< Return to Video

Dişler nasıl gelişti? - Peter S. Ungar

  • 0:07 - 0:11
    Dişlerinizin değerini hafife alabilirsiniz
    ama onlar birer mucize.
  • 0:11 - 0:14
    Dişleriniz hayatınız boyunca
    yiyeceklerinizi parçalar
  • 0:14 - 0:18
    ve kırılmalara karşı oldukça dayanıklılar.
  • 0:18 - 0:24
    Başta sadece ezdikleri yiyeceklerden gelen
    ham maddeleri kullanarak oluştular.
  • 0:24 - 0:27
    Peki bu etkileyici güçlerinin
    arkasında ne var?
  • 0:27 - 0:31
    Diş, onu hem sert hem de dayanıklı yapan
    dâhice bir yapıdan oluşur.
  • 0:31 - 0:36
    Sertlik, çatlağın oluşmasına karşı
    direnç yeteneğidir
  • 0:36 - 0:39
    ve dayanıklılık,
    çatlağın yayılışını durdurur.
  • 0:39 - 0:42
    Çok az sayıda madde bu iki özelliğe sahip.
  • 0:42 - 0:46
    Örneğin cam sert ama dayanıklı değil
  • 0:46 - 0:49
    ve deri dayanıklı ama sert değil.
  • 0:49 - 0:52
    Dişler, iki katmanlı olduğundan
    bu iki özelliğe de sahip.
  • 0:52 - 0:57
    Sert dış yüzey olan minenin
    neredeyse tamamı kalsiyum fosfattan oluşur
  • 0:57 - 1:01
    ve altındaki dayanıklı dentin tabakası,
  • 1:01 - 1:04
    esnek olmasını sağlayan
    kısmen organik liflerden oluşur.
  • 1:04 - 1:08
    Bu şaşırtıcı yapı iki tür hücre
    tarafından oluşturulur:
  • 1:08 - 1:11
    mine salgılayan ameloblastlar
  • 1:11 - 1:14
    ve dentin salgılayan odontoblastlar.
  • 1:14 - 1:17
    Diş oluştururken odontoblastlar
    içe doğru hareket eder,
  • 1:17 - 1:22
    ameloblastlar dışa doğru gider
    ve yüzeye vurduklarında sarkar.
  • 1:22 - 1:26
    Mine için bu işlem
    uzun, ince teller üretir.
  • 1:26 - 1:29
    Her birinin çapı yaklaşık 60 nanometre,
  • 1:29 - 1:32
    yani insan saç teli çapının binde biri.
  • 1:32 - 1:36
    Bunlar, kalkan benzeri
    mine tabakasını oluşturmak için
  • 1:36 - 1:38
    birlikte sarmalanmış
    çubuklar hâlinde paketlenir,
  • 1:38 - 1:42
    milimetre kare başına on binlerce.
  • 1:42 - 1:46
    Bu işlem bittiğinde
    mine kendini tekrar onaramaz
  • 1:46 - 1:49
    çünkü onu oluşturan tüm hücreler kaybolur.
  • 1:49 - 1:52
    Bu yüzden mine kolayca
    tahrip olmayacağı için şanslıyız.
  • 1:52 - 1:55
    Odontoblastlar daha karmaşık
    bir süreç kullanırlar
  • 1:55 - 2:02
    ama ameloblastlardan farklı olarak
    hayat boyu dentin salgılamaya devam eder.
  • 2:02 - 2:09
    Memeli sınıfında dişlerdeki
    farklılıklara rağmen diş gelişim süreci
  • 2:09 - 2:13
    aslanlar, kangurular, filler
    ya da biz insanlar için aynıdır.
  • 2:13 - 2:19
    Değişen şey, farklı türlerin farklı
    beslenme biçimlerine uyum sağlaması için
  • 2:19 - 2:23
    doğanın, dişe şekil vermesi ve kıvrım ile
    gelişim modellerini değiştirmesi.
  • 2:23 - 2:29
    İnekler, sert otları öğütmek için
    yassı azı dişlere;
  • 2:29 - 2:34
    kediler, et ve sinirleri parçalamak için
    sivri uçlu azı dişlere;
  • 2:34 - 2:39
    domuzlar, sert kök ve tohum çiğnemek için
    keskin olmayan, kalın dişlere sahip.
  • 2:39 - 2:42
    Günümüz memelilerin çok sayıdaki dişleri,
  • 2:42 - 2:44
    ilk defa dinozor çağında ortaya çıkan
  • 2:44 - 2:48
    ve "üç uçlu diş" denilen
    yaygın bir türe dayanıyor.
  • 2:48 - 2:52
    19. yüzyılda paleontolog
    Edward Drinker Cope
  • 2:52 - 2:55
    bu türün nasıl evrimleştiğini açıklayan
    temel bir model geliştirdi.
  • 2:55 - 2:59
    Birçok balıkta, amfibide
    ve sürüngendeki gibi
  • 2:59 - 3:03
    koni benzeri bir dişle
    başladığını varsaydı.
  • 3:03 - 3:07
    Daha sonra küçük sivri uçlar eklendi
    ve böylece dişin sıra hâlinde üç ucu oldu.
  • 3:07 - 3:11
    önden arkaya sıralanmış
    ve uçlarla bağlanmıştı.
  • 3:11 - 3:16
    Sivri uçlar zamanla
    üçgen oluşturmak için saradan çıktı.
  • 3:16 - 3:21
    Komşu dişler kesmek ve dilimlemek için
    zikzak bir form oluşturdu.
  • 3:21 - 3:25
    Sonra her diş setinin arkasında
    düşük bir düz yüzey oluştu
  • 3:25 - 3:28
    ve ezmek için bir platform hâline geldi.
  • 3:28 - 3:33
    Cope'un farkına vardığı gibi üç uçlu diş,
  • 3:33 - 3:36
    evrimin ihtiyacına göre şekillenen
    özelleşmiş türlerin yayılması için
  • 3:36 - 3:38
    bir başlangıç noktasıydı.
  • 3:38 - 3:41
    Uçları düzleştirip
    düzlüğü ortadan kaldırırsanız
  • 3:41 - 3:45
    köpek ve kedilerdeki
    bıçaklı dişleri elde edersiniz.
  • 3:45 - 3:48
    Ön ucu ortadan kaldırıp
    düzlüğü yükseltirseniz
  • 3:48 - 3:50
    insan azı dişi elde edersiniz.
  • 3:50 - 3:54
    Birkaç ayar, at ve inek dişleri
    elde etmenizi sağlar.
  • 3:54 - 3:58
    Cope'un hipotezindeki
    bazı detayların yanlış olduğu kanıtlandı.
  • 3:58 - 4:03
    Fakat fosil kaydında
    onun tahminiyle aynı diş örnekleri var
  • 4:03 - 4:08
    ve günümüzdeki memeli azı dişleri,
    o ilkel türe dayanıyor.
  • 4:08 - 4:12
    Bugün çeşitli gıdaları tüketme yeteneği,
  • 4:12 - 4:14
    dağ zirvelerinden okyanus derinliklerine,
  • 4:14 - 4:17
    yağmur ormanlarından
    çöllere kadar birçok ortamda
  • 4:17 - 4:19
    memelilerin hayatta kalmasını sağlıyor.
  • 4:19 - 4:22
    Yani biyolojik sınıfımızın başarısı,
  • 4:22 - 4:27
    memelilerin alçak gönüllü dişlerinin
    kayda değer sağlamlık ve uyum yeteneğine
  • 4:27 - 4:29
    büyük ölçüde bağlı.
Title:
Dişler nasıl gelişti? - Peter S. Ungar
Description:

Tüm dersi görüntüleyin: https://ed.ted.com/lessons/how-did-teeth-evolve-peter-s-ungar

Dişlerinizin değerini hafife alabilirsiniz, ama onlar birer mucize. Hayatınız boyunca tüm yiyeceklerinizi parçalara ayırırlar ve kırılmaya karşı koyabilecek kadar güçlüler. Bunu nasıl yapıyorlar? Peter S. Ungar, memeli azı dişlerinin ilkel koni benzeri yapılardan günümüzün sayısız türüne, aslanlardan ineklere ve insanlara kadar evrimini izliyor.

Ders, Peter S. Ungar; animasyon, Cabong Studios tarafından yapıldı.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
04:45

Turkish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.