Điều gì làm nên sự sống của một từ?

Người ta có thể tranh luận rằng những từ lóng như 'hangry', 'defriend' và 'adorkable' sẽ điền vào chỗ trống quan trọng trong tiếng Anh ngay cả khi chúng không xuất hiện trong từ điểm. Rốt cuộc, ai thực sự quyết định từ nào sẽ được đưa vào đây? Nhà nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ Anne Curzan có cái nhìn lý thú về vai trò của con người sau những cuốn từ điển, và những cơ sở ổn định cho những lựa chọn của họ.

Để bắt đầu, xin kể

về đời sống
xã hội của tôi,

tôi biết có thể
nó chẳng liên quan,

nhưng thực ra là có.

Khi mọi người
gặp tôi ở bữa tiệc

và họ biết tôi là
giáo sư Tiếng Anh

chuyên về ngôn ngữ,

nhìn chung họ có
một trong hai phản ứng,

Một nhóm có vẻ sợ hãi (Cười)

Họ thường nói
những câu đại loại,

"Ồ, tôi nên
nói năng cẩn thận.

Chắc là chị nghe thấy
từng lỗi tôi mắc phải."

Và họ im bặt. (Cười)

Rồi họ chờ tôi đi chỗ khác

và nói chuyện
với người khác.

Một nhóm khác,

mắt họ sáng lên,

và nói

"Chị là người
tôi muốn nói chuyện."

Và bắt đầu kể
trên trời dưới đất

những thứ họ nghĩ
tiếng Anh đang sai

(Cười)

Vài tuần trước,
tôi dự một tiệc tối

và người đàn ông
ngồi bên phải tôi

bắt đầu kể cho tôi
về các kiểu

Internet đang làm
xuống cấp Tiếng Anh.

Anh ta đề cập
đến Facebook và nói

"To defriend (hủy kết bạn)
có phải là một từ có thực không?

Tôi muốn dừng lại
với câu hỏi đó:

Điều gì khiến một từ
có thực hay không?

Người bạn ngồi cùng
và tôi đều biết

động từ "defriend" nghĩa là gì,

vậy thì khi nào một từ
như "defriend"

trở nên có thực?

Ai có thẩm quyển quyết đinh

về những từ như vậy?

Đây là những vấn đề
tôi muốn nói hôm nay.

Tôi nghĩ nhiều người khi nói
một từ không có thực,

họ muốn nói
là nó không xuất hiện

trong từ điển chuẩn.

Điều đó, dĩ nhiên đặt ra
một loại câu hỏi khác,

ai là người biên soạn từ điển?

Trước khi nói xa hơn,

tôi xin làm rõ vai trò
của tôi trong vấn đề này

Tôi không biên soạn từ điển.

Tuy nhiên,
tôi thu thập từ mới

giống như các nhà
biên soạn từ điển,

một điều rất tuyệt
của người làm sử

về ngôn ngữ Anh

là việc tôi làm
được gọi là "nghiên cứu".

Khi tôi dạy về
lịch sử ngôn ngữ Anh,

Tôi yêu cầu sinh viên
trước hết dạy cho tôi

hai từ lóng mới
rồi tôi mới giảng bài.

Trong nhiều năm,
tôi đã học được

khá nhiều từ lóng mới
theo cách này,

kiểu như "hangry" là
(vừa đói vừa tức)

(Vỗ tay)

bạn cáu kỉnh
hay giận giữ

vi đang đói bụng,

và "adorkable"

nghĩa là bạn dễ thương

một cách quê kệch,

rõ ràng những từ
có nghĩa phá cách như thế

đã lấp những chỗ trống
của Tiếng Anh.

(Cười)

Nhưng chúng thật
đến đâu

nếu ta sử dụng chúng
chủ yếu như là tiếng lóng

và chúng không có
trong từ điển?

Nào, ta trở lại với từ điển.

Đề nghị các bạn giơ tay:

Có bao nhiêu người ở đây
thường xuyên

tra từ điển cứng
hoặc online?

Ok, hầu hết
đều làm việc này .

Câu hỏi thứ hai,
ta tiếp tục giơ tay:

Bao nhiêu người ở đây
từng để ý xem

ai là người biên soạn
cuốn từ điển đang dùng?

Ok, cũng ít nhỉ.

Mức độ nào đó, ta biết
có bàn tay con người

đằng sau những cuốn từ điển,

nhưng ta không biết
người đó là ai.

Tôi thực sự bị lôi cuốn
bởi điều này.

Ngay cả những người
hay chê bai nhất

cũng ít phê phán
với cuốn từ điển,

họ không phân biệt nhiều
cuốn nọ với cuốn kia

và không bận tâm hỏi xem

ai là người biên soạn.

Ta nghĩ về cụm từ

"Hãy tra từ điển"

câu này gợi ý rằng
mọi từ điển

đều y hệt như nhau.

Hãy đến thư viện
trong khuôn viên đại học,

khi vào phòng đọc,

ta thấy cuốn từ điển lớn

trên bệ danh dự trang trọng

đang mở ra và ta có thể
đến trước từ điển

để tìm câu trả lời.

Xin đừng hiểu sai ý tôi,

từ điển là nguồn
tra cứu tuyệt vời,

nhưng từ điển
cũng là con người

chúng không phải là bất tử.

Với tư cách là giáo viên
tôi rất ngạc nhiên

chúng ta dặn sinh viên
nhiều điều quan trọng

dặn họ đọc ở đâu
vào xem website nào,

trừ việc nói về từ điển,

là thứ bị ta đối xử
như là vô chủ

như thể đến từ hư không
để cho ta câu trả lời

về nghĩa của từ
thực ra là gì.

Nếu bạn hỏi
người biên soạn từ điển

họ sẽ nói

họ đang cố gắng
bắt kịp với chúng ta

khi chúng ta
đang biến đổi ngôn ngữ.

Họ xem cách
chúng ta nói và viết

gắng tìm xem cái gì còn

và cái gì không.

Họ phải liều đánh cuộc,

vì họ muốn mạo hiểm
bắt con mồi

và tóm được từ
rồi sẽ thành thông dụng,

như LOL,
(cười lớn)

đồng thời họ không
muốn thành gàn dở

thêm vào các từ
không sống nổi qua đêm,

tôi thấy một từ
họ đang đưa vào tầm ngắm

là YOLO, you only live once.
(bạn chỉ sống một lần)

Giờ tôi quay lại
với người biên soạn từ điển

và bạn sẽ bất ngờ

về nơi chúng tôi gặp gỡ.

Cứ đến tháng Một,
chúng tôi đến

cuộc họp thường niên
Hội Phương ngữ Mỹ

trong nhiều việc làm ở đó

có bầu chọn Từ của năm.

Có khoảng 200
đến 300 người dự,

trong đó có những nhà
ngôn ngữ học nổi tiếng của Mỹ.

Tôi sẽ giúp các bạn
cảm nhận về cuộc họp,

cuộc họp bắt đầu
ngay trước giờ giảm giá.

Bất cứ ai đến buổi họp
đều có thể bầu chọn.

Luật quan trọng nhất là

chỉ được bầu bằng một tay.

Trong quá khứ đã có
một số từ được chọn như

"tweet" năm 2009

và "hashtag" (đánh dấu thăng),
năm 2012

"Chad" là từ của năm
trong năm 2000,

vì trước năm 2000 đã có ai
biết "chad" (gã da trắng) là gì

năm 2002 là "WMD"
(vũ khí hủy diệt hàng loạt)

Giờ ta có thể bầu
hạng mục khác nữa,

mục yêu thích của tôi

là từ sáng tạo nhất của năm.

Một từ được bầu chọn trước đây
trong hạng mục này là

"recombobulation area" -
khu vực tái định hướng.

ở tại sân bay Milwaukee
sau khi kiểm tra an ninh,

nơi bạn có thể
định hướng lại.

(Cười)

Bạn có thể
thắt lại dây lưng,

đặt lại máy tính vào túi.

Và đây từ yêu thích
nhất đời của tôi

là "multi-slacking"

(Cười)

multi-slacking là hành động

có nhiều cửa sổ bật lên
trên màn hình

trông có vẻ như
bạn đang làm việc

nhưng thực ra
bạn đang lướt web.

(Cười) (Vỗ tay)

Những từ này liệu
có còn lại với thời gian?

Tuyệt đối không.
Chúng tôi đã nêu vài lựa chọn,

ví dụ vào năm 2006

từ của năm ấy
là "Plutoed"

nghĩa là giáng cấp

(Cười)

Một số từ khác

dường như hoàn toàn
không nổi bật,

như là "app"

và tiền tố "e",

"google" làm động từ

Vài tuần trước khi
chúng tôi bầu chọn,

Đại Học Lake Superior State

công bố danh sách
những từ bị truất của năm

Điều bất ngờ là

có khá nhiều trùng lắp

giữa danh sách của họ
với từ đang xem xét của chúng tôi

để chọn từ của năm

vì chúng tôi chú ý
đến cùng một điều.

Chúng tôi chú ý đến những từ
có sức chuyên chở.

Đây thực sự
là vấn đề thái độ.

Bạn có phiền bởi những nhất thời
và thay đổi trong ngôn ngữ,

hay bạn thấy nó vui
và nó hay hay,

có cái gì đây cho ta học hỏi

vì sinh ngữ
chẳng qua là vậy?

Danh sách của Đại học
Lake Superior Sate

tiếp tục truyền thống
lâu đời trong tiếng Anh

là than phiền về từ mới.

Và đây là Trưởng khoa Henry Alford
vào năm 1875,

ông rất lo ngại rằng từ
"desirability" (thèm muốn)

là một từ kinh khủng.

Năm 1760, Benjamin Franklin

viết một lá thư cho David Hume

từ bỏ từ "colonize" (thực dân hóa)
vì nó xấu xa.

Suốt nhiều năm,
ta thấy nhiều lo lắng

về những cách phát âm mới.

Samuel Rogers năm 1855

lo ngại những phát âm
thời thượng

khiến ông thấy phật lòng,

ông nói "như thể
chiêm ngưỡng chưa đủ tệ,

từ "balcony"
làm tôi thấy buồn nôn."

(Cười)

Từ này mượn từ tiếng Ý

và được phát âm là bal-COE-nee.

Những than phiền này
giờ đây thật kỳ quặc,

nếu không nói
là quê kệch dễ thương - (Cười)

nhưng vấn đề là:

ta hoảng lên trước những
đổi thay trong ngôn ngữ

Tôi có đầy một file

những bài báo

tỏ ý lo ngại
những từ bất hợp pháp

cho không nên đưa
từ này vào từ điển,

trong đó có từ "LOL"

khi nó được đưa
vào từ điển Oxford English

và "defriend"

khi nó được đưa
vào từ điển Oxford American.

Tôi cũng thấy những bài
tỏ mối lo âu

khi "invite"được dùng
như danh từ

và "impact" được dùng
như động từ,

họ nói chỉ có răng
mới được trám (impacted) mà thôi,

và " incentivize" thì họ bảo

là "bất nhã,
dọng điệu quan liêu"

Ở đây không phải
các nhà biên soạn từ điển

lờ đi thái độ ngôn ngữ này.

Họ cố gắng đưa ra
hướng dẫn về từ ngữ

đang được xem là từ lóng
hoặc từ không chính thức

hoặc gây xúc phạm,
qua chỉ dẫn cách dùng,

nhưng người làm từ điển
bi trói

vì cố mô tả điều chúng ta vẫn làm

và biết rằng chúng ta
thường tìm đến từ điển

để biết nên dùng
một từ ra sao

cho tốt hay hợp lý.

Để đáp lại,
Từ điển American Heritage

đưa vào
hướng dẫn sử dụng từ

Hướng dẫn này
đi cùng với từ

theo một cách cũng
gây bất tiện

một trong những
điều bất tiện đó

là chúng chuyển nghĩa.

Ghi chú này liên quan
đến quyết định rất con-người

với tư cách là người
sử dụng từ điển

ta không nhận thức được
quyết định rất con người đó

đúng mức cần thiết.

Để hiểu rõ hơn,

ta hãy xem ví dụ,
nhưng trước đó,

tôi muốn giải thích
người soạn từ điển

cố giải quyết vấn đề gì
trong ghi chú sử dụng.

Hãy xem xét từ "peruse"
(đọc)

và cách sử dụng từ này

Tôi đoán nhiều bạn ở đây
đang nghĩ đến nghĩa

đọc lướt, đọc qua, đọc nhanh.

Vài người ở đây
thậm chi thấy mình đang đi,

nhìn lướt qua kệ
hàng tạp hóa

hoặc đại loại thế.

Có thể bạn ngạc nhiên
biết rằng

nếu tra những cuốn
từ điển chuẩn nhất

định nghĩa đầu tiên
của từ peruse là đọc kỹ

hoặc đọc chăm chú.

Từ điển American Heritage
có định nghĩa đầu tiên này

Sau đó đưa ra định nghĩa thứ hai,
skim: đọc lướt

kế đó, nó cho biết có
"vấn đề sử dụng" ở đây.

(Cười)

Và sau đó đưa ra
một ghi chú sử dụng,

đáng để chúng ta xem.

Đây là ghi chú sử dụng từ:

"Peruse lâu nay có nghĩa
là : 'đọc kỹ' ...

tuy nhiên từ này thường
được dùng lỏng lẻo hơn,

có nghĩa đơn giản là "đọc" ...

Nghĩa mở rộng của từ này
là "nhìn sơ qua, nhìn lướt"

trước đây thường
được coi là một lỗi,

nhưng kết quả bỏ phiếu
cho thấy nghĩa này

đang trở nên
được chấp nhận nhiều hơn.

Khi được hỏi về câu,

'Tôi chi có chút thời gian
để lướt nhanh qua bản hướng dẫn,"

66% Hội đồng Sử dụng từ ngữ

thấy rằng điều này khó chấp nhận vào năm 1988

58% vào năm 1999,

và 48% vào năm 2011.

Hóa ra, Hội đồng
Sử dụng ngôn ngữ

cơ quan có thẩm quyền
về ngôn ngữ

đang trở nên nhân hậu hơn
về vấn đề này.

Tôi hi vọng điều các bạn
đang nghĩ lúc này là

"Xin cho biết ai ở trong
Hội đồng Sử dụng ngôn ngữ?

Và tôi nên làm gì
với tuyên bố của họ?"

Nếu bạn nhìn vào
những trang đầu

của từ điển
American Heritage

bạn có thể thấy tên

của những người trong
Hội động Sử dụng ngôn ngữ

Nhưng hơi đâu nhìn vào
trang đầu của từ điển chứ?

Có khoảng 200 người
trong Hội đồng này

Họ gồm các viện sĩ,

nhà báo và nhà văn có tiếng.

Cả một Tòa công lý tối cao

và một vài nhà ngôn ngữ học.

Vào năm 2005,
danh sách này có tôi.

(Vỗ tay)

Đây là những gì
chúng tôi làm được cho các bạn.

Chúng tôi có thể
cho bạn ý niệm

về các ý kiến khác nhau trong
cách sử dụng đang gây tranh cãi

việc này thuộc và nên thuộc
thẩm quyển của chúng tôi.

Chúng tôi không phải
là viện hàn lâm về ngôn ngữ.

Khoảng một năm một lần,
tôi nhận một lá phiếu

hỏi tôi về
những cách dùng mới,

cách phát âm mới, nghĩa mới của từ
có được chấp nhận hay không.

Đây là cách tôi
điền vào lá phiếu.

Tôi lắng nghe những điều
mọi người nói và viết.

Tôi không nghe
cái tôi thích

hoặc không thích
về Tiếng Anh

Tôi nói thật với các bạn:

Tôi không thích từ
"impactful" (tác động mạnh)

nhưng cái đó
không ảnh hưởng

việc "impactful" có được
dùng phổ biến

và được chấp nhận nhiều hơn
trong văn xuôi hay không.

Trách nhiệm của tôi,

là nhìn vào cách sử dụng

việc này thường liên quan
đến tìm kiếm

cơ sở dữ liệu trên mạng
như Google Books

Nếu bạn tìm từ "impactful"
trong Google Books,

thì kết quả tìm kiếm là đây.

Chắc chắn từ "impactful" này

đang tỏ ra rất hữu dụng

cho một số nhà văn,

và càng ngày càng hữu dụng

trong hơn 20 năm qua.

Hiện có nhiều thay đổi

trong ngôn ngữ
mà ta không thích

Sẽ có những thay đổi
khiến cho bạn nghĩ,

"Thật sao?

Ngôn ngữ phải thay đổi
theo cách đó ư?"

Điều tôi muốn nói là,

chúng ta chớ nên nhanh quá

khi quả quyết rằng
thay đổi đó là quá đáng,

hãy chậm áp đặt

việc ta thích hay không thích
những từ người khác đang dùng,

ta nên dè dặt càng hơn

khi nghĩ rằng Tiếng Anh
đang gặp nạn.

Ồ không. Tiếng Anh giàu,
sôi động và dồi dào

sự sáng tạo của những người
đang nói ngôn ngữ ấy.

Khi nhìn lại, chúng ta thấy
thật thú biết bao

từ "nice" (dễ thương)
được dùng với nghĩa là ngu ngốc,

và từ "decimate" (tàn sát)

được sử dụng để nói
giết một trong 10 người.

(Cười)

Chúng ta nghĩ
Ben Franklin quả là ngu

khi lo rằng từ "notice"
được dùng làm động từ

Bạn biết sao không?

Chúng ta từng ngớ ngẩn
suốt cả một trăm năm

đi lo rằng từ "impact"
được dùng làm động từ

và "invite" làm danh từ.

Ngôn ngữ là thứ
không thay đổi quá nhanh

tới mức làm ta không bắt kịp.

Ngôn ngữ không diễn ra
theo cách đó.

Hy vọng bạn có thể nhận ra

sự thay đổi ngôn ngữ
là không đáng ngại

mà lại còn vui và khoái,

như các nhà soạn từ điển
vẫn hưởng lâu nay.

Mong bạn cũng thích
thành một phần

của sự sáng tạo
được liên tục tái tạo

ngôn ngữ của chúng ta,
làm cho nó thật sung.

Vậy thì một từ
được đưa vào từ điển ra sao?

Nó được đưa vào
vì chúng ta dùng nó

và chúng ta
vẫn đang tiếp tục dùng,

nhà biên soạn từ điển
đang chú ý đến chúng ta.

Nếu bạn nghĩ "Chúng ta hãy

quyết định nghĩa của từ là gì"

Tôi sẽ trả lời rằng:
"Vâng, đúng vậy,

và luôn luôn như vậy."

Từ điển là nguồn tra cứu
và hướng dẫn tuyệt vời,

nhưng không có cơ quan
thẩm quyền nào về từ điển

là trọng tài phán quyết cuối cùng
về nghĩa của từ.

Nếu một cộng đồng
đang sử dụng một từ

và biết nghĩa của nó là gì,
thì từ đó là có thật.

Đó có thể là từ lóng,

đó có thể là từ
không chính thức

đó có thể là một từ
bạn nghĩ

là không logic
hoặc không cần thiết,

nhưng nếu một từ
đang được dùng.

thì từ đó sống.

Cảm ơn

(Vỗ tay)