Parazitler canlıların davranışlarını nasıl değiştiriyor - Jaap de Roode

Dersin tamamını buradan izleyin: http://ed.ted.com/lessons/how-parasites-change-their-host-s-behavior-jaap-de-roode

Bir parazitin hayatındaki en önemli engel bir ev sahibinden diğerine geçmektir. Bir çok parazit kendi hayatta kalma şanslarını arttırmak için, üzerinde ya da içinde yaşadıkları canlının davranışlarını değiştirebilecek şekilde evrim geçirmişlerdir. Hatta bazen direkt bir şekilde beyinlerini kontrol edebilirler. Jaap de Roode kafa karıştırabilen bir kaç paraziti detaylı bir şekilde anlatıyor.

Bu ders Jaap de Roode tarafından hazırlanmıştır. Animasyon Andrew Foerster tarafından hazırlanmıştır.

Bu canlılardan hangisi
kendinden kat kat büyük bir hayvanı

manipüle etme özelliği
geliştirecek şekilde evrilmiştir?

Cevap: hepsi.

Bunların hepsi parazittir.

Parazitler başka bir organizmanın içinde
ya da üzerinde yaşarlar.

Üzerinde ya da içinde
yaşadıkları canlılara

zarar verirler hatta bazen öldürürler.

Parazitlerin hayatta kalması bir ev
sahibinden diğerine geçmelerine bağlıdır.

Bu bazen aracı türler aracılığıyla olur.

Buradaki parazitlerimiz ise bunu
bulundukları hayvanın davranışlarını,

bazen beyinlerini ele geçirerek,
manipüle ederek başarıyor.

Örneğin bu kılımsı solucan
(Gordian worm), ya da atkılı solucanı.

Kendisine ev sahipliği yapan
kurbanı ise bir çekirge.

Kılımsı solucanın çiftleşmek için
suya ihtiyacı vardır

fakat çekirgeler
kuru toprakları severler.

Bu yüzden üreyebilecek
kadar olgunlaştığında

çekirgenin navigasyon sistemini
çarpıtacak proteinler üretmeye başlar.

Kafası karışan çekirge kararsızca
etrafta zıplamaya başlar,

suya yaklaşır

ve en sonunda atlar ve çoğunlukla boğulur.

Daha sonra solucan
sıyrılarak çıkar ve çiftleşir.

Yumurtaları ise küçük
su böcekleri tarafından yenir.

Bu böcekler ise

olgunluklarını karada geçirirler

ve orada da onları çekirgeler yer.

Böylelikle kılımsı solucan yaşam
döngüsüne devam etmiş olur.

Bu da kuduz virüsü.
Akıl değiştiren bir diğer parazit.

Bu virüs memelileri,
çoğunlukla da köpekleri etkiliyor.

Bulaştığı hayvanın
sinirlerinden beynine gidiyor

burada enflamasyona sebep oluyor
ve sonunda da hayvanı öldürüyor.

Ama bunu yapmadan önce
hayvanın agresifliğini artırıyor

ve kuduz bulaştıran salyanın
üretimini hızlandırıyor.

Aynı zamanda ise hayvanın
tükrüğünü yutmasını zorlaştırıyor.

Bu sebeplerden dolayı da hayvan
başka bir hayvanı ısırmak istiyor,

böylelikle de virüs ısırdığı
hayvana geçmiş oluyor.

Şimdi sırada Ophiocordyceps var.
Ya da diğer adı ile zombi mantarı.

Tercih ettiği ev sahibi ise ağaç
tepelerinde yaşayan tropikal karıncalar.

Ophiocordyceps sporları karıncanın dış
iskeletinden girdikten sonra,

karıncanın ağaçtan düşmesine sebep
olacak şekilde sarsılmasına sebep olur.

Mantar karıncanın davranışını değiştirir
ve karıncanın mantar için

uygun üreme koşullarına sahip
bir yaprağa denk gelene kadar

öylesine etrafta
dolaşmasını sağlıyor.

Daha sonrada bu yaprağa
yapışıp kalır.

Karınca ölür,

ve mantar bedeninde parazit bir
şekilde yaşamaya devam eder,

boynundan uzun ince
bir sırık oluşturarak çıkar.

Birkaç hafta içinde sırıktan
sporlar salınmaya başlıyor

böylelikle başka karıncalar da
altı bacaklı

yaprak arayan zombilere dönüşür.

İnsanlar için en ölümcül
saldırılardan biri de

davranış değiştiren parazitlerden geliyor.

Teselli olur mu bilmem ama,

ele geçirdikleri beynimiz değil!

Sıtmaya sebep olan
plazmodyumdan bahsediyorum.

Bu parazitin bir canlıdan diğerine
geçmek için sivrisineklere ihtiyacı var.

Bu yüzden sivrisineklerin daha uzun süre
ve daha sık ısırmasını sağlıyor.

Ayrıca sivrisineklerin
sıtma olan insanlara

daha çok geldiğine dair kanıtlarda var.

Böylece o insanı ısıracaklar ve
paraziti daha fazla yayacaklar.

Bu çoklu tür sistemi o kadar etkili ki

her sene yüz milyonlarca
sıtma vakası görülmekte.

Ve son olarak sıra kedilerde.

Merak etmeyin vücudunuzda yaşayan ve

düşüncelerinizi kontrol eden
kediler yok.

Büyük ihtimalle.

Ama toxoplasma denen bir
mikroorganizmadan bahsetmeliyim.

Bu mikroorganizmanın yaşam
döngüsünü tamamlamak için

kedilere ve kemirgenlere ihtiyacı var.

Bir fare kedi dışkısı
yediğinde enfekte olur,

böyle bir durumda parazit farenin
beynindeki kimyasal seviyeleri değiştirir

ve aç kediler etrafında
dikkatsiz olmasını sağlar,

hatta belki onlara gitmesini
bile sağlayabilir.

Bu da onları kolay av yapıyor.

Böylece kemirgenler kediler tarafından
yeniyor ve parazit kediye geçmiş oluyor.

Zihin kontrolü tamamlanmıştır.

Bu parazitin insan davranışını
etkilediğine dair kanıtlar da var.

Bir çok durumda bu parazitlerin
nasıl davranışı bu kadar

beceriklilikle değiştirdiğini
tam olarak anlayamıyoruz.

Ama bildiklerimize bakınca

bir çok farklı yolları
olduğunu görebiliyoruz.

Kılımsı solucan çekirgenin
beynini direkt etkiliyor,

sıtma paraziti ise sivrisineklerin

beslenmesine yardım eden
bir enzimi durduruyor

ve onları tekrar tekrar ısırmaya zorluyor.

Kuduz virüsü bağışıklık sistemini
aşırı çalıştırarak

öfkeye ve salya akıtmaya sebep oluyor.

Ama yöntemi ne olursa olsun,

bu parazitlerin
ne kadar etkili bir şekilde

ev sahiplerinin davranışlarını
kontrol ettiğini düşündükçe

insan merak ediyor;
acaba insanların davranışlarının

ne kadarı parazitler yüzünden?

Dünya’daki türlerin yarısından
fazlası parazit olduğundan

sandığımızdan çok daha fazlası
parazitler yüzünden olabilir!