1
00:00:07,121 --> 00:00:08,769
Evnisliga tilfarið rundan um teg

2
00:00:08,769 --> 00:00:10,395
er gjørt úr ersmáum eindum,

3
00:00:10,395 --> 00:00:12,146
vit nevna mýl.

4
00:00:12,146 --> 00:00:13,398
Mýl eru gjørd úr

5
00:00:13,398 --> 00:00:15,146
einstøkum atomum.

6
00:00:15,146 --> 00:00:16,980
Mýl fara ofta sundur

7
00:00:16,980 --> 00:00:19,063
og mynda síðan nýggj mýl.

8
00:00:19,063 --> 00:00:20,313
Hinvegin eru flestu mýlini,

9
00:00:20,313 --> 00:00:22,248
tú kemur í samband við

10
00:00:22,248 --> 00:00:23,813
onkuntíð í lívinum,

11
00:00:23,813 --> 00:00:25,417
í jørðini undir tær,

12
00:00:25,417 --> 00:00:27,419
í luftini, tú andar, matinum tú etur;

13
00:00:27,419 --> 00:00:29,712
tey, sum mynda alt livandi 
- harímillum teg,

14
00:00:29,712 --> 00:00:31,900
hava verið til í milliardir ár

15
00:00:31,900 --> 00:00:34,882
og vórðu til uttan fyri jørðina.

16
00:00:34,882 --> 00:00:38,349
Hvussu mýlini fyrst komu til,
er tað, eg fari at siga tykkum frá.

17
00:00:38,349 --> 00:00:39,933
Tað byrjaði 14 milliardir á síðan

18
00:00:39,933 --> 00:00:41,685
við tí, vit nevna "The Big Bang,"

19
00:00:41,685 --> 00:00:44,856
sum førdi til ein alheim,
sum bert var gjørdur úr gassi.

20
00:00:44,856 --> 00:00:46,896
Har vóru ongar stjørnur
ella gongustjørnur.

21
00:00:46,896 --> 00:00:48,480
Gassið var gjørt úr atomum

22
00:00:48,480 --> 00:00:50,479
av einfaldastu evnunum.

23
00:00:50,479 --> 00:00:52,313
Tað var 75 prosent brint

24
00:00:52,313 --> 00:00:54,396
og mest sum restin var helium.

25
00:00:54,396 --> 00:00:57,314
Eingi evni sum kolevni, súrevni
ella køvievni vóru til.

26
00:00:57,314 --> 00:00:59,396
Einki jarn, silvur ella gull.

27
00:00:59,396 --> 00:01:03,146
Onkrastaðni var evnisnøgdin í 
gassi størri enn aðrastaðni.

28
00:01:03,165 --> 00:01:05,981
Atdráttarmegin dró meira gass hagar,

29
00:01:05,981 --> 00:01:07,980
sum styrkti um atdráttarmegina sjálva,

30
00:01:07,980 --> 00:01:10,670
sum fekk meira gass til og so framvegis.

31
00:01:10,670 --> 00:01:13,507
At enda vórðu tættar gasskúlur,

32
00:01:13,507 --> 00:01:15,312
sum hoknaðu undan egnu
atdráttarmegini

33
00:01:15,312 --> 00:01:18,055
og hitnaðust innan.

34
00:01:18,055 --> 00:01:19,645
Kjarnur hitnaðu so mikið,


35
00:01:19,645 --> 00:01:22,147
at tað elvdi til sambræðing.

36
00:01:22,147 --> 00:01:24,896
Brintmýl runnu saman og
myndaðu helium

37
00:01:24,896 --> 00:01:27,063
og loysti nógva orku,

38
00:01:27,063 --> 00:01:30,564
so nógva, at hon mótvirkaði
minkandi megina í tyngdarkraftini.

39
00:01:30,564 --> 00:01:32,563
Tá ið orkan frá sambræðingum

40
00:01:32,563 --> 00:01:35,113
møtist við tyngdarkraftini,
sum dregur øll gass inn,

41
00:01:35,113 --> 00:01:37,063
verður javnvágur.

42
00:01:37,063 --> 00:01:39,369
Úr hesum føðist stjørnan.

43
00:01:39,369 --> 00:01:40,367
Í síni ævi

44
00:01:40,367 --> 00:01:42,480
fara sambræðingar í kjarnuni
á eini stjørnu

45
00:01:42,480 --> 00:01:44,064
ikki bert at framleiða helium,

46
00:01:44,064 --> 00:01:46,206
men eisini kolevni, súrevni, køvievni

47
00:01:46,206 --> 00:01:50,125
og øll hini evnini á periodisku skipanini
fram til jarn.

48
00:01:50,125 --> 00:01:52,146
Men at enda er orkan
í kjarnuni útbrend,

49
00:01:52,146 --> 00:01:54,089
so hon syndrast fullkomiliga.

50
00:01:54,089 --> 00:01:56,257
Hetta elvir til eina ótrúliga spreinging,

51
00:01:56,257 --> 00:01:58,480
vit nevna supernova.

52
00:01:58,480 --> 00:01:59,595
Tvey mál eru galdandi,


53
00:01:59,595 --> 00:02:01,563
um hvussu supernovur
skapa evni.

54
00:02:01,563 --> 00:02:04,310
Tað fyrsta: 
Spreingingin loysir so nógva orku,

55
00:02:04,310 --> 00:02:05,935
at sambræðingin verður baldrut

56
00:02:05,935 --> 00:02:08,564
og formar evni við atomum,
tyngri enn jarn,

57
00:02:08,564 --> 00:02:10,897
so sum silvur, gull og uran.

58
00:02:10,897 --> 00:02:12,730
Tað næsta: Evnini, sum rúgvaðust upp

59
00:02:12,730 --> 00:02:14,145
í stjørnukjarnini,

60
00:02:14,145 --> 00:02:16,695
so sum kol, ilt, køvievni, jarn,

61
00:02:16,695 --> 00:02:19,561
umframt øll tey, sum vórðu av supernovu-
spreingingini,

62
00:02:19,561 --> 00:02:21,981
verða skotin út í stjørnurúmdina,

63
00:02:21,981 --> 00:02:24,397
har tey blanda seg við gassini, 
sum longu eru har.

64
00:02:24,397 --> 00:02:26,480
Søgan endurtekur seg.

65
00:02:26,480 --> 00:02:28,667
Gassskýggj, ið nú hava fleiri onnur evni

66
00:02:28,667 --> 00:02:31,083
enn upprunaligu brint og helium,

67
00:02:31,083 --> 00:02:32,548
hava størri evnisnógdarøki,

68
00:02:32,548 --> 00:02:34,672
sum draga at sær meira tilfar o.s.fr.

69
00:02:34,672 --> 00:02:37,548
Sum áður verða aðrar stjørnur.

70
00:02:37,548 --> 00:02:40,302
Sólin hjá okkum varð soleiðis til
fyri uml. 5 mia. árum síðan.

71
00:02:40,302 --> 00:02:42,231
Tað merkir, at gassið, hon spratt úr,

72
00:02:42,231 --> 00:02:44,266
sjálvt var ríkað við fleiri evnum

73
00:02:44,266 --> 00:02:47,980
frá supernovuspreingingum,
síðan universið byrjaði.

74
00:02:47,980 --> 00:02:50,646
Soleiðis endaði sólin við
øllum evnunum.

75
00:02:50,646 --> 00:02:52,862
Hon er enn mest úr brinti, 71 prosent,

76
00:02:52,862 --> 00:02:55,565
har mesta restin er helium, 27 prosent.

77
00:02:55,565 --> 00:02:56,483
Legg til merkis, at

78
00:02:56,498 --> 00:02:57,813
meðan tær fyrstu stjørnurnar vóru

79
00:02:57,813 --> 00:02:59,647
av brinti og heliumi eina,

80
00:02:59,647 --> 00:03:01,481
umboðar restin av periodisku skipanini

81
00:03:01,481 --> 00:03:03,731
tvey prosent av sólini.

82
00:03:03,731 --> 00:03:05,146
Og hvat við jørðini?

83
00:03:05,146 --> 00:03:07,997
Gongustjørnur eru tilvildarlig úrslit av
stjørnumyndan

84
00:03:07,997 --> 00:03:11,126
úr sama gassskýggi, sum stjørnan sjálv.

85
00:03:11,126 --> 00:03:13,042
Smáar gongustjørnu hava ikki kraft

86
00:03:13,042 --> 00:03:15,587
at bera nakað serligt brint-
ella heliumsgass,

87
00:03:15,587 --> 00:03:17,672
tí tey bæði eru sera løtt.

88
00:03:17,672 --> 00:03:20,312
So hóast kolevni, køvievni, ilt o.s.fr.

89
00:03:20,312 --> 00:03:23,731
bert umboðaðu 2 prosent av
gassskýggjunum, sum jørðin varð burturúr,

90
00:03:23,731 --> 00:03:26,307
eru tyngri evnini í meiriluta
í okkara gongustjørnu

91
00:03:26,307 --> 00:03:28,266
og alt á henni.

92
00:03:28,266 --> 00:03:29,518
Hugsa um hetta:

93
00:03:29,518 --> 00:03:31,645
fyri uttan brint og nakað av heliumi

94
00:03:31,645 --> 00:03:33,145
er jørðin undir tær,

95
00:03:33,145 --> 00:03:35,230
luftin, tú andar, tú;

96
00:03:35,230 --> 00:03:36,813
alt er gjørt úr atomum,

97
00:03:36,813 --> 00:03:38,731
sum vórðu til úr stjørnum.

98
00:03:38,731 --> 00:03:40,813
Tá ið vísindafólk fyrst skiltu hetta

99
00:03:40,813 --> 00:03:42,731
í fyrru hálvu í 20. øld,

100
00:03:42,731 --> 00:03:45,033
viðmerkti kendi stjørnufrøðingurin
Harlow Shapley

101
00:03:45,033 --> 00:03:48,620
"Vit eru brøður av grýti, systkin av ský"