Hafızanın kurgusu

Psikolog Elizabeth Loftus anılar üzerine çalışıyor. Daha doğrusu, yanlış anılar üzerine çalışıyor. İnsanların olmayan şeyleri hatırladıkları yahut mevcut şeyleri de yanlış bir şekilde hatırladıkları anıları üzerine. Bu aslında düşündüğünüzden daha ortak bir konu ve Loftus bazı sarsıcı örnekleri ve istatistikleri bizlerle paylaşıyor.

Size Steve Titus isimli bir kişinin hikayesini anlatan

üzerinde çalıştığım adli bir davadan bahsetmek istiyorum.

Titus bir restoran müdürüydü.

31 yaşındaydı ve Seattle, Washington'da yaşıyordu.

Gretchen'le nişanlıydı,

evlilik planları yapıyorlardı, Gretchen, onun hayatının aşkıydı.

Bir gece çift, romantik bir akşam yemeği için

birlikte dışarı çıktı.

Eve dönmek üzere yoldaydılar,

bir polis memuru tarafından arabaları kenara çekildi.

Titus'un arabası o akşam bayan bir otostopçuya

tecavüz eden bir adam tarafından

kullanılan bir arabaya benzerdi

ve aynı zamanda Titus da tecavüzcüyü andırıyordu.

Bunun üzerine polis Titus'un fotoğrafını çekti

ve zanlı teşhis odasına koydu.

Fotoğrafı tecavüz mağduruna gösterdiler

Kadın Titus'un fotoğrafını işaret etti ve

"Bu fotoğraf tecavüzcüye çok benziyor" dedi.

Polis ve başsavcılık tarafından açıldı

ve Steve Titus tecavüzle yargılandı.

Tecavüz mağduru kürsüye geçti ve

"Tecavüzcünün bu adam olduğundan kesinlikle eminim." dedi.

Titus suçlu bulundu.

Titus masum olduğunu savundu,

ailesi jüriye çıkıştı,

nişanlısı ağlayarak olduğu yere yığıldı.

Titus cezaevine götürüldü.

Peki siz bu durumda ne yapardınız ?

Ne yapardınız ?

Titus hukuk sistemine olan bütün inancını kaybetti,

fakat aklına bir fikir gelmişti.

Yerel gazeteyi arayarak yardım istedi,

bir araştırmacı gazetecinin ilgisini çekmişti.

Gazeteci gerçek tecavüzcüyü buldu.

Suçunu itiraf eden adamın

o civarda daha önce 50 tecavüz davasına

karıştığı düşünülüyordu.

Hakime bu bilgi verildiğinde,

hakim Titus'u serbest bıraktı.

Dava burada bitmeliydi.

Bu olayın, davanın sonu olması gerekirdi.

Titus bu olayı berbat bir yıl olarak kabul etmeliydi,

korkunç bir suçlama ve hapishanede geçen bir yıl, ama artık sona ermişti.

Ancak bu şekilde sonlanmadı.

Titus fazlasıyla üzgündü.

İşini kaybetmişti, geri alamadı.

Nişanlısını kaybetti.

Gretchen, Titus'un dinmeyen öfkesine daha fazla tahammül edemedi.

Titus bütün birikimini kaybetti.

Bunun üzerine polise ve bu ızdırabı yaşamasına

neden olan diğer kişilere

dava açmaya karar verdi.

Ben tam olarak bu olaydan sonra dava üzerinde çalışmaya başladım.

Nasıl oldu da

Tecavüz mağduru fikrini

"Bu fotoğraf tecavüzcüye çok benziyor" yerine

"Tecavüzcünün bu adam olduğundan kesinlikle eminim." olarak değiştirdi.

Titus bu davayla uğraşmaktan tükenmişti.

Davayı düşünmeden geçirdiği tek bir dakikası bile olmuyordu.

Kendi açtığı davadan sadece birkaç gün önce

bir sabah

acı içerisinde uyandı

ve stres kaynaklı bir kalp krizi sebebiyle hayatını kaybetti.

Henüz 35 yaşındaydı.

Psikoloji uzmanı olduğum için

benden Titus'un davası üzerinde çalışmam istendi.

Ben hatırlama problemleri üzerinde çalışıyorum. Yıllardır bu konuda araştırmalar yapıyorum.

Uçakta biriyle tanıştığım zaman,

Bu olay İskoçya'ya giderken yaşanmıştı.

Uçakta biriyle tanıştığım zaman,

Birbirimize "Ne işle uğraşıyorsun?" diye sorarız.

Ben "Hatırlama problemleri üzerinde çalışıyorum." derim.

Genellikle insanlar bana isimleri hatırlamakta yaşadıkları zorluklardan,

Alzheimer'lı olan bir yakınlarından,

veya benzer hafıza problemlerinden bahsederler.

Fakat onlara söylemek zorundayım ki;

Ben insanların unuttukları konular üzerinde değil

tam tersine, insanların hatırladıkları konular üzerinde çalışıyorum.

Örneğin hatırladıklarını düşündükleri yaşanmayan olaylar

veya gerçekte onların hatırladıklarından

farklı şekilde olan olaylar.

Ben sahte anılar üzerinde çalışıyorum.

Ne yazık ki, Steve Titus birinin sahte anısı yüzünden

hapse giren tek kişi değil.

Amerika'da bir projede,

300 masum kişiden

bilgi toplandı.

İşlemedikleri bir suç yüzünden hapis yatan 300 kişi

Bu suçlar yüzünden 10,20,30 yıl boyunca hapiste yattılar

ve şimdi DNA testi

onların masum olduğunu kanıtladı.

Bu davalar incelendiğinde,

dörtte üçü

görgü tanıklarının sahte anıları yüzünden kaynaklanıyordu.

Peki, neydi bunun sebebi ?

Bütün o masum insanları ve

Titus'u suçlu bulan jüri üyeleri gibi

çoğu insan hafızanın

bir kayıt cihazı gibi çalıştığına inanıyor.

Bilgiyi sadece kaydedersin,

Daha sonra soruları yanıtlamak veya

görüntüleri teşhis etmek istediğinde tekrar hatırlarsın

Fakat onlarca yıllık çalışmalar

gösteriyor ki bu tam olarak doğru değil.

Hafızalarımız yapıcı.

Onlar yeniden kurgulayıcı.

Hafızanın çalışma prensibi bir Wikipedia sayfasınınki gibidir.

Bilgilere ulaşıp onları değiştirebilirsin fakat diğer insanlar da bunu yapabilir.

Kurgulayıcı bellek sürecini incelemeye

1970'lerde başladım.

Yaptığım deneylerde insanlara kurgulanmış sahte suç

ve kazalar göstererek

onlara bu konuda neler hatırladıklarını sordum.

Bir araştırmada insanlara kurgulanmış bir kaza gösterdik

arabaların çarpıştığı esnada

ne kadar hızlı gittiğini sorduk.

Bazı insanlara da,

arabaların birbirine girdiği anda ne kadar hızlı gittiğini sorduk.

Birbirine girdiği anda dediğimiz zaman,

görgü tanıkları bize arabaların daha hızlı gittiklerini söylediler,

dahası, soruyu bu şekilde sormak

kaza mahallinde kırık cam olmamasına rağmen

insanları bize kırık cam gördüklerini

söylemeye yöneltti.

Başka bir araştırmada, insanlara bir arabanın dur işareti olan

bir kavşaktan geçtiği sahte bir kaza gösterdik

ve soru sorarken insanlara yol ver işareti olduğunu ima ettiğimiz zaman,

çoğu görgü tanığı bize kavşakta dur işaretini değil

yol ver işaretini hatırladıklarını söyledi.

Bu olayların kurgulanmış

olduğunu ve insanların

stresli olmadığını düşünebilirsiniz.

Gerçekten zor bir durumda da

aynı çeşit hatalar yapılır mıydı ?

Sadece birkaç ay önce yayımladığımız bir çalışmada,

bu soruya cevap bulduk.

Çünkü bu çalışmayı farklı kılan yönü

insanları stresli bir duruma solacak şekilde düzenlenmesiydi.

Bu çalışmada kişiler

eğer savaş esiri olarak ele geçirilirlerse

başlarına neler geleceğini gösteren

bir eğitim tatbikatına giden

Amerikan askerlerydi.

Bu eğitim kursunun bir etabında,

Askerler saldırgan, sert ve küfürlü kaba bir dile

30 dakika boyunca sorgulanıyorlar

ve daha sonra sorgulamayı gerçekleştiren kişinin

kimliğini belirlemeye çalışıyorlar.

Onlara kendilerini sorgulayan kişinin farklı biri olduğuna dair

üstü kapalı bir şekilde bilgi verdiğimizde,

çoğu asker kendilerini sorgulayan kişiyi yanlış tespit ediyor,

hatta çoğunlukla da onları gerçekten sorgulayan kişi

uzaktan dahi andırmayan birini.

Bu çalışma gösteriyor ki

insanlara yaşamış olabilecekleri bir konuda

yanlış bilgi aktardığınız zaman

onların anılarını çarpıtabilir, bozabilir veya değiştirebilirsiniz.

Gerçek hayatta

yanlış bilgilendirme her yerde.

Yanlış bilgiyi sadece

sadece bize imalı bir şekilde sorulduğunda değil,

kasten veya bilinçsizce

bize yalan yanlış bilgi veren

diğer görgü tanıklarıyla konuştuğumuzda veya

medyada daha önce yaşamış olabileceğimiz bir olayın yer aldığını gördüğümüzde de edinebiliriz.

Bütün bunlar

anılarımızın bozulmasına yol açar.

1990'larda, çok daha büyük bir tür

hafıza problemi görmeye başladık.

Bazı hastalar terapiye bir problemle gidiyorlardı,

depresyon veya beslenme bozukluğu gibi ve

terapiden başka bir

problemle çıkıyorlardı.

Dehşet verici, acımasız durumlarla iligili uç noktadaki anılar

bazen satanik törenlerde,

bazen garip ve alışılmadık unsurları içeren durumlarda.

Bir kadın psikoterapiden çıktığında

yıllarca törensel istismara maruz kaldığına,

zorla hamile bırakıldığına ve

bebeğinin karnı kesilerek alındığına inanılıyordu.

Fakat hikayesini destekleyecek

hiç bir yara izi veya

fiziksel bir kanıt yoktu.

Bu olaylar üzerinde çalışmaya başladığımda,

bu garip anıların

nereden geldiğini merak ediyordum.

Ve bulduklarım gösteriyor ki bu olayların çoğu

bazı özel psikoterapi çeşitleriyle ilgili.

Ve kendi kendime sordum,

psikoterapi sırasında olan bazı şeyler

hayal gücü egzersizleri,

rüya tabiri,

bazı hipnoz vakaları,

veya yanlış bilgiye yol açan bazı durumlar gibi,

bu tarz şeyler mi hastaları

bu garip, beklenmedik anıları

yaratmaya yönlendiriyor?

Bunun üzerine psikoterapide yürütülen

süreci inceleyebilmek için

bazı deneyler tasarladım.

Böylece sahne anıların gelişimini takip edebilecektim.

Yaptığımız ilk çalışmalardan birinde,

psikoterapide kullanılan

ve bu tarz olaylarda sıkça karşılaştığımız hatırlatma metodunu kullandık.

Bu yöntemi kullanarak

kişinin hafızasına

5,6 yaşlarında bir çocukken bir alışveriş merkezinde

kaybolduğuna dair bir anı yerleştirdik.

Çok korkmuştun ve ağlıyordun.

Sonunda yaşlı bir kişi tarafından kurtarıldın

ve ailene yeniden kavuştun.

Deneklerden dörtte birinin zihnine

bu anıyı ekmeyi başardık.

Bunun onlar için çok da

stresli olmadığını düşünebilirsiniz.

Fakat diğer araştırmacılar ve biz

çeşitli konular hakkında çok daha az rastlandık

ve stresli sahte anılar da ektik.

Tennessee'de yapılan bir araştırmada,

araştırmacıların ektiği sahte anı şu şekildeydi;

çocukluğunda boğulmak üzereyken

bir can kurtaran tarafından kurtarıldın

Yine Kanada'da yapılan bir araştırmada

araştırmacıların ektiği

küçük bir çocukken

"Vahşi bir hayvan tarafından saldırıya uğramak kadar

kötü bir olay başına geldi." sahte anısı

deneklerin yarısında başarıya ulaştı.

İtalya'da yapılan başka bir araştırmada,

araştırmacıların ektiği sahte anı

"Çocukken bir şeytan girme olayına tanıklık ettin."

Şunu eklemek istiyorum:

deneklerin bilim adı altında travma yaşamasına

neden oluyormuşuz gibi görünebilir

fakat araştırmalarımız

araştırma etik kurulları tarafından

bu araştırmalarda bazı deneklerin

yaşayabileceği geçici rahatsızlığın

hafızanın sürecini anlamak

ve dünyada gerçekleşmeye devam eden

hafızanın istismarını engellemek kadar

önem arz etmediği

gerekçesiyle onaylanmıştır

Yalnız, fark ettim ki

bu çalışmayı yayımladığımda ve psikoterapinin

belirli türleri aleyhinde konuşmaya başladığımda

benim için bazı büyük problemler meydana getirdi:

Özellikle de tehdit altında olduğunu düşünen

hafıza terapistleri ve onlardan etkilenen hastalar tarafından

gösterilen düşmanlık.

Davet edildiğim bazı konuşmalarda

silahlı korumalar tuttum,

insanlar beni işten attırmak için şikayet mektubu yazma kampanyaları başlatıyorlardı.

Fakat muhtemelen en kötüsü de

kızı tarafından cinsel istismarla

suçlanan bir kadının

masum olduğundan şüpheleniyordum.

Kız annesini bastırılmış bir anıya dayanarak

cinsel istismarla suçlamaktaydı.

Ve kız bu hikayenin film haline getirilip

halka açık alanlarda sunulmasına izin verdi.

Bu hikayeden şüpheleniyordum

ve araştırmaya başladım

sonunda da bulduğum bilgi beni

annenin masum olduğuna ikna etti.

Bu olayla ilgili bir belge yayımladım,

ve bir süre sonra annesini suçlayan kız için

dava açıldı.

Onun isminden hiç bahsetmememe rağmen,

beni iftira ve mahremiyet ihlali ile mahkemeye verdi.

Yaklaşık beş yıl boyunca

bu tatsız davayla uğraştım,

fakat sonunda dava sona erdi ve

işime geri dönebildim.

Ancak bu süreçte, bilim insanlarının

toplum geneliyle uyuşmayan

konuları dile getirdikleri için mahkemeye verildiği

rahatsız edici bir akımın örneklerinden biri haline geldim.

İşime geri döndüğümde, şu soruyu sordum:

eğer zihninize sahte bir anı ekersem,

herhangi bir yankı uyandırır mı?

Gelecekteki düşüncelerinizi,

davranışlarınızı etiler mi?

İlk çalışmamızda ektiğimiz sahte anı şuydu:

Çocukken haşlanmış katı yumurta, dereotlu hıyar turşusu ve çilekli dondurma

yediğiniz zaman hastalanırdınız.

Ve şu sonuca ulaştık, bu sahne anı hafızaya ekildiği zaman,

insanlar bir piknikte kendilerine sunulduğunda

bu yiyecekleri yemek istemediler.

Sahte anılar kötü veya rahatsız edici olmak zorunda değiller.

Eğer kuşkonmaz gibi sağlıklı bir yiyecekle ilgili

olumlu bir anı ekseydik,

insanların daha fazla kuşkonmaz yemek istemelerini sağlayabilirdik.

Bu çalışmalar şunu gösteriyor ki

insanların zihinlerine sahte anılar ekebilirsiniz

ve bu anılar daha sonraki zamanlarda da

davranışları etkiler.

Hafıza ekme ve davranışları

kontrol etme becerisi beraberinde bazı

önemli etik sorunları da beraberinde getirdi:

"Bu hafıza teknolojisini ne zaman kullanmalıyız?"

veya "Bu tekniğin kullanımını engellemeli miyiz?" gibi.

Terapistler etik olarak hastalarının zihinlerine

onlara yardımcı dahi olsa

sahte anı ekemezler.

Fakat bir ebeveyni, bu yöntemi fazla kilolu veya obez

genç çocuğunun üzerinde denemekten alıkoyacak bir sebep yok.

Ve ben bunu önerdiğim zaman,

tekrardan itirazla neden oldu.

"İşte başlıyor gene. Ebeveynlerin çocuklarına yalan söylemesini savunuyor."

Merhaba, Noel Baba.

Bana göre bunu şu şekilde de düşünebiliriz,

Çocuğunuzun obezite, diyabet, kısa bir ömür

ve bunların beraberinde gelen diğer sorunlara

maruz kalmasını mı

yoksa çocuğunuza bir sahte anı verilmesini mi tercih edersiniz?

Ben çocuğum için hangisini seçerdim biliyordum.

Fakat belki de işim beni pek çok insandan farklı biri haline getirdi.

Çoğu insan anılarına değer verir,

anılarının kişiliklerini, kim olduklarını,

nereden geldiklerini temsil ettiğini düşünür.

Bunu takdir ediyorum. Ben de aynı şekilde hissediyorum.

Fakat işimden dolayı

zihinde ne kadar hayal ürünü şey olduğunu biliyorum

Eğer bu sorunlar üzerinde bunca yıllık çalışmamın sonucunda

öğrendiğim bir şey varsa o da şudur:

Sırf biri size bir şey diyor diye

ve bunu kendine güvenerek,

bir çok detay ekleyerek,

duygularını da işin içine katarak söylüyor olması

onun gerçekten yaşanmış olduğu anlamına gelmez.

Gerçek anıları sahte anılardan eksiksiz bir şekilde ayırt edemeyiz.

Bağımsız bir onaya ihtiyacımız vardır.

Bu olayın keşfi beni arkadaşlarımın ve ailemin yaptığı

gündelik hatırlama problemlerine karşı

daha anlayışlı hale getirdi.

Böyle bir keşif Steve Titus'u,

sahte bir anı yüzünden geleceği mahvolan bir adamı,

kurtarabilirdi.

Fakat bu arada, şunu bilmeliyiz ki

hafıza

özgürlük gibi

hassas bir şeydir.

Teşekkür ederim. Teşekkürler

Teşekkür ederim. (Alkış)

Çok teşekkür ederim. (Alkış)