WEBVTT

00:00:07.121 --> 00:00:08.769
Evnisliga tilfarið rundan um teg

00:00:08.769 --> 00:00:10.395
er gjørt úr ersmáum eindum,

00:00:10.395 --> 00:00:12.146
vit nevna mýl.

00:00:12.146 --> 00:00:13.398
Mýl eru gjørd úr

00:00:13.398 --> 00:00:15.146
einstøkum atomum.

00:00:15.146 --> 00:00:16.980
Mýl fara ofta sundur

00:00:16.980 --> 00:00:19.063
og mynda síðan nýggj mýl.

00:00:19.063 --> 00:00:20.313
Hinvegin eru flestu mýlini,

00:00:20.313 --> 00:00:22.248
tú kemur í samband við

00:00:22.248 --> 00:00:23.813
onkuntíð í lívinum,

00:00:23.813 --> 00:00:25.417
í jørðini undir tær,

00:00:25.417 --> 00:00:27.419
í luftini, tú andar, matinum tú etur;

00:00:27.419 --> 00:00:29.712
tey, sum mynda alt livandi 
- harímillum teg,

00:00:29.712 --> 00:00:31.900
hava verið til í milliardir ár

00:00:31.900 --> 00:00:34.882
og vórðu til uttan fyri jørðina.

00:00:34.882 --> 00:00:38.349
Hvussu mýlini fyrst komu til,
er tað, eg fari at siga tykkum frá.

00:00:38.349 --> 00:00:39.933
Tað byrjaði 14 milliardir á síðan

00:00:39.933 --> 00:00:41.685
við tí, vit nevna "The Big Bang,"

00:00:41.685 --> 00:00:44.856
sum førdi til ein alheim,
sum bert var gjørdur úr gassi.

00:00:44.856 --> 00:00:46.896
Har vóru ongar stjørnur
ella gongustjørnur.

00:00:46.896 --> 00:00:48.480
Gassið var gjørt úr atomum

00:00:48.480 --> 00:00:50.479
av einfaldastu evnunum.

00:00:50.479 --> 00:00:52.313
Tað var 75 prosent brint

00:00:52.313 --> 00:00:54.396
og mest sum restin var helium.

00:00:54.396 --> 00:00:57.314
Eingi evni sum kolevni, súrevni
ella køvievni vóru til.

00:00:57.314 --> 00:00:59.396
Einki jarn, silvur ella gull.

00:00:59.396 --> 00:01:03.146
Onkrastaðni var evnisnøgdin í 
gassi størri enn aðrastaðni.

00:01:03.165 --> 00:01:05.981
Atdráttarmegin dró meira gass hagar,

00:01:05.981 --> 00:01:07.980
sum styrkti um atdráttarmegina sjálva,

00:01:07.980 --> 00:01:10.670
sum fekk meira gass til og so framvegis.

00:01:10.670 --> 00:01:13.507
At enda vórðu tættar gasskúlur,

00:01:13.507 --> 00:01:15.312
sum hoknaðu undan egnu
atdráttarmegini

00:01:15.312 --> 00:01:18.055
og hitnaðust innan.

00:01:18.055 --> 00:01:19.645
Kjarnur hitnaðu so mikið,


00:01:19.645 --> 00:01:22.147
at tað elvdi til sambræðing.

00:01:22.147 --> 00:01:24.896
Brintmýl runnu saman og
myndaðu helium

00:01:24.896 --> 00:01:27.063
og loysti nógva orku,

00:01:27.063 --> 00:01:30.564
so nógva, at hon mótvirkaði
minkandi megina í tyngdarkraftini.

00:01:30.564 --> 00:01:32.563
Tá ið orkan frá sambræðingum

00:01:32.563 --> 00:01:35.113
møtist við tyngdarkraftini,
sum dregur øll gass inn,

00:01:35.113 --> 00:01:37.063
verður javnvágur.

00:01:37.063 --> 00:01:39.369
Úr hesum føðist stjørnan.

00:01:39.369 --> 00:01:40.367
Í síni ævi

00:01:40.367 --> 00:01:42.480
fara sambræðingar í kjarnuni
á eini stjørnu

00:01:42.480 --> 00:01:44.064
ikki bert at framleiða helium,

00:01:44.064 --> 00:01:46.206
men eisini kolevni, súrevni, køvievni

00:01:46.206 --> 00:01:50.125
og øll hini evnini á periodisku skipanini
fram til jarn.

00:01:50.125 --> 00:01:52.146
Men at enda er orkan
í kjarnuni útbrend,

00:01:52.146 --> 00:01:54.089
so hon syndrast fullkomiliga.

00:01:54.089 --> 00:01:56.257
Hetta elvir til eina ótrúliga spreinging,

00:01:56.257 --> 00:01:58.480
vit nevna supernova.

00:01:58.480 --> 00:01:59.595
Tvey mál eru galdandi,


00:01:59.595 --> 00:02:01.563
um hvussu supernovur
skapa evni.

00:02:01.563 --> 00:02:04.310
Tað fyrsta: 
Spreingingin loysir so nógva orku,

00:02:04.310 --> 00:02:05.935
at sambræðingin verður baldrut

00:02:05.935 --> 00:02:08.564
og formar evni við atomum,
tyngri enn jarn,

00:02:08.564 --> 00:02:10.897
so sum silvur, gull og uran.

00:02:10.897 --> 00:02:12.730
Tað næsta: Evnini, sum rúgvaðust upp

00:02:12.730 --> 00:02:14.145
í stjørnukjarnini,

00:02:14.145 --> 00:02:16.695
so sum kol, ilt, køvievni, jarn,

00:02:16.695 --> 00:02:19.561
umframt øll tey, sum vórðu av supernovu-
spreingingini,

00:02:19.561 --> 00:02:21.981
verða skotin út í stjørnurúmdina,

00:02:21.981 --> 00:02:24.397
har tey blanda seg við gassini, 
sum longu eru har.

00:02:24.397 --> 00:02:26.480
Søgan endurtekur seg.

00:02:26.480 --> 00:02:28.667
Gassskýggj, ið nú hava fleiri onnur evni

00:02:28.667 --> 00:02:31.083
enn upprunaligu brint og helium,

00:02:31.083 --> 00:02:32.548
hava størri evnisnógdarøki,

00:02:32.548 --> 00:02:34.672
sum draga at sær meira tilfar o.s.fr.

00:02:34.672 --> 00:02:37.548
Sum áður verða aðrar stjørnur.

00:02:37.548 --> 00:02:40.302
Sólin hjá okkum varð soleiðis til
fyri uml. 5 mia. árum síðan.

00:02:40.302 --> 00:02:42.231
Tað merkir, at gassið, hon spratt úr,

00:02:42.231 --> 00:02:44.266
sjálvt var ríkað við fleiri evnum

00:02:44.266 --> 00:02:47.980
frá supernovuspreingingum,
síðan universið byrjaði.

00:02:47.980 --> 00:02:50.646
Soleiðis endaði sólin við
øllum evnunum.

00:02:50.646 --> 00:02:52.862
Hon er enn mest úr brinti, 71 prosent,

00:02:52.862 --> 00:02:55.565
har mesta restin er helium, 27 prosent.

00:02:55.565 --> 00:02:56.483
Legg til merkis, at

00:02:56.498 --> 00:02:57.813
meðan tær fyrstu stjørnurnar vóru

00:02:57.813 --> 00:02:59.647
av brinti og heliumi eina,

00:02:59.647 --> 00:03:01.481
umboðar restin av periodisku skipanini

00:03:01.481 --> 00:03:03.731
tvey prosent av sólini.

00:03:03.731 --> 00:03:05.146
Og hvat við jørðini?

00:03:05.146 --> 00:03:07.997
Gongustjørnur eru tilvildarlig úrslit av
stjørnumyndan

00:03:07.997 --> 00:03:11.126
úr sama gassskýggi, sum stjørnan sjálv.

00:03:11.126 --> 00:03:13.042
Smáar gongustjørnu hava ikki kraft

00:03:13.042 --> 00:03:15.587
at bera nakað serligt brint-
ella heliumsgass,

00:03:15.587 --> 00:03:17.672
tí tey bæði eru sera løtt.

00:03:17.672 --> 00:03:20.312
So hóast kolevni, køvievni, ilt o.s.fr.

00:03:20.312 --> 00:03:23.731
bert umboðaðu 2 prosent av
gassskýggjunum, sum jørðin varð burturúr,

00:03:23.731 --> 00:03:26.307
eru tyngri evnini í meiriluta
í okkara gongustjørnu

00:03:26.307 --> 00:03:28.266
og alt á henni.

00:03:28.266 --> 00:03:29.518
Hugsa um hetta:

00:03:29.518 --> 00:03:31.645
fyri uttan brint og nakað av heliumi

00:03:31.645 --> 00:03:33.145
er jørðin undir tær,

00:03:33.145 --> 00:03:35.230
luftin, tú andar, tú;

00:03:35.230 --> 00:03:36.813
alt er gjørt úr atomum,

00:03:36.813 --> 00:03:38.731
sum vórðu til úr stjørnum.

00:03:38.731 --> 00:03:40.813
Tá ið vísindafólk fyrst skiltu hetta

00:03:40.813 --> 00:03:42.731
í fyrru hálvu í 20. øld,

00:03:42.731 --> 00:03:45.033
viðmerkti kendi stjørnufrøðingurin
Harlow Shapley

00:03:45.033 --> 00:03:48.620
"Vit eru brøður av grýti, systkin av ský"