Hãy cứ nghĩ ra nhiều từ mới!

Đây là bài nói chuyện vui, ngắn từ TEDYouth, nhà ngôn ngữ học Erin McKean khuyến khích - hay đúng hơn là cổ vũ- khán giả tạo ra nhiều từ mới khi những từ đã có chưa đủ nghĩa. Cô liệt kê sáu cách tạo từ mới trong tiếng Anh, từ ghép từ đến "động từ hóa", để diễn đạt rõ hơn điều muốn nói và tạo ra nhiều cách hơn để chúng ta hiểu nhau.

Tôi là một nhà từ vựng học.

Tôi soạn từ điển.

Công việc của tôi

là gắn xếp hết các từ có thể
vào từ điển.

Việc của tôi không phải là
quyết định từ nào;

đó là việc của các bạn.

Bất kể ai nói tiếng Anh
cũng có quyền quyết định

thế nào là một từ và
thế nào là không.

Ngôn ngữ là một nhóm
những người đồng ý hiểu nhau.

Ngày nay, khi cố quyết định
một từ là tốt hay xấu,

người ta không thật sự
có lý do rõ ràng.

Họ nói đại loại như
"Vì đó là ngữ pháp!”

(Tiếng cười)

Tôi không quan tâm quá nhiều
đến ngữ pháp – đừng nói với ai nha!

Nhưng thật ra “ngữ pháp” có hai loại.

Một loại ngữ pháp
nằm trong đầu bạn,

và nếu là người bản xứ

hay thuần thục ngôn ngữ đó,

đó là những nguyên tắc vô thức
mà bạn áp dụng khi nói.

Đó là những gì bạn biết khi
học ngôn ngữ lúc còn nhỏ.

Và đây là một ví dụ:

Đây là một con wug, phải không?

Nó là một con wug

Bây giờ có một con nữa.

Có hai con này

Có hai …

Khán giả: con wug.

Erin McKean: Chính xác! Bạn biết
cách tạo số nhiều của con wug.

Quy tắc này nằm trong đầu bạn.

bạn không bao giờ phải học,
bạn chỉ hiểu nó thôi.

Đây là một thử nghiệm do
một giáo sư (ở Đại học Boston)

tên là Jean Berko Gleason
nghĩ ra năm 1958.

Chúng ta đã nói về chuyện này
lâu lắm rồi.

Những loại quy tắc này
tồn tại trong đầu bạn,

chúng không giống luật giao thông,
mà giống quy luật tự nhiên hơn.

Chẳng ai phải nhắc bạn tuân thủ
luật tự nhiên phải không?

Khi bạn ra khỏi nhà buổi sáng,
mẹ bạn không nói là:

"Nè, mẹ nghĩ trời sắp lạnh,
nhớ mang áo trùm đầu,

đừng quên tuân thủ
quy luật trọng lực.”

Không ai nói vậy cả.

Ngày nay, có nhiều luật khác
nghiêng về cách cư xử hơn là tự nhiên.

Bạn có thể nghĩ một từ
như cái nón.

Khi bạn biết cái nón
sử dụng làm sao,

không ai phải nói với bạn,
"Đừng có đội nón dưới chân.”

Người ta chỉ nói là:
“Có thể đội nói trong nhà không?

"Ai phải đội nón?"

"Được đội loại nón nào?”

Giống như loại ngữ pháp thứ nhì,

mà các nhà ngữ nghĩa học thường
gọi là cách sử dụng, trái với ngữ pháp.

Đôi khi người ta dùng loại
ngữ pháp dựa theo luật lệ này

để ngăn cản mọi người
tạo ra từ vựng.

Tôi nghĩ điều đó thật ngu ngốc.

Ví dụ, người ta luôn nói với bạn,

"Sáng tạo, sáng tác, làm nghệ thuật,
tạo nhiều thứ, khoa học và công nghệ.”

Với từ ngữ, họ thế này:

"Đừng! Sáng tạo dừng ở đây đi,
kẻ quấy rối. Để nó yên.”

(Tiếng cười)

Điều này vô nghĩa với tôi.

Từ ngữ thì tuyệt vời.
Nên có nhiều từ ngữ hơn.

Tôi muốn các bạn sáng tạo
càng nhiều từ càng tốt.

Và tôi sẽ chỉ bạn sáu cách
để tạo từ mới trong tiếng Anh.

Cách thứ nhất là cách đơn giản nhất.

Chủ yếu là ăn cắp
từ ngôn ngữ khác.

["Đi cướp người khác"]
(Tiếng cười)

Nhà ngôn ngữ học gọi đó
là vay mượn,

nhưng vì ta không bao giờ trả lại,
nên tôi chỉ thành thật

gọi đó là ăn cắp.

Ta thường "chôm" từ về những thứ yêu thích
chẳng hạn như đồ ăn ngon.

Ta lấy “kumquat” từ tiếng Trung Quốc,
"caramel" từ tiếng Pháp.

Ta cũng lấy từ cho những thứ độc đáo
như “ninja”

từ tiếng Nhật,

một mẹo hay bởi vì
rất khó để ăn cắp từ ninja.

(Tiếng cười)

Cách khác để tạo từ
trong tiếng Anh là

nhét hai từ lại với nhau.

Gọi là ghép từ.

Từ tiếng Anh như đồ chơi Lego:

Dùng đủ lực, bạn có thể
gắn hai cái lại với nhau.

(Tiếng cười)

Chúng ta làm vậy hoài:

Những từ như “heartbroken,”
“bookworm,” “sandcastle” là những từ ghép.

Cứ làm và tạo từ như “duckface"
(chu miệng) chứ đừng làm mặt vịt.

(Tiếng cười)

Một cách khác để tạo từ
trong tiếng Anh tương tự với ghép từ

nhưng thay vì dùng thật nhiều lực
để ghép từ vào với nhau

khiến một vài bộ phận rơi ra.

thì đây là pha trộn chúng,

như “brunch” là sự pha trộn
giữa ”breakfast” và “lunch.”

“Motel” pha trộn giữa
“motor” và “hotel.”

Ai ở đây biết rằng
“motel” là một từ pha?

Vâng, từ đó có từ rất lâu

đến nỗi nhiều người không biết
còn có nhiều phần bị thiếu

“Edutainment” là sự pha trộn giữa
“education” và “enterteinment".

Và, “electrocute” là
pha trộn giữa “electric” và “execute."

(Tiếng cười)

Bạn cũng có thể tạo từ
bằng việc đổi vai trò của chúng.

Gọi là chuyển đổi chức năng.

Bạn lấy một từ
đóng vai trò ngữ pháp này,

chuyển nó sang
vai trò ngữ pháp khác.

Có ai ở đây biết từ "friend”
không nhất thiết phải luôn là động từ?

“Friend” từng là một danh từ
và rồi chúng ta động từ hóa nó.

Hầu như bất cứ từ nào trong
tiếng Anh cũng có thể được động từ hóa.

Bạn cũng có thể chuyển tính từ
thành danh từ.

“Commercial” từng là một tính từ
và giờ nó là danh từ.

Dĩ nhiên, bạn có thể
“green" (làm xanh) nhiều thứ.

Một cách tạo từ ngữ nữa
trong tiếng Anh là tạo ngược.

Bạn có thể lấy một từ và
ép nó lại một chút.

Ví dụ, trong tiếng Anh, chúng ta có từ
“editor” trước khi có từ “edit.”

“Edit” được tạo từ chữ “editor.”

đôi khi cách tạo ngược này
nghe hơi tức cười:

Bulldozers rồi bulldoze, butlers rồi có
butle, và rồi burglers sinh ra burgle.

(Tiếng cười)

Cách nữa để tạo từ ngữ
trong tiếng Anh

là lấy các chữ cái đầu tiên
rồi ghép chúng lại với nhau.

National Aeronautics and
Space Administration trở thành NASA.

Và dĩ nhiên bạn có thể tạo
với bất cứ thứ gì, OMG (Oh my God)!

Không thành vấn đề gì
khi chúng nghe thật tức cười.

Chúng vẫn có thể là
những từ tiếng Anh hay.

“Absquatulate (biến đi với cái gì
hay ai đó)" là một từ tiếng Anh hoàn hảo.

“Mugwump (người trung lập chính trị)"
là từ tiếng Anh hoàn hảo.

Từ ngữ không cần phải bình thường,
chúng có thể nghe thật tức cười.

Tại sao nên tạo từ ngữ?

Bởi vì mỗi một từ

là một cơ hội diễn tả và gói trọn
điều mà bạn muốn nói.

Và từ ngữ mới thu hút sự chú ý
của người khác.

Chúng khiến người khác chú ý đến
những gì bạn nói

và cho bạn một cơ hội tốt hơn
để diễn đạt ý trọn vẹn.

Nhiều người trong khán phòng hôm nay nói:

“Tương lai, bạn có thể làm điều đó,

giúp nó, giúp chúng tôi khám phá,
giúp chúng tôi sáng tạo.”

Bạn có thể tạo từ mới
ngay tại đây.

Tiếng Anh không có giới hạn tuổi.

Làm đi, hãy tạo từ ngữ ngay hôm nay,

gửi chúng cho tôi, và tôi sẽ để lên
từ điển trực tuyến, Wordnik của tôi.

Cảm ơn rất nhiều.

(Tiếng vỗ tay)