پێكهاتەى كريستاڵى گالينا

00:02:11.236 --> 00:02:14.593
لە شێوەى ديار و ئاشكراى
كريستاڵدا ڕەنگ دەداتەوە.

NOTE Paragraph

00:02:14.593 --> 00:02:17.973
كوارتز، لەلايەكى ترەوە پێكهاتەى
كريستاڵى شەشلايى هەيە.

00:02:17.973 --> 00:02:22.103
ئەمەش بەو مانايە دێت كە لەسەر ڕوويەكى
تەخت، گەرديلەكانى لەشێوەى شەشلايى دان.

00:02:22.103 --> 00:02:27.564
لە سێ ڕەهەنددا، ئەم شێوە شەشلايانە لە
چەندين هەڕەمى بەسەريەك دروست كراوون.

00:02:27.564 --> 00:02:31.794
لە گەرديلەيەكى سليكۆن و چوار 
گەرديلەى ئۆكسجين دروستكراوە.

00:02:31.794 --> 00:02:34.171
كەواتە شێوەى ديارى كريستاڵى كوارتز

00:02:34.171 --> 00:02:39.571
ستوونێكى شەش لايى لەگەڵ كۆتايەكى نووك.

NOTE Paragraph

00:02:39.571 --> 00:02:41.691
بەپێى بارودۆخى ژينگەيى،

00:02:41.691 --> 00:02:46.111
زۆربەى كريستاڵەكان توانايان هەيە
چەند شێوەيەكى ئەندازەيى وەربگرن.

00:02:46.111 --> 00:02:50.041
بۆ نموونە ئەڵماس، كە لە قوڵايى
شلەى زەوي دروست دەبێت،

00:02:50.041 --> 00:02:56.261
چثكهاتەى كريستاڵى شێوە سێجاى هەيە و 
دەتوانێت گەشە بكات بۆ شەشپاڵو يان هەشت لا.

00:02:56.261 --> 00:02:58.861
شێوەى ئەڵماس

00:02:58.861 --> 00:03:01.151
پشت بەو بارودۆخە دەبەستێت
كە تێيدا گەشە دەكات،

00:03:01.151 --> 00:03:05.451
لەوانە فشار و گەرما و ژينگەى كيميايى.

00:03:05.451 --> 00:03:09.128
لەكاتێكدا ناتوانين چاودێرى بارودۆخى
گەشەى ناوەوەى زەوى بكەين،

00:03:09.128 --> 00:03:11.868
پشكنينى تاقيگەكان چەند بەڵگەيەكى دەرخستوە

00:03:11.868 --> 00:03:15.838
ئەڵماسەكان دەبن بە 
شەشپاڵو لە پلەى گەرمى نزم

00:03:15.838 --> 00:03:19.026
و هەشت لە پلەى گەرمى بەرز.

00:03:19.026 --> 00:03:23.496
شوێنپێى بڕى ئاو، سليكۆن،
جێرمانيۆم يان مەگنيسيۆم

00:03:23.496 --> 00:03:26.646
دەتوانن كاريگەرى لە شێوەى ئەڵماس بكەن.

00:03:26.646 --> 00:03:31.256
ئەڵماس هەرگيز بە سروشتى گەشە ناكات 
لەو شێوەى كە لە خشڵدا دەيدۆزيتەوە --

00:03:31.256 --> 00:03:36.474
ئەم ئەڵماسانە پوختە كراوە 
بۆ نيشاندانى درەشانەوە و جوانى.

NOTE Paragraph

00:03:36.474 --> 00:03:41.621
زۆربەى كريستاڵەكان
شێوەى ئەندازەى پێكناهێنن.

00:03:41.621 --> 00:03:44.126
شوشو لە لمى كوارتزى تواوە دروستكراوە،

00:03:44.126 --> 00:03:45.686
بەڵام ئەوە كريستاڵى نييە.

00:03:45.686 --> 00:03:48.706
لەبەر ئەوە شوشەكە بەخێرايى سارد دەبێتەوە،

00:03:48.706 --> 00:03:51.646
گەرديلەكان كاتيان نيە
بۆ جياكردنەوەى خۆيان،

00:03:51.646 --> 00:03:54.576
و لە شێوەى پێكهاتەى
دياريكراوى كريستاڵى كوارتز.

00:03:54.576 --> 00:03:58.346
بەڵكو ڕێكخستنى هەڕەمەكى
گەرديلەكان لە شووشەى تواوەدا

00:03:58.346 --> 00:04:00.906
چاك دەبێتەوە دواى سادبوونەوە.

NOTE Paragraph

00:04:00.906 --> 00:04:03.546
زۆربەى كريستاڵەكان
شێوەى كريستاڵى پێكناهێنن

00:04:03.546 --> 00:04:08.146
لەنزيك كريستاڵى تر گەشە دەكەن.

00:04:08.146 --> 00:04:10.809
بەرد، وەك گرانايت پڕە لە كريستاڵ،

00:04:10.809 --> 00:04:13.379
بەڵام هيچ كام لەوانە
فۆڕمێكى دياريكراويان نييە.

00:04:13.379 --> 00:04:15.539
لە كاتێكدا ماگما سارد دەبێت و ڕەق دەبێت،

00:04:15.539 --> 00:04:21.249
زۆر لە كانزايەكان دەبنە كريستاڵ
و بۆشاى بەتاڵ بەخێرايى نامێنێت,

00:04:21.249 --> 00:04:23.881
و هەندێك كريستاڵ، وەك فەيرۆز،

00:04:23.881 --> 00:04:28.891
لە زۆربەى دۆخە ژينگەيەكان جيا ناكرێتەوە،

00:04:28.891 --> 00:04:31.014
تەنانەت لەگەڵ بۆشايى پێويست.

NOTE Paragraph

00:04:31.014 --> 00:04:34.204
هەر گەرديلەيەكى كريستاڵى
تايبەتمەندى خۆى هەيە،

00:04:34.204 --> 00:04:39.134
لەكاتێكدا ئەم تايبەتمەنديانە هيچ كاريگەري
لەسەر پێويستيە سۆزداريەكانى مرۆڤ نييە،

00:04:39.134 --> 00:04:44.204
لە زانستى ماددە و پزيشكيدا 
بەرنامەى بەهێزى هەيە.