Di dema erdehejê de bîna çima hildiweşin ?-Vicki V. May

Bo hemû dersê: http://ed.ted.com/lessons/why-do-buildings-fall-in-earthquakes-vicki-v-may

Erdhej hergav bûne fenomenên xofdar û berebere bi mezinbûna bajaran
bêtir kujende bûne û bînayên ku hildiweşin xetereyeke
pir mezin tînin meydanê. Lêbelê dema ku erdhej çêdibe bîna
çima hildiweşin? Û meriv çito dikare ber lê bigirê? De werin em bi hev re hîn bibin.

Ders: Vicki V. May, anîmasyon li Pew36 Animation Studiosê hatiye çêkirin.

Erdhej hergavan bûne
fenomenên xofdar,

û bi mezinbûna bajaran
bêtir kujende bûne,

bînayên ku hildiweşin xetereyeke
pir mezin tînin meydanê.

Dema ku erdhej çêdibe bîna
çima hildiweşin,

û meriv çito dikare ber lê bigirê?

Eger ku te gelek ji fîlmên bobelatî
temaşe kiribe,

dibe ku wiha bifikirî,

ji ber ku zemînê di bin bînayê da
zêde diheje an jî diqelişe

bîna hildiweşe.

Rastiya vê tiştekî din e.

Di esasa xwe da, piraniya bînayan
rasterast li ser xeta fayê cih nagirê,

û livîna lewheyên tektonîk ji bingeha
avahiyê gelek gelekî kûrtir e.

Ka li wir çi diqewime?

A rast, rastiya erdhejan û
bandora wan ya li ser avahiyan

piçek aloztir e.

Bo fêmkirina vê yekê, mîmar
û endezyaran, hin model bi kar anîn ku

mîna xêzên du rehendî yên ku
stûn û kêranan temsîl dikin,

an jî lolîpopên biçember li ser xêzekî
baristeya bînayê temsîl dikin.

Ev çende hêsankirî jî bin, dibe ku
ev model gelekî kêrhatî bin.

Texmînkirina berteka avahiyan
ya li hember erdhejê

serê pêşîn mijara fizîkê ye.

Piraniya avahiyên di dema
erdhejê de hildiweşin

sedema vê ya rastîn
ne erdhej bixwe ye.

Li dewsa vê, dema ku zemînê
di binê avahiyê de tevdigere,

ev yek bingeha avahiyê û
tebeqeyên jêrîn diguherîne,

pêlên şokê dişîne beşa mayî ya avahiyê

û dibe sedema leqîna
ber bi paş û pêş.

Hêza hejikînê girêdayî
du hêmanên sereke ye:

Baristeya avahiyê,
ev li jêr tov dibe,

û hişkahiya wan,

ya ku hêza pêwîst ya ji bo
mîqdarek guhertina cih e.

Digel cûreyê kereseyê û
dirûvê stûnan,

hişkahî bêhtir girêdayî bilindahiyê ye.

Avahiyên nizmtir bimeyl in ku hîn hişktir
bin û kêmtir tevbigerin,

digel vê avahiyên berztir
hîn çemînbartir in.

Dibe tu bihizrî ku çareserî
çêkirina bînayên nizm e,

ji ber ku heya ji dest tê
kêm tevdigere.

Lê erdheja 1985î ya Meksîkoyê mînakek
baş e, nîşan dide rewş cudatir e.

Wexta ku erdhej çêbû,

bînayên di navbera şeş û pazdeh
qatan de gelek ji wan hilweşiyan.

Tiştê ecêb ev e ku bînayên nizm
ên li kêlekê li piya man,

bînayên ji panzdeh qatî
berztir jî kêm zirar girtin,

û bînayên navîncî yên ku hilweşiyan e

di dema erdhejê de
hîn dijwartir hejiyane.

Çawa pêkan e gelo?

Cewab di frekansa xwezayî
de weşarî ye.

Di sîstemeke hejikê de,

frekans hêjmara çerxa hareketa ber bi
paş û pêş e ya di çirkekî de pêk tê.

Ev berovajî periyodê ye,

hêjmara çirkên pêwîst e bo
temamkirina dewrekî.

Di bînayekî de frekansa xwezayî, ji layê
bariste û hişkahiya wê ve diyar dibe,

ev frekansa xwezayî meyla
kombûna li dor lerzan e.

Zêdekirina baristeya bînayekî rêjeya
lerizîna xwezayî kêm dike,

zêdekirina hişkahiya wê jî
lerizîna wê lezgîntir dike.

Ango di hevsenga têkiliyan de
,ku ev têkiliyan temsîl dike,

hişkahî û frekansa xwezayî
rêjedarên hev in,

wê demê bariste û frekansa xwezayî
dij-rêjedarên hev in.

Tiştê ku li Meksîkoyê rû dabû
bandora resonansê bû.

Frekansa pêlên sîsmîk yên erdhejê,

di bînayên navîncî de hevberê
frekansa xwezayî bû.

Wekî ku hêlekaneke ku tam
di wextê xwe hatiye defdan,

her pêleke sîsmîk ya pêvek
lerza bînayê ya di hêla

heyî de zêde dike.

Dibe sedema zêdetir kilîna
ber bi paş û hwd,

dawiya dawî guhertina cih ji ya
ewil derbas dibe.

Îro, endezyar digel jeologan û
sîsmologan dixebitin

ku di qadên avahiyan de frekansa
hareketa erdhejê pêşbînî bikin.

Bo rê li ber girtina hilweşînên
sedem-resonansî bigire,

faktorên notanî cûreya axê û cûreya
fayê dide ber çavan,

him jî ji daneyên erdhejên
pêşîn sûd werdigire.

Hareketa frekans nizm, zirarê
bêhtir dide bînayên berztir

û çemînbartir.

Wê demê hareketa frekans berz,
gefan bêhtir li

bînayên nizmtir û hişktir dixwe.

Endezyar di heman wextî de
rêyên mêtina şokan digerin

û ji bo teşe guhertinan sînordar
bikin sîstemên nûjen bi kar dînin.

Di îzolasyona bermalê de tebeqên
çemînbar tên bikaranîn

da ku cih guhertina bingehê
ji beşa din ya avahiyê îzole bike.

Sîstema bariste damper ya sazkirî,
bi hejika derveyî fazê

digel frekansa xwezayî

resonansê parseng dike.

Dawîn, bînayên herî saxlem na
bînayên herî zîrek

li piya dimînin.