Hvørjum er alheimurin gjørdur av? - Dennis Wildfogel

Hygg at fullari longd: http://ed.ted.com/lessons/what-is-the-universe-made-of-dennis-wildfogel

Atomini rundan um teg hava verið til í milliardir av árum - og flestu teirra hava sín uppruna í einum brennandi gasskjarna í eini stjørnu. Dennis Wildfogel greiðir frá hugtakandi søguni um longu ferðina hjá hesum atomunum frá Stóra Brakinum til mýlini, sum tey eru partur av í dag.

Dennis Wildfogel lærir frá sær og Pew36 Animation Studios teknaði.

Evnisliga tilfarið rundan um teg

er gjørt úr ersmáum eindum,

vit nevna mýl.

Mýl eru gjørd úr

einstøkum atomum.

Mýl fara ofta sundur

og mynda síðan nýggj mýl.

Hinvegin eru flestu mýlini,

tú kemur í samband við

onkuntíð í lívinum,

í jørðini undir tær,

í luftini, tú andar, matinum tú etur;

tey, sum mynda alt livandi
- harímillum teg,

hava verið til í milliardir ár

og vórðu til uttan fyri jørðina.

Hvussu mýlini fyrst komu til,
er tað, eg fari at siga tykkum frá.

Tað byrjaði 14 milliardir á síðan

við tí, vit nevna "The Big Bang,"

sum førdi til ein alheim,
sum bert var gjørdur úr gassi.

Har vóru ongar stjørnur
ella gongustjørnur.

Gassið var gjørt úr atomum

av einfaldastu evnunum.

Tað var 75 prosent brint

og mest sum restin var helium.

Eingi evni sum kolevni, súrevni
ella køvievni vóru til.

Einki jarn, silvur ella gull.

Onkrastaðni var evnisnøgdin í
gassi størri enn aðrastaðni.

Atdráttarmegin dró meira gass hagar,

sum styrkti um atdráttarmegina sjálva,

sum fekk meira gass til og so framvegis.

At enda vórðu tættar gasskúlur,

sum hoknaðu undan egnu
atdráttarmegini

og hitnaðust innan.

Kjarnur hitnaðu so mikið,

at tað elvdi til sambræðing.

Brintmýl runnu saman og
myndaðu helium

og loysti nógva orku,

so nógva, at hon mótvirkaði
minkandi megina í tyngdarkraftini.

Tá ið orkan frá sambræðingum

møtist við tyngdarkraftini,
sum dregur øll gass inn,

verður javnvágur.

Úr hesum føðist stjørnan.

Í síni ævi

fara sambræðingar í kjarnuni
á eini stjørnu

ikki bert at framleiða helium,

men eisini kolevni, súrevni, køvievni

og øll hini evnini á periodisku skipanini
fram til jarn.

Men at enda er orkan
í kjarnuni útbrend,

so hon syndrast fullkomiliga.

Hetta elvir til eina ótrúliga spreinging,

vit nevna supernova.

Tvey mál eru galdandi,

um hvussu supernovur
skapa evni.

Tað fyrsta:
Spreingingin loysir so nógva orku,

at sambræðingin verður baldrut

og formar evni við atomum,
tyngri enn jarn,

so sum silvur, gull og uran.

Tað næsta: Evnini, sum rúgvaðust upp

í stjørnukjarnini,

so sum kol, ilt, køvievni, jarn,

umframt øll tey, sum vórðu av supernovu-
spreingingini,

verða skotin út í stjørnurúmdina,

har tey blanda seg við gassini,
sum longu eru har.

Søgan endurtekur seg.

Gassskýggj, ið nú hava fleiri onnur evni

enn upprunaligu brint og helium,

hava størri evnisnógdarøki,

sum draga at sær meira tilfar o.s.fr.

Sum áður verða aðrar stjørnur.

Sólin hjá okkum varð soleiðis til
fyri uml. 5 mia. árum síðan.

Tað merkir, at gassið, hon spratt úr,

sjálvt var ríkað við fleiri evnum

frá supernovuspreingingum,
síðan universið byrjaði.

Soleiðis endaði sólin við
øllum evnunum.

Hon er enn mest úr brinti, 71 prosent,

har mesta restin er helium, 27 prosent.

Legg til merkis, at

meðan tær fyrstu stjørnurnar vóru

av brinti og heliumi eina,

umboðar restin av periodisku skipanini

tvey prosent av sólini.

Og hvat við jørðini?

Gongustjørnur eru tilvildarlig úrslit av
stjørnumyndan

úr sama gassskýggi, sum stjørnan sjálv.

Smáar gongustjørnu hava ikki kraft

at bera nakað serligt brint-
ella heliumsgass,

tí tey bæði eru sera løtt.

So hóast kolevni, køvievni, ilt o.s.fr.

bert umboðaðu 2 prosent av
gassskýggjunum, sum jørðin varð burturúr,

eru tyngri evnini í meiriluta
í okkara gongustjørnu

og alt á henni.

Hugsa um hetta:

fyri uttan brint og nakað av heliumi

er jørðin undir tær,

luftin, tú andar, tú;

alt er gjørt úr atomum,

sum vórðu til úr stjørnum.

Tá ið vísindafólk fyrst skiltu hetta

í fyrru hálvu í 20. øld,

viðmerkti kendi stjørnufrøðingurin
Harlow Shapley

"Vit eru brøður av grýti, systkin av ský"