İnka İmparatorluğu'nun yükselişi ve düşüşü - Gordon McEwan

Tüm Dersi Gör: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-the-inca-empire-gordon-mcewan

İnka İmparatorluğu Batı Yarımküre'nin en büyük imparatorluğuydu ve yaklaşık 10 milyon nüfusu vardı. Ancak 15. Yüzyıl'daki yükselişinin 100 yılı içinde, İnka İmparatorluğu artık olmayacaktı. Peki ne oldu? Gordon McEwan, İnka İmparatorluğu'nun yükselişini ve düşüşünü anlatıyor.

Ders Gordon McEwan, animasyon ise Ted-Ed tarafından hazırlanmıştır.

İnka İmparatorluğu,
10 milyona yakın nüfusuyla,

Batı Yarımküre'deki
en büyük imparatorluktu.

900,000 kilometrekareden
daha büyük bir alanda,

İnka halkı devasa büyüklükte
idari merkezler,

tapınaklar, geniş yollar
ve kanal sistemleri inşa etti.

Tüm bunları yaşanması güç bir arazide,

tekerlek, at, demir hatta
yazılı bir dilleri olmadan yaptılar.

Ancak on beşinci yüzyıldaki
yükselişinin 100 yılı içerisinde

İnka İmparatorluğu yok olacaktı.

Efsaneye göre,

İnka yöneticilerinin ataları,
Güneş Tanrısı Inti tarafından yaratıldı

ve Tambo Toco adlı bir mağarada
ortaya çıktılar.

Dört erkek ve dört kız kardeşine
liderlik eden Ayar Manco,

talimatlarla altın asayı taşıdı

ve amacı, asanın yere batabileceği
yeri bulup

verimli toprakları göstermesiydi.

Birçok macera ve kapsamlı aramadan sonra,

Ayar Manco ve kardeşleri Cuzco Vadisi'ne,

yani asanın yeri deldiği araziye ulaştı.

Yerel halk ile şiddetli
bir savaştan sonra,

başkentlerini kurdular

ve Ayar Manco; Manco Capac, ilk Sapa Inca
ya da İnkalar'ın Kralı oldu.

Arkeolojik kanıtlar İnkalar'ın

bu vadiye ilk kez M.S. 1200 civarında
yerleştiğini göstermektedir.

İnkalar 1438'e kadar küçük bir krallık
olarak kaldılar,

bu tarihte neredeyse komşu Chanka Kabilesi
tarafından istila ediliyorlardı.

O zamanlarda İnka Kralı olan Viracocha
ve kesinleşmiş varisi korkudan kaçtı

ama diğer oğullarından biri kaldı

ve şehrin savunmasını başarıyla yürüttü.

Askeri yeteneklerinden ötürü Pachacuti
veya "Tufan" adıyla

dokuzuncu İnka hükümdarı oldu.

Pachacuti İnka sınırlarını
And Dağları boyunca genişletti

ve krallığı kapsamlı reformlarla
imparatorluğa dönüştürdü.

İmparatorluğun toprakları, Tahuantinsuyu
veya "dört çeyrek" olarak

yeniden düzenlendi ve bu dört bölüm krala
rapor veren valiler tarafından yönetildi.

Inka'da yazı olmamasına rağmen

düğümlü dizelerin kullanıldığı
quipu denilen karmaşık bir sistemi

sayıları ve belki de diğer bilgileri
kaydetmek için kullandılar.

Ondalık tabanlı bir bürokrasi,
imparatorluğun vatandaşlarının

sistematik ve verimli bir şekilde
vergi vermesini sağladı.

Buna karşılık imparatorluk,
zorunlu durumlarda kullanılmak üzere

büyük depolar hazırlayarak
güvenlik, altyapı ve refahı sağladı.

Büyük teraslar
ve sulama çalışmaları yapıldı

ve imparatorluğun her yerine
taşınılmak üzere

farklı rakımlarda çeşitli ürünler
yetiştirildi.

Ve ünlü yapı Machu Picchu'nun
inşa edilmesi,

Pachacuti’nin saltanatı sırasında oldu.

Pachacuti’nin oğlu Topa Inca,
imparatorluğun askeri büyümesini sürdürdü

ve sonunda 1471 yılında lider oldu.

Saltanatının sonunda, imparatorluk
Batı Güney Amerika'nın çoğunu kapladı.

Topa’nın oğlu Huayna Capac,
1493’te onun yerine geçti.

Ancak yeni yöneticinin uzak
askeri seferleri sosyal yapıyı zorladı.

Ve 1524'te Huayna Capac
ateşli bir hastalığa yakalandı.

İspanyol fatihleri, beraberlerinde
yerli halkların direniş gösteremediği

hastalıklar ile bir süre önce
Karayipler’e ulaşmıştı.

Milyonlarca insan salgında
yaşamını yitirdi

ve ölenlerin içerisinde Huayna Capac
ve varisi de vardı.

Boş taht, kalan iki kardeş yani
Atahualpa and Huascar arasında

imparatorluğu büyük ölçüde
zayıflatacak olan

bir iç savaşı ateşledi.

Atahualpa ve ordusu 1532'de
İnka iç savaşını kazandıktan sonra,

Avrupalı işgalcilerle karşılaştı.

Sayıca çok az olsalar da

Francisco Pizarro ve onun fatihlerden
oluşan küçük grubu,

kralın çok daha büyük geniş kuvvetlerini
daha önce görmedikleri

silahlarla ve atlarla sersemletti.

Atahualpa esir alındı
ve yaklaşık bir yıl sonra öldürüldü.

İspanyol fatihleri başkent olan Cuzco'dan
çok etkilendi.

Pizarro bu güzelliği “İspanya'da bile
dikkat çekici olurdu.” diyerek betimledi.

Başkentin düşmüş olmasına ve

yerli nüfusun iç savaş ve hastalık
tarafından yok edilmiş olmasına rağmen

Bazı İnkalar Vilcabamba'daki
yeni bir başkente yerleşti

ve sonrasındaki 40 yıl boyunca direndiler.

Fakat 1572'ye gelindiğinde İspanyollar,
İnkaların fiziksel ve kültürel mirasının

büyük bir kısmının yanı sıra
kalan tüm direnişleri yok etti.

Böylece, büyük İnka İmparatorluğu
yükselişinden daha hızlı biçimde çöktü.