Clay Shirky: Nə üçün SOPA pis fikirdir?

SOPA(Onlayn Piratlığının Dayandırılması)/PİPA(izahı nitqdə) kimi qanun layihələri azad netə nə edə bilər? TED ofisindən yayımlanan qısa nitqində Clay Shirky internetdən onlayn nəyisə almaqdan daha mühüm olan yaratmaq , bölüşmək və müzakirə etmək azadlıqlarımızı müdafiə edir.

Bu yazıdan başlayım.

Bu əl yazısı bildiriş bir neçə il

əvvəl yaşadığım Broooklyn-dəki evimin

yaxınlığındakı şirniyyat mağazasından asılmışdı.

Mağazada şəkərlə şəkilləri kopyalayan

cihaz var idi.

Uşaqlar da xoşladıqları

şəkilləri gətirib, bu mağazada

ad günü tortlarının üstünü bəzədirdilər.

Uşaqların sevdiyi şəkillərdən biri də cizgi filmlərdəki

personajlar idi.

Balaca dəniz qızı, smurf(şirinlər), Micky Mouse

kimi şəkilləri sevirdilər.

Ancaq Micky Mouse-un şəklini

tortun üstündə çəkmək

qeyri-leqaldır.

Müəlliflik hüququna ziddir.

Tortların üstündəki şəkillərin

qanuna uyğunluğuna o qədər

fikir verilirdi ki,

şirniyyat mağazası,

müəllif hüquqlarını pozan şəkillərin

heç birini qəbul etməyib,

ancaq əvvəlcədən mağazada hazırlanmış və

müəllif huquqları qorunan şəkillərin

kopyları ilə tortları bəzəyəcəklərini

bildirdilər.

Konqresdə də indi iki qanun layihəsi müzakirə olunur.

Biri SOPA, digəri PİPA

SOPA-nın açılışı Onlayn Piratlığın Dayandırılmasıdır.

Senatda müzəkirə edilir.

PİPA isə PROTECTİP-in

qısaltmasıdır,

açılışı İqtisadi Yaradıcılığa Qarşı

Mövcud Onlayn Təhlükənin və Müəlliflik

Hüquqlarının Oğurlanmasının Dayandırılmasıdır.

Konqresmen müavinlərinin vaxtı çoxdu belə

uzun akronimlər yaratmağa.

Qanun lahiyələrinin

məğzi isə budur.

Müəlliflik hüquqlarının qorunmasını

o dərəcəyə çatdırmaq istəyirlər

ki, insanlar professional olmadığından asanlıqla nə isə

yarada bilməyəcəklər.

Bunu müəllif hüquqlarını ciddi şəkildə

pozan vebsaytları

müəyyənləşdirmək-- ki bu səhifələrin

nəyə əsasən müəyyənləşdirildiyi

qanunda aydın yazılmayıb--

və adlarının domen sistemindən çıxarılması ilə gerçəkləşdirəcəklər.

Demen ad sistemdə bu adlar mövcud olmayacaq.

Vebsaytların adlarını

götürdüyü bu sistem insanların oxuya biləcəyi səhifələri-- məsələn

google.com-u maşınların oxuya bildiyi

rəqəmlərə-74.125.226.212-

çevirir.

Vebsaytların bu cür məyyənləşdirilib

domen sistemdən

adının silinməsi isə səhifənin silinməsi

demək deyil.

Qanuni cəhətdən böyük boşluq olsa da,

görünür, Konqres elə də narahat deyil.

Bu qanunun işləməmə səbəbi

isə budur ki, insanlar 74.125.226.212-i yazmaq

və ya bu link-ə girməklə Google

səhifəsinə girə bilərlər.

Yəni qanunun

həyata keçirilməsi proseri

əsas təhlükədir.

Qanunun həyata keçirilməsindən çox

yan təsirinin əsas problem olacağı bir qanunu

Konqresin nə üçün hazırladığını başa düşmək üçün

hekayənin əvvəlinə də bir az nəzər salaq.

Hekayə belə başlayır:

SOPA və PİPA qanun layihəsi kimi

20-ci əsrdə yaradılmış mediya şirkətləri

tərəfindən irəli sürülüb.

20-ci əsr media şirkətlərinin əsri idi,

çünki sayca az idilər.

Televiziya proqramı yaradırdınızsa,

bütün proqramlardan yaxşı olmağı lazım deyildi;

həmin vaxtda yayımlanan

iki proqramdan daha

yaxşı olmağı bəs idi,

rəqabət elə də güclü

deyildi.

Çox da pis olmayan,

baxılası bir proqram hazırlamaqla

izləyici kütləsinin 3-də 1-ini-- yəni

on milyonları

cəlb edə

bilirdilər.

Pul çap etmək huququ və tükənməz(?)

mürəkkəbi olmaq kimidir.

Texnologiya həmişəki kimi inkişaf etdi.

XX əsrin sonlarına doğru, dijital(rəqəmsal) texnologiyadan

da əvvəl analoji texnologiya inkişaf edir,

mediyada rəqabət güclənməyə

başlayırdı.

Kaset, video kaset maqnitofonları,

hətta kiçik fotokopiya cihazları

media biznesini əl-qolunu bağlayacaq

qədər insanların

münasibətlərini dəyişdirdi.

Texnoligiya göstərdi ki

insanlar qutudakı kartof deyillər.

İnsanlar sadəcə istehlak etmirlər.

İnsanlar sitehlak etməyi sevir,

ancaq yeni texnologiya ilə biz yaratmağı və

bölüşməyi də sevdiyimizi

öyrəndik.

Bu da medianın heç vaxt sevmədiyi

irəliləyiş idi.

Amerika Kinomotoqrafiya Assosiasiyasının

əsas lobbisti Jack Valenti bir dəfə

video maqnitofonu Jack the Ripper-ə (ingilis kriminal)

yazıq(?) Hollivudu isə

evdə tək qalan

qadına oxşatmışdı.

Ritorika qabiliyyəti olan biridir.

Media şirkətləri

daimi olaraq Konqresin nə isə

etməsini tələb edirdilər.

Konqres də onların sözlərinə əməl edirdi.

90-cı illərdə Konqres hər şeyi dəyişəcək

bir qanun qəbul etdi.

Evdə Səs Yazılması Qanunu adlanan bu layihə 1992-ci ildə

qəbul edildi.

Qanuna əsasən insanların radiodan mahnıları

yazıb özləri və dostları üçün kaset

hazırlaması qeyri-qanuni

deyildi. Cinayət sayılmırdı.

Səs yazıb, remix edib

dostlarla bölüşmək qanuni idi.

Ancaq bu kasetləri yüksək keyfiyyətlə stehsal edib satırsınızsa,

bu qeyri-qanunidir

Kaset biznesi üçün

problem deyildi.

Çünki qanuni və qeyri-qanuni kopyalamaq arasındakı

fərq qanunda aydın şəkildə

izah edilmişdi.

Media biznesinin istədiyi isə tam bu deyildi.

Onlar səs yazılmasını tam

dayandırılmasını istəyirdilər.

1992-ci il Evdə Səs Yazılması Qanununun qəbulundan sonra,

media biznesi leqal və qeyri-leqal arasındakı fərqə

o qədər əməl etmədilər, əsas bu idi ki,

Konqres mediyanın irəli sürdüyü

bu qanunu əsaslı saydığı müddətcə

insanlar öz media mühitlərində daha çox

iştirak edirdilər.

Bununla media B planına keçdi.

B planının yaranması bir az vaxt apardı.

Tam qanun layihəsi olaraq B planı 1998-ci ildə

reallaşdı;

Dijital Millenium Müəllif Hüquqları Aktı(DMCA) adlanırdı.

Qarışıq həm də dəyişməkdə olan bir layihə idi.

Qanuna görə

kopyananmayan dijital(rəqəmsal?)

materialın satışı qadağan idi;

qanunun boşluğu kopyalanmayan dijitak materialın mövcud olmaması idi.

Ed Feltonun məşhur ifadəsi, " Yaş olmayan

suyu kiməsə ötürmək"

kimi bir şey idi.

Bitləri kopyalamaq olur. Kompyuder bunun üçün yaranıb.

Bu qanunun tətbiqi zamanı yaranan yan effekt idi.

Hətta kopyalanmyan bitlərin

satışı üçün, qanun layihəsi

koputerin kopyalama funksiyasını

yox edən sistemlərin istifadəsini

tək qanuna uyğun istəfadə kimi qəbul etdi.

Almaq məqsədinizdən asılı olmayaraq

evinizə aldığınız hər kompyuter və televizor

informasiya yayan sənayelər tərəfindən informasiyanı sataraq qanunu

pozduğunuz bəhanəsi ilə

məhv edilə bilər.

Kompyuterlərin əsas funksiyası olan

kopyalamaq haqda bilməməmiz,

bilsək də işlədə bilməməmiz üçün

kompyuterin kopyalama

funskiyasının yenidən

qurulmasını da qeyri-qanuniləşdirdilər.

DMCA-in qəbul olunması ilə

media sənayesi leqal və

qeyri-leqal kompyalamaq arasındakı

fərqdən asılı olmayaraq ümumilikdə texniki olaraq

kopyalamağın qarşısını almağa

çalışdı.

DMCA-nin təsiri davam etsə də, internet domen sistemi, paylaşma limiti

kimi sahələrdə güclü təsiri

yoxdur.

Buna səbəb İnternetin insanlar

fikirləşdiklərindən də güclü və populyar

olmasıdır.

Kopya kasetlər, fanzinlər(fan jurnal)

internetdə yayılan informasiya ilə müqayisədə

heçnədir.

Yaşadığımız indiki

dövrdə 12 yaşdan yuxarı Amerika

vətəndaşlarının çoxu

bir-biri ilə onlayn nə isə paylaşır.

Yazı, şəkil, audio və videolar

paylaşılır.

Paylaşdığımızın bəzilərini özümüz hazırayırıq.

Bəzən tapdığımız şeyləri paylaşırıq.

Tapdığımız informasiyadan

başqasını yaratmağımız isə media

sənayesinin istəmədiyidir.

Yəni PİPA və SOPA döyüşün

2-ci raundudur.

DMCA texniki qanundur--

mağazadan müəyyən funksiyalarına görə

aldığınız kopyüter, kompüter oyunu və televizorun həmin funksiyalarından

istifadə edərkən sizi

cinayətkar sayır--

PİPA və SOPA isə daha dərinə gedir,

dünyanın istənilən yerində yayılan informasiyaya

nəzarət etmək istəyirlər.

Əvvəl də dediim kimi, piratlığın qarşısını almaq üçün

domen adı yox edilmiş səhifələrin İP

adreslərini də yox etmək,yaxud gizlətmək lazım olacaq.

Bu adreslər axtarış saytlarından,

onlayn sorğulardan. istifadəçi siyahısından

çıxarmaq lazım olacaq.

İnternetdəki informasiyanın böyük əksəriyyəti də Yahoo və Google-da

olduğundan, bununla bütün

bu səhifənin istifadəçiləri

nəzarətdə saxlanılmış olur.

Çünki PİPA və SOPA-nın

qanun kimi qəbul olunması

bizi internetdə paylaşmaq hüququndan

məhrum edə bilər.

Əsrlərin hüquq sisteminə görə

günahı sübut olunana qədər şəxs təqsirsiz

sayılırdısa, PİPA və SOPA-nın

qəbulu ilə əksinə--təqsirsizlik sübut edilənə qədər

günahkarlıq prinsipi qəbul ediləcək.

Qanuna uyğun

olan informasiya paylaşdığımız

sübut edilənə qədər heç nə paylaşa

bilməyəcəyik.

Qanunun qəbulu ilə leqal və qeyri-leqal arasındakı

fərqi fərdlər və ya

xidmət təklif edən

şirkətlət müəyyən edir.

Bir istifadəçini nəzarətdə saxlamaq

çox baha başa gəlməsə də

istifadəçilərini sayı 100 milyonlarla

olan səhifələrdə bu çox baha başa gələcək.

Qanunun yaratmaq istədiyi internet budur.

Bu göstərişi hər yerdə təsəvvür edin,

ancaq şirniyyat magazası deyil YouTube,

Facebook, Twitter-ə aid

olduğunu təsəvvür edin.

Kommentlərin nəzarəti adı altında

işarənin TED-ə aid olduğunu

təsəvvür edin.

SOPA və PİPA-nın real təsiri

qanun layihəsində nəzərdə tutulandan ağır olacaq.

Əsas təhlükə budur ki,

yaratmaq, istehsal etmək və

paylaşmaq azadlığımızdan istifadə

etməyə çalışdığımız anda

qanuna uymamaqla, oğurluqla günahlandırıla

bilərik.

Ən əsası da, bizi nəzarət və ya əksinə,

qanunsuzluğa köməklə təqsirləndiriləcəklər-

bu azadlıqları bizə təklif edən

olacaq.

yaradıcıları olacaq.

Qanunun qəbul edilməməsi üçün isə

edə biləcəyimiz

iki iş var, biri asan digəri

bir az çətin, qarışıqdır.

Asanı budur ki, ABŞ vətəndaşısınızsa,

nümayəndənizə, senatorunuza

müraciət edin.

SOPA və PİPA-nı

qanun layihəsi kimi təklifinə imza atan insanlara

nəzər salsaq, bilinən media

şirkətlərindən ümumiyyətlə(?)

milyonlarla pul aldıqlarını

aşkar edərik.

Adi vətəndaşların isə milyonları yoxdur,

seçki yolu ilə seçdikləri təmsilçiləri var,

hər bir vətəndaş da bu təmsilçiyə

müraciət edə, İnternet azadlıqlarının

Senatda müdafiə edilməsini

tələb edə bilər.

ABŞ vətəndaşı olmadığınız halda isə

ABŞ vətəndaşları tanışlarınızla əlaqə səxlayıb

onları bu cür etməyə ruhlandıra bilərsiniz.

Bu ölkə-daxili siyasət kimi görünə bilər,

ancaq belə deyil.

Media sənayesi təkcə Amerika

vətəndaşlarının deyil bütün dünyanın

internetinə nəzarət edəcək.

Bu edə biləcəyimiz asan iş idi.

Elə də qarışıq deyil.

Çətini isə hazırlıqlı olmaqdır:

çünki bu qanun layihələrinin davamı gəlir.

SOPA keçən il təklif edilmiş COİCA-nın

bir az dəyişilmiş formasıdır.

Bu qanunların ən birincisi isə

paylaşmanın texniki olaraq

qadağan olunduğu DMCA idi.

DMCA isə Evdə Səs Yazılması Qanununun davamı idi,

bu qanun media sənayesinin işini bir az çətinləşdirirdi.

Bu qanunda deyildiyi kimi

leqal və qeyr-leqal köçürmə və paylaşma insidentlərini

bir-bir müəyyən edib, qeyri-leqalın qarşısını almaq

çətin işdir.

İnformasiya sənayesi bunu

etməməyi üstün tutur.

Bu seçim etməli olmamağı seçirlər.

Qanunu və qeyri-qanuni bölüşmə

arasında fərq qoymaq istəmirlər.

Ümumilikdə bölüşmənin qeyri-qanuni olmasını istəyirlər.

PİPA və SOPA qeyri-adilik, məntiqsizlik deyil,

qeyri-adi hadisə də deyil.

Bu layihələr 20 illik tarixin

növbəti mərhələsidirlər.

Bu mərhələni qazansaq, ki qazanacağımıza

inanıram, çətin mərhələlər gəlir.

Konqresi inandırmalıyıq ki, demokratik cəmiyyətlərdə

müəllif hüquqları pozulması probleminin həlli

Napster və YouTube-da edildiyi kimi mövcud faktların sübutunun

təqdim edilməsi və informasiyanın yaradılma yolunun

aydın göstərilməsi ilə

mümkündür.

Bu məsələnin tək həll yoludur.

İndi isə edəcəyimiz

çətin iş hazırlıqlı olmaqdır.

PİPA və SOPA-nın həqiqətən etmək istədiyi budur.

Time Warner hücuma keçib artıq,

biz də səsimizi çıxarmalı

yalnız istehlak etmək deyil,

istehsal etmək, yaratmaq

hüququmuzu qorumalıyıq.

Sağ olun.

(Alqış)