Nhận biết một "thế giới suy tàn"

Thể loại dystopia - thế giới suy tàn thu hút trí tưởng tưởng của các nhà văn và độc giả qua nhiều thế kỉ. Nhưng tại sao chúng ta lại bận tâm về thứ bi quan như vậy? Alex Gendler giải thích tại sao dystopia lại là lời cảnh báo - không phải về một chính quyền cụ thể hay sản phẩm công nghệ nào, mà là ý tưởng cho rằng nhân loại có thể được nhào nặn thành một hình mẫu lí tưởng.

Bạn đã bao giờ thử hình dung ra
một thế giới lí tưởng chưa?

Một nơi không có chiến tranh, nghèo đói
hay tội phạm?

Nếu có, không chỉ có mình bạn thôi đâu.

Plato đã hình dung ra một nền cộng hòa
tiên tiến cai trị bởi các vị vua triết gia

Nhiều tôn giáo hứa hẹn diễm phúc
ở thế giới bên kia

và trong suốt lịch sử,

nhiều nhóm người đã thử xây dựng
thiên đường trên mặt đất

Cuốn "Utopia" của Thomas More (1516)
đã tạo nên tên gọi cho lý tưởng này

theo tiếng Hy Lạp, nó có nghĩa là
"không nơi nào"

Mặc dù cái tên đã cho thấy
sự không tưởng của nó

nhưng những tiến bộ về khoa học
và chính trị

vẫn khơi lên hi vọng những mộng tưởng
này sẽ thành hiện thực.

Nhưng hết lần này đến lần khác
chúng đều biến thành những cơn ác mộng

về chiến tranh, nạn đói và áp bức.

Khi những nhà văn bắt đầu nghi ngờ về
một thế giới không tưởng,

thể loại dystopia - một thế giới suy tàn
được sinh ra

Trong số những tác phẩm dystopia đầu tiên
có "Gulliver's Travels" của Jonathan Swift

Trong suốt hành trình, Gulliver đã đến
những xã hội hư cấu,

một số nơi tưởng chừng như rất tốt đẹp
nhưng hóa ra lại thiếu sót trầm trọng

Trên hòn đảo bay Laputa

các nhà khoa học và nhà hoạch định xã hội
theo đuổi kế hoạch ngông cuồng và vô dụng

trong khi đó bỏ bê những nhu cầu
thiết thực của người dân

Và cả người Houyhnhnm
sống cực kì lí trí,

họ không cho phép bất kì sai sót nào
của con người.

Với cuốn tiểu thuyết này,
Swift đã tạo tiền đề cho dystopia

sáng tạo ra một thế giới nơi những
xu hướng nhất định của xã hội đương thời

được đẩy đến cực điểm

phơi bày những thiếu sót ẩn giấu.

Và những thế kỉ tiếp theo mang đến
nhiều chất liệu phong phú

Nền công nghiệp tiên tiến hứa hẹn
giải phóng người lao động

nhưng lại cầm tù họ trong những nhà máy,
khu ổ chuột.

trong khi những ông trùm tư bản trở nên
giàu có hơn cả những vị vua.

Vào cuối thế kỉ 17, nhiều người lo sợ điều
sẽ xảy ra nếu tình trạng này cứ tiếp tục.

Cuốn Cỗ Máy Thời Gian của H.G Wells vẽ ra
viễn cảnh giới thượng lưu và công nhân

tiến hóa thành những loài khác nhau,

trong khi The Iron Heel của Jack London
mô tả cảnh bọn chính trị đầu sỏ chuyên chế

nắm quyền cai trị số đông nghèo khổ.

Thế kỉ mới mang đến nhiều thay đổi thú vị
và cũng đáng sợ

Những tiến bộ y học có thể vượt qua
những giới hạn sinh học,

phương tiện truyền thông cho phép
trao đổi liên tục

giữa lãnh đạo và dân chúng.

Trong Brave New World của Aldous Huxley,
người dân bị biến đổi gen

và việc thực hiện
vai trò xã hội của họ bị điều khiển.

Trong khi đó chính sách tuyên truyền và
thuốc phiện khiến mọi người hạnh phúc

rõ ràng là nó thiếu đi một số
yếu tố nhân đạo quan trọng.

Nhưng những thế giới dystopia
không hề hư cấu.

Khi Châu Âu trải qua cuộc chiến tranh
công nghiệp chưa từng thấy,

những phong trào chính trị mới nổi lên.

Một số hứa sẽ xóa bỏ hết cách biệt
trong xã hội,

vài người khác thì cố đoàn kết mọi người
bằng những di sản huyễn hoặc.

Kết quả là những xã hội dystopia
ngoài đời thật

nơi đời sống bị giám sát bởi con mắt
canh chừng của Nhà nước

và cái chết tàn khốc đến với bất kì ai
không cùng lí tưởng,

Nhiều nhà văn không chỉ quan sát

mà còn trải nghiệm những điều
kinh khủng này.

Trong cuốn tiểu thuyết We, nhà văn Xô Viết
Yevgeny Zamyatin miêu tả một tương lai

nơi mà tự do ý chí và chủ nghĩa cá nhân
bị loại bỏ.

Cuốn sách bị cấm ở Sô Viết, nó đã truyền
cảm hứng cho các tác giả như George Orwell

- người đi đầu trong cuộc chiến
chống lại chủ nghĩa phát xít và cộng sản.

Trong khi cuốn Animal Farm của ông
thẳng thừng chế nhạo chính quyền Sô Viết,

tác phẩm kinh điển 1984 chỉ trích chế độ
độc tài, truyền thông và ngôn ngữ.

Ở Mỹ, cuốn "It Can't Happen Here"
Sinclair Lewis's

cho thấy khoảng cách từ dân chủ đến
phát xít gần như thế nào.

Những thập kỉ sau thế chiến thứ hai,

các nhà văn luôn tự hỏi rằng
những công nghệ mới

như năng lượng hạt nhân, trí tuệ nhân tạo,
và du hành vũ trụ

có ý nghĩa như thế nào đối với tương lai
của loài người.

Ngược lại với những hình dung chung về
một hành trình hào nhoáng,

khoa học viễn tưởng về dystopia mở rộng
ra cả phim ảnh, truyện tranh và trò chơi.

Robot chống lại người chế tạo ra chúng

trong khi TV phát sóng những
chương trình giải trí vô hồn.

Công nhân bị bóc lột ở các thuộc địa ngoài
vũ trụ vì Trái đất đã cạn kiệt tài nguyên

dân số quá tải, những thành phố thì
ngập tràn tội phạm.

Nhưng chính trị thì không hề xa lạ.

"Dr. Strangelove" và "Watchmen" khám phá
mối nguy thật sự của chiến tranh hạt nhân

"V for Vendetta" và "The Handmaid's Tale"

cảnh báo rằng quyền của chúng ta có thể
biến mất dễ dàng trong cơn khủng hoảng.

Ngày nay những tác phẩm hư cấu về dystopia
vẫn tiếp tục phản ánh mối lo hiện đại

về sự mất công bằng,

biến đổi khí hậu,

quyền lực của chính phủ,

và những dịch bệnh toàn cầu.

Tại sao phải bận tâm đến những điều
bi quan này?

Vì từ cốt lõi của nó,
dystopia chính lời cảnh báo,

không ám chỉ về một chính quyền cụ thể
hay một sản phẩm công nghệ nào đó,

mà là ý tưởng cho rằng nhân loại có thể
được nhào nặn thành một hình mẫu lí tưởng.

Trở lại với thế giới hoàn hảo mà
bạn đã tưởng tượng đến.

Bạn có nghĩ đến việc cần những gì
để đạt được nó?

Làm sao khiến mọi người hợp tác với nhau?

Làm sao đảm bảo chúng có thể tồn tại?

Hãy nhìn lại lần nữa,
thế giới đó có còn hoàn hảo không?