0:00:06.571,0:00:11.283
Dişlerinizin değerini hafife alabilirsiniz[br]ama onlar birer mucize.

0:00:11.283,0:00:14.433
Dişleriniz hayatınız boyunca[br]yiyeceklerinizi parçalar

0:00:14.433,0:00:18.263
ve kırılmalara karşı oldukça dayanıklılar.

0:00:18.263,0:00:24.393
Başta sadece ezdikleri yiyeceklerden gelen[br]ham maddeleri kullanarak oluştular.

0:00:24.403,0:00:26.834
Peki bu etkileyici güçlerinin [br]arkasında ne var?

0:00:26.834,0:00:31.313
Diş, onu hem sert hem de dayanıklı yapan[br]dâhice bir yapıdan oluşur.

0:00:31.313,0:00:35.631
Sertlik, çatlağın oluşmasına karşı[br]direnç yeteneğidir

0:00:35.631,0:00:39.444
ve dayanıklılık,[br]çatlağın yayılışını durdurur.

0:00:39.444,0:00:42.338
Çok az sayıda madde bu iki özelliğe sahip.

0:00:42.338,0:00:46.214
Örneğin cam sert ama dayanıklı değil

0:00:46.214,0:00:48.963
ve deri dayanıklı ama sert değil.

0:00:48.963,0:00:51.979
Dişler, iki katmanlı olduğundan[br]bu iki özelliğe de sahip.

0:00:51.979,0:00:57.444
Sert dış yüzey olan minenin[br]neredeyse tamamı kalsiyum fosfattan oluşur

0:00:57.444,0:01:00.632
ve altındaki dayanıklı dentin tabakası,

0:01:00.632,0:01:04.293
esnek olmasını sağlayan[br]kısmen organik liflerden oluşur.

0:01:04.293,0:01:08.201
Bu şaşırtıcı yapı iki tür hücre [br]tarafından oluşturulur:

0:01:08.201,0:01:10.995
mine salgılayan ameloblastlar

0:01:10.995,0:01:14.075
ve dentin salgılayan odontoblastlar.

0:01:14.075,0:01:17.103
Diş oluştururken odontoblastlar[br]içe doğru hareket eder,

0:01:17.103,0:01:21.554
ameloblastlar dışa doğru gider[br]ve yüzeye vurduklarında sarkar.

0:01:21.554,0:01:25.567
Mine için bu işlem[br]uzun, ince teller üretir.

0:01:25.567,0:01:28.934
Her birinin çapı yaklaşık 60 nanometre,

0:01:28.934,0:01:32.295
yani insan saç teli çapının binde biri.

0:01:32.295,0:01:35.695
Bunlar, kalkan benzeri[br]mine tabakasını oluşturmak için

0:01:35.695,0:01:38.393
birlikte sarmalanmış[br]çubuklar hâlinde paketlenir,

0:01:38.393,0:01:41.525
milimetre kare başına on binlerce.

0:01:41.525,0:01:45.854
Bu işlem bittiğinde[br]mine kendini tekrar onaramaz

0:01:45.854,0:01:48.745
çünkü onu oluşturan tüm hücreler kaybolur.

0:01:48.745,0:01:52.224
Bu yüzden mine kolayca[br]tahrip olmayacağı için şanslıyız.

0:01:52.224,0:01:55.194
Odontoblastlar daha karmaşık[br]bir süreç kullanırlar

0:01:55.194,0:02:01.845
ama ameloblastlardan farklı olarak[br]hayat boyu dentin salgılamaya devam eder.

0:02:01.845,0:02:08.996
Memeli sınıfında dişlerdeki[br]farklılıklara rağmen diş gelişim süreci

0:02:08.996,0:02:13.286
aslanlar, kangurular, filler[br]ya da biz insanlar için aynıdır.

0:02:13.286,0:02:19.379
Değişen şey, farklı türlerin farklı[br]beslenme biçimlerine uyum sağlaması için

0:02:19.379,0:02:23.074
doğanın, dişe şekil vermesi ve kıvrım ile[br]gelişim modellerini değiştirmesi.

0:02:23.074,0:02:28.513
İnekler, sert otları öğütmek için [br]yassı azı dişlere;

0:02:28.513,0:02:34.192
kediler, et ve sinirleri parçalamak için[br]sivri uçlu azı dişlere;

0:02:34.192,0:02:39.083
domuzlar, sert kök ve tohum çiğnemek için[br]keskin olmayan, kalın dişlere sahip.

0:02:39.083,0:02:41.502
Günümüz memelilerin çok sayıdaki dişleri,

0:02:41.502,0:02:43.911
ilk defa dinozor çağında ortaya çıkan

0:02:43.911,0:02:47.972
ve "üç uçlu diş" denilen[br]yaygın bir türe dayanıyor.

0:02:47.972,0:02:51.961
19. yüzyılda paleontolog[br]Edward Drinker Cope

0:02:51.961,0:02:55.442
bu türün nasıl evrimleştiğini açıklayan[br]temel bir model geliştirdi.

0:02:55.442,0:02:59.002
Birçok balıkta, amfibide[br]ve sürüngendeki gibi

0:02:59.002,0:03:02.602
koni benzeri bir dişle[br]başladığını varsaydı.

0:03:02.602,0:03:07.462
Daha sonra küçük sivri uçlar eklendi[br]ve böylece dişin sıra hâlinde üç ucu oldu.

0:03:07.462,0:03:10.634
önden arkaya sıralanmış[br]ve uçlarla bağlanmıştı.

0:03:10.634,0:03:15.524
Sivri uçlar zamanla[br]üçgen oluşturmak için saradan çıktı.

0:03:15.524,0:03:21.193
Komşu dişler kesmek ve dilimlemek için[br]zikzak bir form oluşturdu.

0:03:21.193,0:03:25.114
Sonra her diş setinin arkasında [br]düşük bir düz yüzey oluştu

0:03:25.114,0:03:27.721
ve ezmek için bir platform hâline geldi.

0:03:27.721,0:03:32.545
Cope'un farkına vardığı gibi üç uçlu diş,

0:03:32.545,0:03:35.894
evrimin ihtiyacına göre şekillenen[br]özelleşmiş türlerin yayılması için

0:03:35.894,0:03:38.392
bir başlangıç noktasıydı.

0:03:38.392,0:03:41.009
Uçları düzleştirip[br]düzlüğü ortadan kaldırırsanız

0:03:41.009,0:03:44.983
köpek ve kedilerdeki[br]bıçaklı dişleri elde edersiniz.

0:03:44.983,0:03:47.735
Ön ucu ortadan kaldırıp[br]düzlüğü yükseltirseniz

0:03:47.735,0:03:50.335
insan azı dişi elde edersiniz.

0:03:50.335,0:03:54.025
Birkaç ayar, at ve inek dişleri[br]elde etmenizi sağlar.

0:03:54.025,0:03:58.234
Cope'un hipotezindeki[br]bazı detayların yanlış olduğu kanıtlandı.

0:03:58.234,0:04:03.155
Fakat fosil kaydında[br]onun tahminiyle aynı diş örnekleri var

0:04:03.164,0:04:08.275
ve günümüzdeki memeli azı dişleri,[br]o ilkel türe dayanıyor.

0:04:08.275,0:04:11.743
Bugün çeşitli gıdaları tüketme yeteneği,

0:04:11.743,0:04:14.119
dağ zirvelerinden okyanus derinliklerine,

0:04:14.119,0:04:17.045
yağmur ormanlarından[br]çöllere kadar birçok ortamda

0:04:17.045,0:04:19.269
memelilerin hayatta kalmasını sağlıyor.

0:04:19.269,0:04:22.085
Yani biyolojik sınıfımızın başarısı,

0:04:22.085,0:04:26.545
memelilerin alçak gönüllü dişlerinin[br]kayda değer sağlamlık ve uyum yeteneğine

0:04:26.545,0:04:29.219
büyük ölçüde bağlı.