Ωδή στη ζήλια

Τι είναι η ζήλια; Τι είναι αυτό που την καθοδηγεί και γιατί κρυφά μας αρέσει; Η Παρούλ Σεγκάλ μας λέει πως, καμία μελέτη δεν μπόρεσε να συλλάβει «τη μοναξιά, τη διάρκεια και τη ζοφερή της έξαψη», εκτός από τη λογοτεχνία. Mε εύγλωττο στοχασμό, μας δείχνει μέσα από τη λογοτεχνία, πώς η ζήλια δεν διαφέρει πολύ από την αναζήτηση της γνώσης.

Όταν ήμουν οκτώ ετών,

ήρθε ένα καινούργιο κορίτσι στην τάξη,

και ήταν πολύ εντυπωσιακή,

όπως φαίνεται πως είναι πάντα
το καινούργιο κορίτσι.

Είχε πολλά και πολύ λαμπερά μαλλιά

και μια χαριτωμένη μικρή κασετίνα,

ήξερε όλες τις πρωτεύουσες
των πολιτειών,

συλλάβιζε εξαιρετικά.

Kι εκείνη τη χρονιά
έσκαγα από τη ζήλια μου,

μέχρι που συνέλαβα
το σατανικό μου σχέδιο.

Έτσι, μια μέρα έμεινα λίγο
παραπάνω στο σχολείο,

αρκετά παραπάνω, και κρύφτηκα
στις τουαλέτες των κοριτσιών.

Όταν το πεδίο ήταν ελεύθερο, βγήκα,

σύρθηκα στην τάξη,

και πήρα από την έδρα της δασκάλας μου
το βιβλίο της βαθμολογίας.

Και τότε το έκανα.

«Μαγείρεψα» λιγάκι τους βαθμούς
της αντιπάλου μου,

λιγάκι μόνο, υποβίβασα μερικά από τα άριστα.

Όλα τα άριστα.
(Γέλια)

Και ήμουν έτοιμη να επιστρέψω
το βιβλίο στο συρτάρι,

όταν, για περίμενε, μερικοί από τους συμμαθητές μου

είχαν επίσης απαράδεκτα
καλούς βαθμούς.

Έτσι, μέσα σε φρενίτιδα,

διόρθωσα τους βαθμούς όλων,

όχι με ιδιαίτερη φαντασία.

Έδωσα σε όλους μια σειρά από «Καλά»

και έδωσα στον εαυτό μου
μια σειρά από «Άριστα»,

ξέρετε, μιας που ήμουν εκεί,
γιατί όχι;

Είμαι ακόμη μπερδεμένη
με τη συμπεριφορά μου.

Δεν καταλαβαίνω από πού
είχε έρθει αυτή η ιδέα.

Δεν καταλαβαίνω γιατί αισθανόμουν
τόσο υπέροχα όταν το έκανα.

Αισθανόμουν υπέροχα.

Δεν καταλαβαίνω γιατί
δεν με έπιασαν ποτέ.

Εννοώ πως θα έπρεπε
να ήταν εντελώς προφανές.

Δεν με έπιασαν ποτέ.

Αλλά πάνω από όλα,
με προβληματίζει ακόμα

το γιατί με είχε πειράξει τόσο πολύ

ότι αυτό το μικρό κορίτσι,
αυτό το μικροσκοπικό κορίτσι,

ήταν τόσο καλή στην ορθογραφία;

Η ζήλια με μπερδεύει.

Είναι τόσο μυστηριώδης και τόσο διαβρωτική.

Γνωρίζουμε πως τα μωρά υποφέρουν από ζήλια.

Το ίδιο και τα πρωτεύοντα θηλαστικά.
Ο γαλαζοκότσυφας είναι ιδιαίτερα επιρρεπής.

Γνωρίζουμε πως η ζήλια
είναι η πρώτη αιτία

συζυγικών φόνων
στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Και παρ' όλα αυτά, δεν έχω
διαβάσει ποτέ μια έρευνα

που να μπορεί να μου εξηγήσει
τη μοναξιά της,

τη μακροβιότητά της,
ή τη ζοφερή συγκίνησή της.

Για όλα αυτά, πρέπει
να ανατρέξουμε στη λογοτεχνία

γιατί το μυθιστόρημα
είναι το εργαστήριο

που έχει μελετήσει τη ζήλια

σε όλες τις πιθανές μορφές της.

Για την ακρίβεια, δεν ξέρω
αν είναι υπερβολή να πω

πως αν δεν υπήρχε η ζήλια,

θα υπήρχε άραγε η λογοτεχνία;

Χωρίς την άπιστη Ελένη,
δεν θα υπήρχε η «Οδύσσεια».

Χωρίς ζηλιάρηδες βασιλείς,
δεν θα υπήρχαν οι «Χίλιες και Μια Νύχτες».

Δεν θα υπήρχε ο Σαίξπηρ.

Τι θα διάβαζαν τα παιδιά στο σχολείο

αν δεν υπήρχε «Η Βουή και η Αντάρα»;

Θα χάναμε τον «Υπέροχο Γκάτσμπυ»,
το «Ο Ήλιος Ανατέλλει Ξανά»,

την «Μαντάμ Μποβαρύ»,
την «Άννα Καρένινα».

Χωρίς ζήλια, δεν υπάρχει ο Προυστ.

Ξέρω πως είναι της μόδας να λέμε

πως ο Προυστ έχει όλες τις απαντήσεις,

αλλά στην περίπτωση της ζήλιας,

με κάποιο τρόπο τις έχει.

Φέτος είναι η εκατονταετηρίδα
του «Αναζητώντας το Χαμένο Χρόνο»

που είναι η πιο εξαντλητική μελέτη
της σεξουαλικής ζήλιας

και του απλού ανταγωνισμού,
-το σήμα κατατεθέν μου-

που θα μπορούσαμε να έχουμε.
(Γέλια)

Όταν αναλογιζόμαστε τον Προυστ,

σκεφτόμαστε τα συναισθηματικά μέρη,
σωστά;

Σκεφτόμαστε ένα μικρό αγόρι
που προσπαθεί να κοιμηθεί.

Σκεφτόμαστε ένα μαντλέν
βουτηγμένο σε τσάι λεβάντας.

Ξεχνάμε πόσο σκληρό ήταν το όραμά του.

Ξεχνάμε πως δεν έχει οίκτο.

Εννοώ, πως αυτά είναι βιβλία
για τα οποία η Βιρτζίνια Γουλφ είχε πει

πως είναι σκληρά
όσο τα έντερα της γάτας.

Δεν ξέρω τι είναι τα έντερα της γάτας,

αλλά ας υποθέσουμε
πως είναι αξιοθαύμαστα.

Ας δούμε γιατί ταιριάζουν τόσο πολύ

το μυθιστόρημα με τη ζήλια
και η ζήλια με τον Προυστ.

Είναι κάτι τόσο προφανές
όσο το ότι η ζήλια,

που συνοψίζεται σε:
άτομο, επιθυμία, εμπόδιο,

αποτελεί μια σταθερή
αφηγηματική βάση;

Δεν ξέρω. Nομίζω πως αυτό
πλησιάζει την αλήθεια,

επειδή ας σκεφτούμε τι συμβαίνει

όταν αισθανόμαστε ζήλια.

Όταν ζηλεύουμε, λέμε
στον εαυτό μας μια ιστορία.

Λέμε στον εαυτό μας μια ιστορία
για τις ζωές άλλων ανθρώπων,

και αυτές οι ιστορίες μας κάνουν
να αισθανόμαστε απαίσια,

επειδή είναι φτιαγμένες για να μας κάνουν
να αισθανόμαστε απαίσια.

Και καθώς είμαστε και ο αφηγητής
και το κοινό αυτής της ιστορίας,

γνωρίζουμε ακριβώς ποιες
λεπτομέρειες να συμπεριλάβουμε

για να καρφώσουμε το μαχαίρι βαθιά.
Σωστά;

Η ζήλια μας κάνει όλους
ερασιτέχνες μυθιστοριογράφους,

και αυτό είναι κάτι
που κατανοούσε ο Προυστ.

Στον πρώτο τόμο,
«Από τη μεριά του Σουάν»,

της σειράς των βιβλίων,

ο Σουάν, ένας από τους
βασικούς χαρακτήρες,

σκέφτεται πολύ τρυφερά
την ερωμένη του

και πόσο φανταστική
είναι στο κρεβάτι,

και ξαφνικά,
μέσα σε λίγες προτάσεις,

και μιλάμε για προτάσεις
του Προυστ,

που είναι μακρές
όσο ένας ποταμός,

όμως μέσα σε λίγες προτάσεις,

ξαφνικά αναπηδά και συνειδητοποιεί,

«Για μισό λεπτό.
Όλα όσα αγαπώ σε αυτή τη γυναίκα,

μπορεί να τα αγαπήσει και κάποιος
άλλος σε αυτή τη γυναίκα.

Όλα όσα κάνει
και μου δίνουν ευχαρίστηση,

θα μπορούσαν να δίνουν
σε κάποιον άλλον ευχαρίστηση,

ίσως και αυτή τη στιγμή.»

Και αυτή είναι η ιστορία
που αρχίζει να λέει στον εαυτό του

και από εκείνη τη στιγμή,
ο Προυστ γράφει

πως ό,τι γοητευτικό ανακαλύπτει
ο Σουάν στην ερωμένη του,

το προσθέτει στην προσωπική του

«συλλογή οργάνων βασανισμού».

Πρέπει να ομολογήσουμε,
πως ο Σουάν και ο Προυστ

ήταν διαβόητα ζηλιάρηδες.

Ξέρετε, οι σύντροφοι του Προυστ
έπρεπε να φύγουν

από τη χώρα όταν ήθελαν
να τον χωρίσουν.

Όμως δεν χρειάζεται
να είναι κανείς τόσο ζηλιάρης

για να παραδεχτεί πως αυτό
είναι σκληρή δουλειά. Σωστά;

Η ζήλια είναι εξαντλητική.

Είναι ένα πεινασμένο συναίσθημα.
Θέλει τάισμα.

Και τι αρέσει στη ζήλια;

Στη ζήλια αρέσει η πληροφόρηση.

Στη ζήλια αρέσουν οι λεπτομέρειες.

Στη ζήλια αρέσουν τα πολλά, λαμπερά μαλλιά,

οι χαριτωμένες κασετίνες.

Στη ζήλια αρέσουν οι φωτογραφίες.

Γι' αυτό έχει τόσο μεγάλη επιτυχία
το Ίνσταγκραμ. (Γέλια)

Για την ακρίβεια, ο Προυστ συνδέει
τη λόγια γλώσσα με τη γλώσσα της ζήλιας.

Όταν ο Σουάν βρίσκεται
μέσα στην αγωνία της ζήλιας

και ξαφνικά κρυφακούει
στους διαδρόμους

και δωροδοκεί τους υπηρέτες
της ερωμένης του,

υπερασπίζεται αυτές τις συμπεριφορές.

Λέει, «Κοιτάξτε. Το ξέρω πως
νομίζετε ότι αυτό είναι απεχθές,

αλλά δεν διαφέρει

από την ερμηνεία ενός αρχαίου κειμένου

ή από το να κοιτάς ένα μνημείο.»

Λέει, «Υπάρχουν επιστημονικές έρευνες

με πραγματική διανοητική αξία.»

Ο Προυστ προσπαθεί
να μας δείξει ότι η ζήλια

μπορεί να φαίνεται ανυπόφορη
και μας κάνει να φαινόμαστε παράλογοι,

όμως στην ουσία της,
είναι μια αναζήτηση της γνώσης,

μια αναζήτηση για την αλήθεια,
την επώδυνη αλήθεια.

Και πράγματι,
σε ό,τι αφορά τον Προυστ,

όσο πιο επώδυνη είναι η αλήθεια,
τόσο το καλύτερο.

Θλίψη, εξευτελισμός, απώλεια:

Αυτές είναι οι οδοί προς
τη σοφία, για τον Προυστ.

Λέει, «Μια γυναίκα που την έχουμε ανάγκη,

που μας κάνει να υποφέρουμε,
βγάζει από μέσα μας

μια γκάμα από συναισθήματα
πολύ πιο βαθιά και ζωτικά

από ότι ένας ευφυής άντρας
που μας ενδιαφέρει.»

Μας λέει να πάμε να βρούμε
σκληρές γυναίκες;

Όχι.
Νομίζω πως προσπαθεί να πει,

πως η ζήλια μας αποκαλύπτει
τον εαυτό μας.

Υπάρχει κάποιο άλλο συναίσθημα
που να μας ανοίγει διάπλατα

κατ' αυτόν τον τρόπο;

Υπάρχει άλλο συναίσθημα
που να μας αποκαλύπτει

την επιθετικότητα μας,
την απεχθή φιλοδοξία μας,

και αυτά που δικαιούμαστε;

Υπάρχει κάποιο άλλο συναίσθημα
που να μας διδάσκει να κοιτάμε

με τέτοια ιδιαίτερη ένταση;

Ο Φρόιντ θα έγραφε γι' αυτό αργότερα.

Μια μέρα, επισκέφτηκε τον Φρόιντ

ένας πολύ αγχωμένος νεαρός
που είχε εμμονή με τη σκέψη

πως η γυναίκα του τον απατούσε.

Και ο Φρόιντ είπε πως πάρχει κάτι
περίεργο σε αυτόν τον τύπο

γιατί δεν κοιτάζει τι κάνει η γυναίκα του.

Επειδή είναι αθώα.
Όλοι το γνωρίζουν.

Το κακόμοιρο πλάσμα θεωρείται

ύποπτο χωρίς κανένα λόγο.

Όμως αυτός κοιτάζει αυτά που κάνει
η γυναίκα του χωρίς να τα καταλαβαίνει

τις συμπεριφορές
που δεν έχουν πρόθεση.

Χαμογελάει πλατιά τη μια στιγμή,

ή κατά λάθος ακούμπησε
έναν άντρα την άλλη;

[Ο Φρόιντ] λέει πως ο άντρας γίνεται

ο υπεύθυνος του υποσυνείδητου
της γυναίκας του.

Το μυθιστόρημα είναι πολύ καλό
σε αυτό το σημείο.

Το μυθιστόρημα περιγράφει
πολύ καλά πώς η ζήλια

μας εκπαιδεύει να κοιτάμε έντονα,
αλλά όχι με ακρίβεια.

Στην πραγματικότητα,
όσο πιο έντονα ζηλεύουμε,

τόσο περισσότερο γινόμαστε
κάτοικοι της φαντασίας.

Και γι' αυτό, νομίζω, η ζήλια

δεν μας προκαλεί απλώς
να κάνουμε βίαια πράγματα

ή παράνομα πράγματα.

Η ζήλια μας ωθεί
να συμπεριφερθούμε με τρόπους

που είναι εντελώς εφευρετικοί.

Παραδέχομαι πως τώρα
σκέφτομαι τον εαυτό μου στα οκτώ,

όμως σκέφτομαι επίσης αυτή
την ιστορία που άκουσα στις ειδήσεις.

Πιάσανε μια γυναίκα 52 ετών
από το Μίσιγκαν,

που είχε δημιουργήσει ένα ψεύτικο
λογαριασμό στο Φέισμπουκ,

από τον οποίο έστελνε αισχρά
και προσβλητικά μηνύματα

στον εαυτό της, για ένα χρόνο.

Για ένα χρόνο.
Ένα χρόνο.

Προσπαθούσε να παγιδέψει

την καινούργια φιλενάδα
του πρώην φίλου της,

και πρέπει να παραδεχτώ
πως όταν το άκουσα αυτό,

η αντίδραση μου ήταν θαυμασμός.

(Γέλια)

Εννοώ, ας είμαστε ρεαλιστές.

Τι τρομερή -αν και για λάθος χρήση-
δημιουργικότητα. Σωστά;

Αυτό είναι σαν να έχει
βγει από μυθιστόρημα.

Αυτό είναι κάτι από μυθιστόρημα
της Πατρίτσια Χάισμιθ.

Η Χάισμιθ είναι ιδιαίτερα αγαπημένη μου.

Είναι μια λαμπρή και παράξενη γυναίκα
της αμερικανικής λογοτεχνίας.

Είναι η συγγραφέας του «Ξένοι στο Τρένο»

και του «Ο Ταλαντούχος κύριος Ρίπλεϊ»,

βιβλία που έχουν σχέση με το πώς η ζήλια,

θολώνει το μυαλό μας,

και άπαξ και βρεθούμε στη σφαίρα,
στο πεδίο της ζήλιας,

η μεμβράνη ανάμεσα σε αυτό που είναι
και σε αυτό που θα μπορούσε να είναι,

μπορεί να διαπεραστεί σε μια στιγμή.

Δείτε τον Τομ Ρίπλεϊ,
τον πιο διάσημο χαρακτήρα της.

Ο Τομ Ρίπλεϊ πηγαίνει από το να σε θέλει,

ή να θέλει αυτά που έχεις,

στο να γίνει εσύ
και να έχει αυτά που κάποτε είχες

και εσύ βρίσκεσαι κάτω από το παρκέ,

και απαντάει στο δικό σου όνομα,

φοράει τα δαχτυλίδια σου,

και αδειάζει τον τραπεζικό σου λογαριασμό.

Αυτή είναι μια επιλογή.

Όμως τι κάνουμε; Δεν μπορούμε
να ακολουθήσουμε το δρόμο του Τομ ΡίπλεΪ.

Δεν μπορώ να δώσω στον κόσμο
βαθμολογία «Καλά»,

παρ' όλο που κάποιες μέρες θα το ήθελα.

Και είναι κρίμα, επειδή ζούμε σε εποχές φθόνου.

Ζούμε σε εποχές ζήλιας.

Εννοώ πως είμαστε όλοι καλοί
πολίτες των κοινωνικών δικτύων,

έτσι δεν είναι,
όπου το το νόμισμα είναι ο φθόνος;

Μας δείχνει το μυθιστόρημα κάποια διέξοδο;
Δεν είμαι σίγουρη.

Οπότε ας κάνουμε αυτό που κάνουν
πάντα οι χαρακτήρες όταν δεν είναι σίγουροι,

όταν έχουν στα χέρια τους ένα μυστήριο.

Πάμε στον αριθμό 221Β της Μπέικερ Στριτ

και θα ζητήσουμε τον Σέρολκ Χολμς.

Όταν οι άνθρωποι σκέφτονται τον Χολμς,

σκέφτονται πως η νέμεσις του
είναι ο καθηγητής Μοριάρτι,

αυτός ο εγκληματικός εγκέφαλος.

Όμως πάντα προτιμούσα τον
[Επιθεωρητή] Λεστρέιντ,

τον ποντικομούρη αρχηγό
της Σκότλαντ Γιάρντ

που χρειάζεται απεγνωσμένα τον Χολμς,

που χρειάζεται την ιδιοφυΐα του Χολμς,
αλλά τον απεχθάνεται.

Ω, αυτό μου είναι τόσο γνώριμο.

Οπότε ο Λεστρέιντ χρειάζεται
τη βοήθειά του, τον απεχθάνεται,

και κατά κάποιο τρόπο βράζει μέσα
στην πικρία για την πορεία των μυστηρίων.

Όμως καθώς συνεργάζονται,
κάτι αρχίζει να αλλάζει,

και επιτέλους, στο «Η περιπέτεια
των έξι Ναπολεόντων»,

μόλις εμφανίζεται ο Χολμς
και μαγεύει τους πάντες με τη λύση του,

ο Λεστρέιντ γυρίζει προς
τον Χολμς και του λέει,

«Δεν σας ζηλεύουμε, κύριε Χόλμς.

Είμαστε περήφανοι για σας.»

Και λέει πως δεν υπάρχει
άντρας στη Σκότλαντ Γιάρντ

που να μην θέλει να σφίξει
το χέρι του Σέρολκ Χολμς.

Είναι μια από τις λίγες φορές
που βλέπουμε τον Χολμς

να συγκινείται μέσα στα μυστήρια,
και βρίσκω αυτή τη μικρή σκηνή

πολύ συγκινητική, αλλά επίσης
και μυστηριώδη, σωστά;

Μοιάζει να αντιμετωπίζει τη ζήλια

ως πρόβλημα γεωμετρίας
και όχι ως συναίσθημα.

Ξέρετε, τη μια στιγμή ο Χολμς
είναι απέναντι από τον Λεστρέιντ.

Την άλλη στιγμή βρίσκονται
στην ίδια πλευρά.

Ξαφνικά, ο Λεστρέιντ αφήνεται

να θαυμάσει το μυαλό
για το οποίο είχε απέχθεια.

Μπορεί άραγε να είναι τόσο απλό;

Τι και αν η ζήλεια είναι πράγματι
ένα ζήτημα γεωμετρίας,

ένα ζήτημα, του πού επιτρέπουμε
στον εαυτό μας να στέκεται

σε σχέση με κάποιον άλλον;

Ίσως τοτε δεν θα χρειαζόταν
να απεχθανόμαστε

την υπεροχή κάποιου άλλου.

Θα μπορούσαμε να
ευθυγραμμιστούμε με αυτή.

Όμως μου αρέσουν τα σχέδια
έκτακτης ανάγκης.

Οπότε καθώς περιμένουμε να συμβεί αυτό,

ας θυμηθούμε πως έχουμε
τη λογοτεχνία για παρηγοριά.

Η λογοτεχνία από μόνη της
απομυθοποιεί τη ζήλια.

Η λογοτεχνία την εξημερώνει,

την προσκαλεί στο τραπέζι.

Και δείτε ποιους μαζεύει:

τον γλυκό Λεστρέιντ,
τον τρομακτικό Τομ Ρίπλεϊ,

τον τρελό Σουάν,
τον ίδιο τον Μαρσέλ Προυστ.

Έχουμε εξαιρετική παρέα.

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)