Η θρησκεία είναι καλή ή κακή; (Ερώτηση-παγίδα)

Πολλά καλά πράγματα γίνονται στο όνομα της θρησκείας, και επίσης πολλά κακά. Αλλά τι ακριβώς είναι η θρησκεία; -- Είναι καλή ή κακή; Ο φιλόσοφος Κουάμε Αντόνι Απία μας προσφέρει μια γενναιόδωρη, απροσδόκητη άποψη.

Ο κόσμος λέει συνέχεια διάφορα
για τη θρησκεία.

(Γέλια)

Ο εκλιπών, εξαιρετικός
Κρίστοφερ Χίτσενς

έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο
«Ο Θεός δεν είναι μεγάλος»,

με υπότιτλο,
«Η θρησκεία δηλητηριάζει τα πάντα»

(Γέλια)

Αλλά τον προηγούμενο μήνα,
στο περιοδικό Time,

ο ραβίνος Ντέιβιντ Γουόλπε, που
αναφέρεται ως ο Ραβίνος της Αμερικής,

είπε, για να το εξισορροπήσει έναντι
αυτού του αρνητικού χαρακτηρισμού,

ότι καμία σημαντική μορφή
κοινωνικής αλλαγής

δε μπορεί να συμβεί χωρίς τη συμμετοχή
της οργανωμένης θρησκείας.

Τέτοιες παρατηρήσεις για την αρνητική
και τη θετική πλευρά είναι παλιές.

Έχω μία στην τσέπη μου εδώ

από τον 1ο αιώνα π.Κ.Χ., του Λουκρήτιου,

συγγραφέα
του «Περί της φύσεως των πραγμάτων».

που είπε,
«Tantum religio potuit suadere malorum»

--θα έπρεπε να το είχα μάθει απ' έξω --

σημαίνει, «Οποία δεινά επεφύλαξε
στην ανθρωπότητα η θρησκεία»,

και μιλούσε για την απόφαση του Αγαμέμνονα

να θυσιάσει τελετουργικά
την κόρη του, Ιφιγένεια

ώστε να διατηρηθούν
οι προοπτικές του στρατού του.

Υπήρξαν μακρές συζητήσεις περί θρησκείας

ανά τους αιώνες, τις χιλιετίες
μπορούμε να πούμε στη εν λόγω περίπτωση.

Οι άνθρωποι έχουν μιλήσει πολύ γι'αυτό

και έχουν πει καλά, κακά
και αδιάφορα πράγματα.

Αυτό για το οποίο θέλω
να σας πείσω σήμερα

είναι ο πολύ απλός ισχυρισμός

ότι αυτές οι συζητήσεις

είναι κατά κάποιο τρόπο παράλογες,

γιατί η θρησκεία δεν υπάρχει,

για να μπορούμε να ισχυριζόμαστε
διάφορα για αυτήν.

Δεν υπάρχει θρησκεία, οπότε
δεν μπορεί να είναι καλή ή κακή.

Δεν μπορεί καν να είναι αδιάφορη.

Αν αναλογιστείτε θεωρίες
της ανυπαρξίας πραγμάτων,

ένας προφανής τρόπος
για να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε

την ανυπαρξία ενός υποτιθέμενου πράγματος

θα ήταν να δώσουμε έναν ορισμό
αυτού του πράγματος

και να δούμε αν κάτι τον καλύπτει.

Θα ξεκινήσω από την εν λόγω διαδρομή
για αρχή.

Αν κοιτάξετε στα λεξικά
και αν το σκεφτείτε,

ένας πολύ φυσικός ορισμός της θρησκείας

είναι ότι περιλαμβάνει πίστη σε θεούς
ή σε πνευματικά όντα.

Αυτό υπάρχει σε πολλά λεξικά,
αλλά θα το βρείτε επίσης

στο έργο του Σερ Έντουαρντ Τάιλορ,

πρώτου καθηγητή ανθρωπολογίας
στην Οξφόρδη,

ενός από τους πρώτους
μοντέρνους ανθρωπολόγους.

Στο βιβλίο του
για τον πρωτόγονο πολιτισμό,

λέει ότι στην καρδιά της θρησκείας
είναι αυτό που αποκαλεί ανιμισμό,

πίστη σε πνευματικούς
παράγοντες, σε πνεύματα.

Το πρώτο πρόβλημα αυτού του ορισμού

είναι από ένα μυθιστόρημα του Πολ Μπέιτι,
το «Tuff».

Κάποιος μιλάει σε έναν ραβίνο.

Ο ραβίνος λέει ότι δεν πιστεύει στον Θεό.

Αυτός του λέει, «Είσαι ραβίνος,
πώς γίνεται να μην πιστεύεις στον Θεό;»

Και απαντάει,
«Αυτό είναι το καλό του να είσαι Εβραίος.

Δε χρειάζεται να πιστεύεις
σε ένα Θεό καθ' εαυτόν,

απλώς στο ότι είσαι Εβραίος».
(Γέλια)

Αν αυτός είναι Εβραίος ραβίνος,

και αν πρέπει να πιστεύεις στον Θεό
για να είσαι θρήσκος,

τότε έχουμε ένα αντιφατικό συμπέρασμα,

ότι αφού είναι πιθανό
να είσαι Εβραίος ραβίνος

χωρίς να πιστεύεις στον Θεό,

τότε ο Ιουδαισμός δεν είναι θρησκεία.

Αυτή είναι μια αρκετά αντιφατική σκέψη.

Εδώ είναι ένα άλλο επιχείρημα
κατά αυτής της άποψης.

Ένας φίλος μου, Ινδός,

όταν ήταν πολύ μικρός,
πήγε στον παππού του και του είπε,

«Θέλω να σου μιλήσω για τη θρησκεία»,
και ο παππούς του του είπε,

«Είσαι πολύ μικρός.
Ξαναέλα όταν θα γίνεις έφηβος».

Κι έτσι πήγε πάλι όταν ήταν έφηβος,
και είπε στον παππού του,

«Μπορεί να είναι λίγο αργά τώρα

γιατί ανακάλυψα ότι δεν πιστεύω
στους θεούς».

Ο παππούς του, που ήταν σοφός, του είπε,

«Α, άρα ανήκεις στον κλάδο των άθεων

της Ινδουιστικής παράδοσης».
(Γέλια)

Και τέλος, υπάρχει αυτός ο τύπος,

που ως γνωστόν δεν πιστεύει στον Θεό.

Το όνομά του είναι Δαλάι Λάμα.

Συχνά αστειεύεται ότι είναι ένας
από τους κορυφαίους άθεους.

Αλλά είναι αλήθεια,
γιατί η θρησκεία του Δαλάι Λάμα

δεν περιλαμβάνει πίστη στον Θεό.

Μπορεί να σας φαίνεται
ότι σας έχω δώσει λάθος ορισμό

και ότι θα έπρεπε να σκεφτώ άλλον ορισμό
και να τον δοκιμάσω

και να προσπαθήσω να βρω
κάτι που να συμπεριλαμβάνει

τον αθεϊστικό Ιουδαϊσμό,
τον αθεϊστικό Ινδουισμό,

και τον αθεϊστικό Βουδισμό
σαν μορφές θρησκευτικότητας,

αλλά νομίζω ότι αυτό είναι κακή ιδέα,

και ο λόγος που το νομίζω αυτό

είναι πως νομίζω ότι η αντίληψή μας
για τη θρησκεία δε λειτουργεί έτσι.

Θεωρώ ότι η αντίληψή μας για τη θρησκεία

λειτουργεί επειδή έχουμε μια λίστα
πρότυπων θρησκειών

και των υποτμημάτων τους,

-σωστά;-

και αν εμφανιστεί κάτι καινούριο
που υποτίθεται ότι είναι θρησκεία,

ρωτάμε, «Μοιάζει με κάποιο από αυτά;»

Νομίζω ότι δεν είναι μόνο
το πώς σκεφτόμαστε για τη θρησκεία,

έτσι ώστε από τη δική μας άποψη, όλα
αυτά στη λίστα πρέπει να είναι θρησκείες

και γι' αυτό δεν νομίζω
ότι ένας ορισμός της θρησκείας

που αποκλείει τον Βουδισμό
και τον Ιουδαϊσμό

έχει πιθανότητες να είναι μια καλή αρχή,
γιατί είναι στη λίστα.

Αλλά γιατί έχουμε τέτοια λίστα;

Τι συμβαίνει;
Πώς προέκυψε αυτή η λίστα;

Νομίζω η απάντηση είναι απλή

και ως εκ τούτου, ωμή και αμφιλεγόμενη.

Σίγουρα πολλοί θα διαφωνήσουν,
αλλά αυτή είναι η ιστορία μου,

και αληθής ή όχι,
είναι μια ιστορία που νομίζω

θα σας δώσει μια αίσθηση του πώς
προέκυψε αυτή η λίστα,

και έτσι σας βοηθάει να σκεφτείτε
τι χρησιμότητα μπορεί να έχει.

Νομίζω ότι η απάντηση είναι,
Ευρωπαίοι ταξιδιώτες,

χοντρικά από την εποχή του Κολόμβου,

άρχισαν να γυρίζουν τον κόσμο.

Προέρχονταν από Χριστιανική κουλτούρα,

και όταν έφταναν σε ένα νέο μέρος,

παρατηρούσαν ότι μερικοί άνθρωποι
δεν ήταν Χριστιανοί,

κι έτσι αναρωτήθηκαν --

Τι έχουν στη θέση του Χριστιανισμόυ;

Και δημιουργήθηκε
--κατασκευάστηκε-- αυτή η λίστα.

Αποτελείται από τα πράγματα
που άλλοι άνθρωποι

είχαν αντί του Χριστιανισμού.

Τώρα υπάρχει μια δυσκολία
αν συνεχίσουμε έτσι,

η οποία είναι ότι ο Χριστιανισμός είναι,

ακόμα και σε αυτή τη λίστα,
μια εξαιρετικά συγκεκριμένη παράδοση.

Συμπεριλαμβάνει πολλά πράγματα,
που είναι πολύ συγκεκριμένα,

που είναι τα αποτελέσματα
των γεγονότων της χριστιανικής Ιστορίας

και αυτό που βρίσκεται στην καρδιά των
περισσοτέρων αντιλήψεων του Χριστιανισμού,

το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης
Ιστορίας του Χριστιανισμού,

είναι ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά
δογματικό θρήσκευμα.

Είναι μια θρησκεία στην οποία
οι άνθρωποι ανησυχούν πραγματικά

για το αν πιστεύετε στα σωστά πράγματα.

Η εσωτερική Ιστορία του Χριστιανισμού
αποτελείται κυρίως από ανθρώπους

που σκότωναν ο ένας τον άλλον
επειδή πίστευε στο λάθος πράγμα,

και επίσης εμπλέκεται
σε μάχες με άλλες θρησκείες,

που προφανώς ξεκινούν τον Μεσαίωνα,

μια μάχη με το Ισλάμ,

στην οποία, και πάλι,
ήταν η απιστία,

το γεγονός ότι δεν πίστευαν
τα σωστά πράγματα,

που φάνηκε τόσο προσβλητικό
στον χριστιανικό κόσμο.

Ο Χριστιανισμός έχει μια πολύ συγκεκριμένη
και ιδιαίτερη ιστορία

και όσα βρίσκονται σε αυτή τη λίστα
δεν της μοιάζουν απόλυτα.

Και ένα άλλο πρόβλημα, νομίζω.

Συνέβη κάτι πολύ συγκεκριμένο.
Αναφέρθηκε νωρίτερα,

αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο πράγμα
που συνέβη

στην ιστορία του είδους
του Χριστιανισμού

που βλέπουμε γύρω μας,
κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες,

στα τέλη του 19ου αιώνα.

Αυτό που συνέβη

ήταν ένα είδος συμφωνίας που έγινε

μεταξύ της επιστήμης,

αυτού του νέου τρόπου οργάνωσης
της διανοητικής αυθεντίας,

και της θρησκείας.

Εάν σκεφτείτε τον 18ο αιώνα,

αν σκεφτείτε την πνευματική ζωή
πριν από τα τέλη του 19ου αιώνα,

οτιδήποτε έκανες και σκεφτόσουν,

είτε αυτό ήταν ο φυσικός κόσμος,

ο ανθρώπινος κόσμος,

ο φυσικός κόσμος
ξεχωριστά από τον ανθρώπινο,

ή η ηθική, οτιδήποτε έκανες

ήταν διαμορφωμένο στα πλαίσια
μιας σειράς υποθέσεων --

θρησκευτικών,
χριστιανικών υποθέσεων.

Δεν μπορούσες να
περιγράψεις τον φυσικό κόσμο

χωρίς να συμπεριλάβεις τη θρησκεία,

πχ. την ιστορία της Δημιουργίας

κατά την παράδοση του Αβραάμ,

στο πρώτο βιβλίο της Τορά.

Όλα πλαισιώνονταν έτσι.

Αλλά αυτό άλλαξε
στο τέλος του 19ου αιώνα,

και για πρώτη φορά,
οι άνθρωποι μπορούσαν

να αναπτύξουν σοβαρές
πνευματικές σταδιοδρομίες

ως φυσικοί ιστορικοί,
όπως ο Δαρβίνος.

Ο Δαρβίνος ανησυχούσε
για τη σχέση όσων είπε

με τις θρησκευτικές αλήθειες,
αλλά μπορούσε να προχωρήσει,

μπορούσε να γράψει βιβλία
για το θέμα του,

χωρίς να χρειάζεται να πει ποια ήταν
η σχέση του με τις θρησκευτικές αξιώσεις,

και οι γεωλόγοι μπορούσαν να μιλήσουν
γι' αυτό περισσότερο.

Στις αρχές του 19ου αιώνα,
αν ήσουν γεωλόγος

και διατύπωνες έναν ισχυρισμό
για την ηλικία της Γης,

θα έπρεπε να εξηγήσεις
πώς αυτό ήταν συνεπές ή όχι

με την ηλικία της Γης στη Γένεση.

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα,

δεν μπορούσες απλά να γράψεις ένα βιβλίο

με επιχειρήματα
για το πόσο παλιά είναι η Γη.

Έτσι, υπάρχει μια μεγάλη αλλαγή, και
αυτή η πνευματική διαίρεση της εργασίας,

κατά κάποιο τρόπο στερεοποιείται,

ώστε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα
στην Ευρώπη,

υπάρχει ένας πνευματικός
καταμερισμός εργασίας,

και μπορείς να κάνεις
πολλά σοβαρά πράγματα,

συμπεριλαμβανομένης, όλο και περισσότερο,
ακόμα και της φιλοσοφίας,

χωρίς να περιορίζεσαι από τη σκέψη,

«Αυτό που θα πω
θα πρέπει να είναι συνεπές

με τις βαθιές αλήθειες που μου δίνονται

από τη θρησκευτική μου παράδοση».

Έτσι, φανταστείτε κάποιον να φεύγει
από αυτόν τον κόσμο του 19ου αιώνα

να έρχεται στη χώρα που μεγάλωσα,
την Γκάνα,

την κοινωνία στην οποία μεγάλωσα,
την Ασάντι,

να έρχεται εκεί
στην αλλαγή του 20ου αιώνα

με την ερώτηση
που δημιούργησε αυτή τη λίστα:

Τι έχουν αντί του Χριστιανισμού;

Ένα πράγμα που θα παρατηρούσε,

-- ο άνθρωπος που το έκανε αυτό

ήταν ο Βρετανός κυβερνητικός
ανθρωπολόγος Καπετάνιος Ράτρεϊ,

που έγραψε ένα βιβλίο
για τη θρησκεία της Ασάντι.

Αυτό είναι ένας δίσκος ψυχής.

Υπάρχουν πολλοί από αυτούς
στο Βρετανικό Μουσείο.

Θα μπορούσα να σας πω
μια ενδιαφέρουσα ιστορία

για το πώς πολλά από τα πράγματα
από την κοινωνία μου

κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο,

αλλά δεν έχουμε χρόνο γι' αυτό.

Έτσι, αυτό είναι ένας δίσκος ψυχής.

Τι είναι ο δίσκος ψυχής;
Τον φορούσαν γύρω από το λαιμό

οι καθαριστές της ψυχής
του βασιλιά Ασάντι.

Τί δουλειά έκαναν;
Έπλεναν την ψυχή του βασιλιά.

Θα έπαιρνε πολύ χρόνο
να εξηγήσω πώς η ψυχή

θα μπορούσε να πλένεται,

αλλά ο Ράτρεϊ ήξερε ότι αυτό ήταν θρησκεία

επειδή συμπεριλάμβανε ψυχές.

Και ομοίως,
υπήρχαν πολλά ακόμα πράγματα,

πολλές άλλες πρακτικές.

Για παράδειγμα, κάθε φορά
που κάποιος έπινε κάτι,

έχυνε λίγο στο έδαφος,
κάτι που ονομάζεται σπονδή,

και έδινανε λίγο στους προγόνους του.

Ο πατέρας μου, κάθε φορά
που άνοιγε ένα μπουκάλι ουίσκι,

--πολύ συχνά--,

έβγαζε το καπάκι
και έχυνε λίγο στο έδαφος,

και μιλούσε στον Ακρομά-αμπιμ,
τον ιδρυτή της γραμμής μας,

ή στον Γιάο Αντόνι, το θείο του,

τους μιλούσε, τους προσέφερε
λίγο από το ουίσκι του.

Τέλος, υπήρχαν
τεράστια δημόσια τελετουργικά.

Αυτό το σχέδιο είναι του 19ου αιώνα,
ενός άλλου βρετανού αξιωματικού,

ενός τέτοιου τελετουργικού,
που αφορούσε το βασιλιά,

και η δουλειά του βασιλιά,

εκτός από το οργανώνει πολέμους
και άλλα τέτοια,

ήταν να προσέχει τους τάφους
των προγόνων του,

και όταν ένας βασιλιάς πέθαινε,

το σκαμπό στο οποίο καθόταν βαφόταν μαύρο

και τοποθετούνταν στον βασιλικό ναό,

και κάθε 40 ημέρες,

ο βασιλιάς της Ασάντι πρέπει
να πάει να λατρέψει τους προγόνους του.

Είναι μεγάλο μέρος της θέσης του,
και ο κόσμος πίστευε

ότι αν δεν το κάνει,
τα πάντα θα κατέρρεαν.

Είναι λοιπόν μια θρησκευτική φιγούρα,

όπως θα έλεγε ο Ράτρεϊ,
καθώς και μια πολιτική προσωπικότητα.

Έτσι, όλα αυτά ο Ράτρεϊ
τα θεωρούσε θρησκεία,

αλλά θέλω να πω ότι όταν εξετάζεις
τις ζωές αυτών των ανθρώπων,

θα συνειδητοποιήσεις ότι κάθε φορά
που κάνουν κάτι,

σκέφτονται τους προγόνους τους.

Κάθε μέρα στο πρωινό,

μπορείς να πας στο
μπροστινό μέρος του σπιτιού

και να κάνεις μια προσφορά
στο δέντρο-θεό, το «νιαμί ντουά»

και να μιλήσεις στους μεγάλους
και μικρούς θεούς, τους προγόνους κ.ο.κ.

Σε αυτόν τον κόσμο δεν έχει γίνει
διαχωρισμός μεταξύ θρησκείας και επιστήμης.

Η θρησκεία δεν έχει διαχωριστεί
από τους άλλους τομείς της ζωής,

και ειδικότερα,
είναι σημαντικό να καταλάβουμε

πως σε έναν τέτοιο κόσμο,

τη δουλειά της επιστήμης την κάνει
αυτό που ο Ράτρεϊ αποκαλεί θρησκεία,

γιατί αν θέλουν μια εξήγηση για κάτι,

αν θέλουν να ξέρουν
γιατί η καλλιέργεια απέτυχε,

γιατί βρέχει ή δε βρέχει,
αν χρειάζονται βροχή,

αν θέλουν να ξέρουν γιατί
πέθανε ο παππούς τους,

θα απευθυνθούν στις ίδιες τις υπάρξεις,
την ίδια τη γλώσσα,

θα ρωτήσουν τους ίδιους τους θεούς.

Αυτός ο μεγάλος διαχωρισμός,
με άλλα λόγια,

ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη
δεν έχει συμβεί.

Αυτό θα ήταν μια απλή ιστορική αλλοκοτιά,

αν δεν ίσχυε μέχρι και σήμερα
σε πολλά μέρη του κόσμου.

Είχα το προνόμιο να πάω σε έναν γάμο
τις προάλλες, στη βόρεια Ναμίμπια

20 μίλια νότια από τα σύνορα της Ανγκόλα,
σε ένα χωριό 200 κατοίκων,

σύχρονων ανθρώπων.

Ήταν εκεί η Ούνα Τσάπλιν,
μπορεί να την έχετε ακουστά,

και ένας χωρικός την πλησίασε και είπε,
«Σε έχω δει στο Game of Thrones».

Άρα δε μιλάμε για απομονωμένους ανθρώπους,

αλλά παρ' όλα αυτά, γι' αυτούς,

οι θεοί και τα πνεύματα είναι ακόμα εκεί,

και όταν ήμασταν στο λεωφορείο καθ' οδόν
για τα διάφορα μέρη της τελετής

δεν προσεύχονταν γενικά,
αλλά για την ασφάλεια του ταξιδιού,

και όταν μου είπαν πως
η γιαγιά των νεόνυμφων ήταν μαζί μας,

δεν το έλεγαν συμβολικά.

Εννοούσαν ότι παρόλο που είναι νεκρή,
ήταν ακόμα γύρω μας.

Σε πολλά μέρη του κόσμου σήμερα,

ο διαχωρισμός μεταξύ
θρησκείας και επιστήμης

δεν έχει συμβεί.

Αυτός ο άντρας δούλευε στην Chase
και την World Bank.

Αυτοί είναι πολίτες του κόσμου,
όπως εσείς,

αλλά προέρχονται από ένα μέρος
στο οποίο η θρησκεία

καταλαμβάνει έναν πολύ διαφορετικό ρόλο.

Την επόμενη φορά που θα ακούσετε
μια μεγάλη γενίκευση για τη θρησκεία

θέλω να σκεφτείτε
πως ίσως η θρησκεία δεν υπάρχει,

και, άρα, όσα λένε για αυτήν

δε γίνεται να είναι αλήθεια.

(Χειροκρότημα)