Uspon i pad carstva Inka - Gordon Makjuan (Gordon McEwan)

Pogledajte celu lekciju: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-the-inca-empire-gordon-mcewan

Bilo je to najveće carstvo u istoriji zapadne hemisfere, sa populacijom od skoro 10 miliona lica. Ipak, sto godina nakon njegovog uspona u XV veku, Carstvo Inka više nije postojalo. Šta se desilo? Gordon Makjuan opisuje uspon i pan Carstva Inka.

Lekcija: Gordon Makjuan; animacija: TED-Ed.

Bilo je to najveće carstvo
u istoriji zapadne hemisfere,

s populacijom od skoro 10 miliona lica.

Duž teritorije od preko
900.000 kilometara kvadratnih,

njegovi stanovnici su gradili
masivne administrativne centre,

hramove, široke puteve i sisteme kanala.

To je postizano na nepristupačnom,
najudaljenijem terenu,

i to bez upotrebe točkova,
konja, železa, pa čak i pisanog jezika.

Ipak, sto godina nakon njegovog uspona
u petnaestom veku,

Carstvo Inka neće više postojati.

Prema legendi,

pretke vladara Inka
je stvorio bog sunca Inti,

a pojavili su se iz pećine
pod nazivom Tambo Toko.

Ajar Manko je predvodio
četvoricu braće i četiri sestre,

koji su nosili zlatnu motku sa uputstvima

da pronađu mesto na kom
će motka potonuti u zemlju

pokazujući tako plodno tlo.

Nakon mnogih avantura i opsežne potrage,

Ajar Manko i njegovi rođaci
su stigli do doline Kusko,

gde je motka probila zemlju.

Nakon proterivanja opakih
lokalnih stanovnika,

osnovali su svoj glavni grad,

a Ajar Manko je postao Manko Kapak,
prvi Sapa Inka, tj. kralj Inka.

Arheološki dokazi nagoveštavaju

da su se Inke prvi put
doselile u ovu dolinu oko 1200 n.e.

Ostali su manje kraljevstvo do 1438,

kada ih je gotovo u potpunosti
svrgnulo susedno pleme Čanka.

Tadašnji kralj Inka, Virakoča, i njegov
imenovani naslednik su pobegli u strahu,

ali jedan od njegovih sinova je ostao

i uspešno je obnovio gradsku odbranu.

Zbog svojih vojnih veština
postao je deveti vladar Inka,

uzimajući ime Pačakuti ili "Kataklizma".

Pačakuti je proširio vladavinu Inka
širom andskih planina,

transformišući kraljevstvo
u carstvo putem opsežnih reformi.

Teritorija carstva je reorganizovana
kao Tahuantinsuju ili "četiri četvrtine",

sa četiri dela kojima su vladali
guverneri koji su odgovarali kralju.

Iako Inke nisu imali pismo,

koristili su složen sistem
čvorova na kanapu pod imenom kipu

kako bi beležili brojeve,
a možda i druge informacije.

Birokratija organizovana dekadnim sistemom
je omogućavala sistematično

i efikasno oporezivanje
stanovnika carstva.

Zauzvrat, carstvo je pružalo bezbednost,
infrastrukturu i izdržavanje

velikim skladištima koja su sadržavala
potrepštine koje su korišćene po potrebi.

Građene su velike terase
i sistemi navodnjavanja

i uzgajani su razni usevi
na različitim nadmorskim visinama,

koji su transportovani širom carstva.

A tokom vladavine Pačakutija

izgrađeno je čuveno naselje Maču Pikču.

Pačakutijev sin, Topa Inka,
je nastavio vojno širenje carstva,

i vremenom će postati vladar, 1471. g.n.e.

Do kraja njegove vladavine, carstvo je
pokrivalo veći deo zapadne Južne Amerike.

Topin sin, Huajna Kapak,
ga je nasledio 1493.

Međutim, udaljene vojne kampanje
novog vladara su otuđile društveno tkivo.

A 1524, Huajna Kapak
je oboleo od groznice.

Španski konkvistadori su nešto ranije
stigli na Karibe,

donoseći bolesti protiv kojih
urođenici nisu imali imunitet.

Milioni su umrli u epidemiji,

uključujći Huajna Kapaka
i njegovog budućeg naslednika.

Prazno mesto na tronu je pokrenulo
građanski rat između dva preživela brata,

Atahualpa i Huaskara,

koji će poprilično da oslabi carstvo.

Godine 1532, nakon što je konačno
pobedio u inčanskom građanskom ratu,

Atahualpa i njegova vojska
su se suočili sa evropskim osvajačima.

Iako prilično nadbrojani,

Fransisko Pizaro i njegova
mala grupa konkvistadora

je neutralisala kraljevu mnogo veću silu
puškama i konjima,

koji su Inkama bili potpuno nepoznati.

Atahualpa je zarobljen
i ubijen oko godinu kasnije.

Španski osvajači su bili zadivljeni
glavnim gradom, Kuskom.

Pizaro je opisao da je toliko lep
"da bi bio izuzetan čak i u Španiji".

Iako je glavni grad pao,

a domaće stanovništvo je uništeno
građanskim ratom i bolešću,

neke Inke su se povukle
u novi glavni grad Vilkabamba

i pružali su otpor narednih 40 godina.

Međutim, do 1572, Španci su uništili
sav preostali otpor

zajedno sa većim delom
fizičkog i kulturnog nasleđa Inka.

Tako je veliko carstvo Inka palo
čak i brže nego što se uzdiglo.