0:00:07.121,0:00:08.769
Evnisliga tilfarið rundan um teg

0:00:08.769,0:00:10.395
er gjørt úr ersmáum eindum,

0:00:10.395,0:00:12.146
vit nevna mýl.

0:00:12.146,0:00:13.398
Mýl eru gjørd úr

0:00:13.398,0:00:15.146
einstøkum atomum.

0:00:15.146,0:00:16.980
Mýl fara ofta sundur

0:00:16.980,0:00:19.063
og mynda síðan nýggj mýl.

0:00:19.063,0:00:20.313
Hinvegin eru flestu mýlini,

0:00:20.313,0:00:22.248
tú kemur í samband við

0:00:22.248,0:00:23.813
onkuntíð í lívinum,

0:00:23.813,0:00:25.417
í jørðini undir tær,

0:00:25.417,0:00:27.419
í luftini, tú andar, matinum tú etur;

0:00:27.419,0:00:29.712
tey, sum mynda alt livandi [br]- harímillum teg,

0:00:29.712,0:00:31.900
hava verið til í milliardir ár

0:00:31.900,0:00:34.882
og vórðu til uttan fyri jørðina.

0:00:34.882,0:00:38.349
Hvussu mýlini fyrst komu til,[br]er tað, eg fari at siga tykkum frá.

0:00:38.349,0:00:39.933
Tað byrjaði 14 milliardir á síðan

0:00:39.933,0:00:41.685
við tí, vit nevna "The Big Bang,"

0:00:41.685,0:00:44.856
sum førdi til ein alheim,[br]sum bert var gjørdur úr gassi.

0:00:44.856,0:00:46.896
Har vóru ongar stjørnur[br]ella gongustjørnur.

0:00:46.896,0:00:48.480
Gassið var gjørt úr atomum

0:00:48.480,0:00:50.479
av einfaldastu evnunum.

0:00:50.479,0:00:52.313
Tað var 75 prosent brint

0:00:52.313,0:00:54.396
og mest sum restin var helium.

0:00:54.396,0:00:57.314
Eingi evni sum kolevni, súrevni[br]ella køvievni vóru til.

0:00:57.314,0:00:59.396
Einki jarn, silvur ella gull.

0:00:59.396,0:01:03.146
Onkrastaðni var evnisnøgdin í [br]gassi størri enn aðrastaðni.

0:01:03.165,0:01:05.981
Atdráttarmegin dró meira gass hagar,

0:01:05.981,0:01:07.980
sum styrkti um atdráttarmegina sjálva,

0:01:07.980,0:01:10.670
sum fekk meira gass til og so framvegis.

0:01:10.670,0:01:13.507
At enda vórðu tættar gasskúlur,

0:01:13.507,0:01:15.312
sum hoknaðu undan egnu[br]atdráttarmegini

0:01:15.312,0:01:18.055
og hitnaðust innan.

0:01:18.055,0:01:19.645
Kjarnur hitnaðu so mikið,[br]

0:01:19.645,0:01:22.147
at tað elvdi til sambræðing.

0:01:22.147,0:01:24.896
Brintmýl runnu saman og[br]myndaðu helium

0:01:24.896,0:01:27.063
og loysti nógva orku,

0:01:27.063,0:01:30.564
so nógva, at hon mótvirkaði[br]minkandi megina í tyngdarkraftini.

0:01:30.564,0:01:32.563
Tá ið orkan frá sambræðingum

0:01:32.563,0:01:35.113
møtist við tyngdarkraftini,[br]sum dregur øll gass inn,

0:01:35.113,0:01:37.063
verður javnvágur.

0:01:37.063,0:01:39.369
Úr hesum føðist stjørnan.

0:01:39.369,0:01:40.367
Í síni ævi

0:01:40.367,0:01:42.480
fara sambræðingar í kjarnuni[br]á eini stjørnu

0:01:42.480,0:01:44.064
ikki bert at framleiða helium,

0:01:44.064,0:01:46.206
men eisini kolevni, súrevni, køvievni

0:01:46.206,0:01:50.125
og øll hini evnini á periodisku skipanini[br]fram til jarn.

0:01:50.125,0:01:52.146
Men at enda er orkan[br]í kjarnuni útbrend,

0:01:52.146,0:01:54.089
so hon syndrast fullkomiliga.

0:01:54.089,0:01:56.257
Hetta elvir til eina ótrúliga spreinging,

0:01:56.257,0:01:58.480
vit nevna supernova.

0:01:58.480,0:01:59.595
Tvey mál eru galdandi,[br]

0:01:59.595,0:02:01.563
um hvussu supernovur[br]skapa evni.

0:02:01.563,0:02:04.310
Tað fyrsta: [br]Spreingingin loysir so nógva orku,

0:02:04.310,0:02:05.935
at sambræðingin verður baldrut

0:02:05.935,0:02:08.564
og formar evni við atomum,[br]tyngri enn jarn,

0:02:08.564,0:02:10.897
so sum silvur, gull og uran.

0:02:10.897,0:02:12.730
Tað næsta: Evnini, sum rúgvaðust upp

0:02:12.730,0:02:14.145
í stjørnukjarnini,

0:02:14.145,0:02:16.695
so sum kol, ilt, køvievni, jarn,

0:02:16.695,0:02:19.561
umframt øll tey, sum vórðu av supernovu-[br]spreingingini,

0:02:19.561,0:02:21.981
verða skotin út í stjørnurúmdina,

0:02:21.981,0:02:24.397
har tey blanda seg við gassini, [br]sum longu eru har.

0:02:24.397,0:02:26.480
Søgan endurtekur seg.

0:02:26.480,0:02:28.667
Gassskýggj, ið nú hava fleiri onnur evni

0:02:28.667,0:02:31.083
enn upprunaligu brint og helium,

0:02:31.083,0:02:32.548
hava størri evnisnógdarøki,

0:02:32.548,0:02:34.672
sum draga at sær meira tilfar o.s.fr.

0:02:34.672,0:02:37.548
Sum áður verða aðrar stjørnur.

0:02:37.548,0:02:40.302
Sólin hjá okkum varð soleiðis til[br]fyri uml. 5 mia. árum síðan.

0:02:40.302,0:02:42.231
Tað merkir, at gassið, hon spratt úr,

0:02:42.231,0:02:44.266
sjálvt var ríkað við fleiri evnum

0:02:44.266,0:02:47.980
frá supernovuspreingingum,[br]síðan universið byrjaði.

0:02:47.980,0:02:50.646
Soleiðis endaði sólin við[br]øllum evnunum.

0:02:50.646,0:02:52.862
Hon er enn mest úr brinti, 71 prosent,

0:02:52.862,0:02:55.565
har mesta restin er helium, 27 prosent.

0:02:55.565,0:02:56.483
Legg til merkis, at

0:02:56.498,0:02:57.813
meðan tær fyrstu stjørnurnar vóru

0:02:57.813,0:02:59.647
av brinti og heliumi eina,

0:02:59.647,0:03:01.481
umboðar restin av periodisku skipanini

0:03:01.481,0:03:03.731
tvey prosent av sólini.

0:03:03.731,0:03:05.146
Og hvat við jørðini?

0:03:05.146,0:03:07.997
Gongustjørnur eru tilvildarlig úrslit av[br]stjørnumyndan

0:03:07.997,0:03:11.126
úr sama gassskýggi, sum stjørnan sjálv.

0:03:11.126,0:03:13.042
Smáar gongustjørnu hava ikki kraft

0:03:13.042,0:03:15.587
at bera nakað serligt brint-[br]ella heliumsgass,

0:03:15.587,0:03:17.672
tí tey bæði eru sera løtt.

0:03:17.672,0:03:20.312
So hóast kolevni, køvievni, ilt o.s.fr.

0:03:20.312,0:03:23.731
bert umboðaðu 2 prosent av[br]gassskýggjunum, sum jørðin varð burturúr,

0:03:23.731,0:03:26.307
eru tyngri evnini í meiriluta[br]í okkara gongustjørnu

0:03:26.307,0:03:28.266
og alt á henni.

0:03:28.266,0:03:29.518
Hugsa um hetta:

0:03:29.518,0:03:31.645
fyri uttan brint og nakað av heliumi

0:03:31.645,0:03:33.145
er jørðin undir tær,

0:03:33.145,0:03:35.230
luftin, tú andar, tú;

0:03:35.230,0:03:36.813
alt er gjørt úr atomum,

0:03:36.813,0:03:38.731
sum vórðu til úr stjørnum.

0:03:38.731,0:03:40.813
Tá ið vísindafólk fyrst skiltu hetta

0:03:40.813,0:03:42.731
í fyrru hálvu í 20. øld,

0:03:42.731,0:03:45.033
viðmerkti kendi stjørnufrøðingurin[br]Harlow Shapley

0:03:45.033,0:03:48.620
"Vit eru brøður av grýti, systkin av ský"