Sarah-Jayne Blakemore: Büyüme çağındaki beyinlerin esrarengiz işleyişi

Neden büyüme çağındakiler, yetişkinlere göre kişisel farkındalığı daha az ve çok daha fazla içgüdüsel davranış sergileyen bireyler olarak görülür? Bilişsel sinirbilimci Sarah- Jayne Blakemore büyüyen ve gelişen beynin gençlerin davranışını nasıl etkilediğini göstermek için yetişkin ve genç bireylerin beyinlerindeki prefrontal korteksi karşılaştırıyor.

15 yıl önce, genel görüş

beyin gelişiminin büyük bir bölümünün

yaşamın ilk birkaç yılında oluştuğu şeklindeydi.

O zamanlar, 15 yıl önce,

canlı bir beynin içine bakma

ve yaşam süresi içerisindeki gelişimini takip etme imkanına sahip değildik.

Geçen on yıllık süreçte,

manyetik rezonans görüntülemesi, MRI, gibi beyin görüntüleme

teknolojisindeki ilerlemeler sayesinde,

Nörobilimciler her yaştan insan beyninin içine bakmaya

ve beyin yapısı ve fonksiyonundaki değişimleri

takip etmeye başladılar.

Böylece, yapısal MR ile isterseniz

yüksek çözünürlükteki canlı insan beyninin fotoğrafını alabilir

ve şöyle sorular sorabiliriz:

beyin ne ölçüde gri madde içermektedir

ve bunun yaşa bağlı değişimi nasıldır?

Fonksiyonel MR yani fMRI, sayesinde

katılımcıların düşünmek, hissetmek ya da algılamak gibi

görevleri esnasındaki beyin aktivitelerini videoya ya da

filme kaydedebiliriz.

Böylece dünyadaki birçok laboratuvar,

bu tür araştırmalara dahil oldu ve bugün beyin

gelişiminin zengin ve ayrıntılı bir resmine sahibiz

ve bu resim beyin hakkında düşünme

yöntemimizi ciddi anlamda değiştirdi;

beynin sadece erken çocuklukta değil

büyüme çağı ve 20'li ve 30'lu yaşlarda da

gelişmeye devam ettiğini ortaya koydu.

Büyüme çağı, yaşamın bir evresinde ergenliğin

biyolojik, hormonal ve fiziksel değişimleriyle başlayan ve bireyin

toplumda sabit ve bağımsız bir role sahip

olmasına kadar devam eden süreç olarak tanımlanır.

(Kahkahalar)

Çok uzun bir süre devam edebilir. (Kahkahalar)

Büyüme çağı süresince çarpıcı şekilde

değişen beyin bölgelerinden biri de prefrontal kortekstir.

Elimdeki bir beyin maketi

ve bu öndeki bölge prefrontal korteks.

Prefrontal korteks ilginç bir beyin bölümüdür.

İnsanda diğer hayvanlara göre en büyük bölümdür

ve çok büyük bir davranışlar topluluğunu kapsar:

üst düzey bilişsel fonksiyonlar, karar verme,

şu an ya da yarın ya da gelecek hafta veya gelecek ay

için planlar yapma, uygun olmayan davranışları

engelleme, kaba ya da aptalca birşey

söylemeyi engelleme gibi.

Aynı zamanda sosyal etkileşimi de sağlar;

diğerlerini anlamak ve kişisel farkındalık gibi.

İşte bu bölgenin gelişimine bakan MR çalışmaları

büyüme çağında değişimin oldukça çarpıcı

olduğunu gösterdi.

Yani, gri madde hacmine bakarsak, örneğin,

4 yaşından 22 yaşına kadar olan gri madde hacmine bakarsak,

grafikteki gibi çocuklukta arttığını görürsünüz.

Erken dönemde zirveye çıkar.

Oklar prefrontal korteksteki maksimum değerleri

gösteriyor. Zirvenin erkeklerde kızlara oranla iki

yıl sonra gerçekleştiğini görebilirsiniz,

ki bu muhtemelen erkeklerin ergenliğe

birkaç yıl geç girmesindendir.

Sonra büyüme çağında, prefrontal korteksteki gri madde

hacminde ciddi bir düşüş olur.

Bu kulağa hoş gelmeyebilir, ama aslında

çok önemli bir gelişimsel süreçtir, çünkü

gri madde hücre gövdeleri ve hücreler arası bağlantıları

yani sinapsları barındırır ve prefrontal korteksteki

gri madde hacim azalması, sinaptik budanmayla

yani hücreler arasındaki istenmeyen bağlantıların

yok edilmesine karşılık gelmektedir.

Bu çok önemli bir süreçtir. Kısmen

içinde bulunulan çevreden etkilenir. Sonuçta

kullanılan sinapslar güçlenir,

o belirli bölgede kullanılmayan

sinapslar ise budanır.

Bunu bir gülü budamak gibi düşünebilirsiniz.

Zayıf dalları budarsınız ki, kalan

güçlü dallar daha iyi gelişebilsin.

Bu süreç, beyne, canlının içinde bulunduğu çevreye

göre ince ayar yapmaktır.

Büyüme çağında hem prefrontal kortekste, hem de

diğer beyin bölgelerinde görülür.

Gençlerin beynindeki değişimleri incelediğimiz çalışmamızın

ikinci aşaması; yaşa göre beyin aktivitesini

fonksiyonel MR kullanarak gözlemlemektir.

Size laboratuvarımızdan örnek göstereceğim.

Bizler laboratuvarımda sosyal beyinle; yani diğer insanları anlamak

ve diğer insanlarla iletişime geçmek için kullandığımız

beyin bölgelerinin ilişkisiyle ilgileniriz.

Şimdi size bir futbol maçından bir kare göstererek

sosyal beyinlerinizin nasıl çalıştığına dair iki noktayı açıklayacağım.

İşte bu bir futbol maçı. (Kahkahalar)

Michael Owen henüz gol kaçırmış ve yerde

uzanıyor ve bu resmin bize sosyal beyinle ilgili anlattığı ilk şey

sosyal duygusal yanıtların ne kadar

otomatik ve içgüdüsel olduğudur.

Michael Owen golü kaçırdığında herkes

kollarıyla aynı şeyi yapıyor

ve yüzleri aynı ifadeye sahip, hatta Micheal Owen

bile yerde aynı şeyi yapıyor

ve muhtemelen aynı yüz ifadesini bürünmüş

ve gruba ters düşen bir tek

arkadaki sarılı seyirciler -- (Gülüşmeler) --

ve bence onlar stadın yanlış tarafında oturuyorlar

ve hepinizin fark edeceği gibi diğer takımın sosyal

duygusal tepkisini gösteriyorlar, bu resmin bize

sosyal beyinle ilgili çok güzel anlattığı ikinci şey;

diğer insanların davranışlarına, hareketlerine, jest ve mimiklerine

bakarak onların duygusal ve zihinsel durumlarını

çözümlemede ne kadar iyi olduğumuz.

Bu sayede bu kişilere sormadan dahi

onların hisleri ve o an ne düşündükleri

hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz.

İşte bu laboratuvarımda ilgilendiğimiz şey.

Laboratuvarımda gençleri ve yetişkinleri beyin taramasına sokup,

onların diğer insanlar, insanların zihinleri, zihinsel durumları

ve duyguları hakkında düşünmelerini sağlayacak görevler

veriyoruz ve bulgularımızdan biri, diğer laboratuvarların ve

bizim de birkaç kez gösterdiğimiz üzere, prefrontal korteksin mediyal

prefrontal korteks olarak adlandırılan,

slaytta mavi gösterilen,

prefrontal korteksin tam ortasında yer alan,

beyninizin tam orta hattındaki bölge.

Bu bölge sosyal karar verirken ve diğer insanlar hakkında

düşünürken, gençlerde yetişkinlere göre

daha fazla aktivite gösterir. Bu bilgi tüm dünyadan

dokuz farklı çalışmanın bir meta-analizidir

ve tüm bu çalışmalar aynı şeyi, medial prefrontal korteksin

kapladığı alanın büyüme çağı boyunca

azaldığını göstermektedir.

Ve şunu düşündük; bu, gençlerin ve yetişkinlerin

sosyal karar vermek üzere farklı zihinsel yaklaşımlar,

bilişsel stretejiler kullanmasından kaynaklanabilir

ve bunu anlamanın bir yolu davranışsal çalışmalardır.

Bu yüzden insanları laboratuvara topladık ve onlara

bazı davranışsal görevler verdik ve şimdi laboratuvarımda

verdiğimiz görevlerle ilgili bir başka örnek vereceğim.

Şimdi deneylerimizden birinde yer aldığınızı

hayal edin. Laboratuvara geldiniz,

buradaki bilgisayar donanımlı görevi gördünüz.

Bu görevde bir raf dizisi görüyorsunuz.

Şimdi, bu raflarda bir takım objeler var, tabi bazılarında,

ve fark edersiniz ki rafların arkasında biri bekliyor

ve bu kişi objelerden bazılarını göremiyor.

Görememesi için bazı objelerin önü

gri tahta parçasıyla kapatılmış.

Bu ise onun bakış açısından rafların görüntüsü.

Dikkat ederseniz o objelerden bazılarını görebilirken,

siz daha fazla obje görebiliyorsunuz.

Şimdi, sizin göreviniz objeleri hareket ettirmek.

Direktör, rafların arkasında bekliyor,

size objeleri hareket ettirmeniz için komutlar verecek,

ama unutmayın, direktör göremediği objeler ile

ilgili komut veremez. Bu gerçekten ilginç bir sonucu da

beraberinde getiriyor; sizin perspektifinizle

direktörün perspektifi arasında bir bağdaşmazlık olacaktır.

Düşünün ki en üstteki kamyonu sola kaydırmanızı istedi.

Burada üç kamyon var. İçgüdüsel olarak beyaz

kamyonu hareket ettirmek isteyeceksiniz çünkü size göre

en üstteki kamyon o, ama sonra şunu düşüneceksiniz;

"Ah,o bu kamyonu göremiyor, öyleyse benden mavi

kamyonu kaydırmamı istiyor olmalı." bu, onun açısından

en üstteki mavi. Şimdi, inanın ya da inanmayın, sizin gibi

normal, sağlıklı, zeki yetişkinlerin %50 si

böyle bir denemede hata yapıyor.

Beyaz kamyonun yerine mavi kamyonu oynatıyorlar.

Biz de gençlere ve yetişkinlere bu testi yaptık

ve bir de direktörün olmadığı, onun yerine

bizim kişilere bazı kurallar verdiğimiz bir kontrol grubu vardı.

Onlara dedik ki, tamam, tamamen aynı şeyi yapacağız

fakat bu kez direktör olmayacak. Onun yerine siz

arka planı gri olan objeleri görmezden geleceksiniz.

Anlayacağınız üzere durumlar tamamen aynı, sadece

direktörün olmadığı durumda bu bizim belirlediğimiz

kuralı uygulamak durumundayken,

direktörün bulunduğu durumda direktörün

perspektifini dikkate alarak

hareketlerini yönlendirmeleri gerekiyor.

Pekala, şimdi size yedi yaşından yetişkinliğe kadar kişilerle

çalıştığımız büyük ölçekli çalışmamızdaki hata

yüzdelerini göstereceğim

ve göreceğiniz hata oranları, yetişkin grubunda iki

durumda da yapılan hataları gösteriyor,

yani gri, direktörün bulunduğu durumu gösteriyor ve

gördüğünüz gibi zeki yetişkinlerimizin %50 si bu durumda

hata yaparken, direktör olmayan, sadece gri arka

plandakileri görmezden gelmeleri gereken durumda ise

çok daha az hata yapmışlar.

Gelişimsel olarak, bu iki durum da aynı şekilde

gelişir. Geç çocuklukla orta büyüme çağı

arasında, bir gelişme meydana gelir,

diğer bir deyişle her iki durumda ve her iki deneyde, hata oranında

bir azalma meydana gelmektedir.

Ama son iki grubu, orta genç grup ile, yetişkin grubu

karşılaştırdığınızda işler ilginçleşmeye başlar,

çünkü burada, direktör olmayan durumda

sürekli bir gelişme meydana gelmez.

Diğer bir değişle, kuralları hatırlamak ve uygulamakla ilgili

ihtiyacınız olan her şey orta büyüme

çağında gelişirken, bunun aksine

eğer son iki gri çubuğa bakarsanız, hala orta

büyüme çağı ile yetişkinlik arasında direktörün bulunduğu

durum için gözle görülür bir gelişme olmaktadır ve bunun

anlamı, günlük hayatta sürekli kullandığımız,

başkalarının düşüncelerini hesaba katarak

hareket etme, ki bu önemlidir bu arada, gibi şeylerin

orta büyüme çağında hala gelişmeye devam ettiğidir.

Eğer onlu yaşlarda bir kızınız ya da oğlunuz varsa bazen

onların diğer insanları anlamada problemleri olduğunu

düşünebilirsiniz ki haklısınız. Gerçekten de var. Nedeni de bu.

Bazen gençlere güleriz. Dalga konusu olurlar,

bazen medya tarafından tipik ergen davranışları

yüzünden şeytanlaştırılırlar. Risk almayı severler,

bazen huysuzdurlar, bir hayli içe kapanıktırlar.

Kızının ergenlik öncesi ve ergenlik sonrası en çok dikkatini

çeken değişikliğin utangaçlık düzeyindeki değişim

olduğunu söyleyen bir arkadaşımın çok güzel

bir anektodu var:

Dedi ki, "Ergenlikten önce, eğer kızlarım

mağazada dolaşıyorsa onlara, 'Kızlar koşuşturmayı

bırakırsanız en sevdiğiniz şarkıyı söyleyeceğim' derdim

ve birden koşuşturmayı bırakırlardı ve onlara en sevdikleri

şarkıyı söylerdim. Ergenlikten sonra bu yaptığım asıl tehlike oldu."

(Kahkahalar)

Babalarının ortalıkta şarkı söyleyeceği

düşüncesi davranışlarını değiştirmek için yeterliydi.

İnsanlar sıklıkla sorarlar:

"Öyleyse büyüme çağı yeni mi ortaya çıktı?

Yoksa Batı'nın yeni icatlarından biri mi?"

Ve aslında yanıt olumsuz. Tarih boyunca

bugün kullandığımız ergenlik tanımlarına oldukça

benzer birçok tanımlama var.

Shakespeare'in "Kış Masalı"ından büyüme çağındakileri

anlattığı bir alıntı yapacağım:

"Keşke on ve yirmi üç yaş arasından

başka yaş olmasaydı veya bu yaştan sonra gençler uykuya dalsalardı;

çünkü bu yaşlar arasında çocuklarla zamparalık

yapmak, geleneklere kulak asmamak, hırsızlık yapmak ve kavga etmekten başka bir şey yok." (Kahkahalar)

Sonra şöyle devam eder, "Bunu söylemişken, on dokuz ve

yirmi iki yaşındaki bu kanı kaynayan gençler dışında kimse

bu havada ava çıkar mıydı? (Kahkahalar)

Neredeyse 400 yıl önce, Shakespeare bugün bizim

gençleri tanımladığımız çizgilere çok yakın bir ergen

portresi çizmiştir, fakat bugün biz temeldeki zihinsel

değişimleri gözleyerek onların davranışlarını

anlamaya çalışıyoruz.

Örneğin risk almayı ele alalım. Gençlerin

risk almaya eğilimli olduklarını biliyoruz. Öyleler.

Bir çocuktan ya da bir yetişkinden daha fazla risk alıyorlar

ve özellikle arkadaşlarıyla beraberlerken

risk almaya daha meyilliler. Genç bir birey için

ailesinden bağımsız hale gelmek

ve arkadaşlarını etkilemek çok önemlidir.

Ancak bugün onları, beyinlerinin bir kısmı olan ve

limbik sistem olarak adlandırılan bölümün gelişimi ışığında anlamaya çalışıyoruz,

şimdi arkamdaki slaytta size kırmızıyla ve aynı zamanda

elimdeki beyin üzerinde limbik sistemi göstereceğim.

Limbik sistem beynin derinliklerinde yer alır

ve duygu durumu ve ödül durumu gibi süreçlerle

ilgilenir. Risk almak gibi eğlenceli şeyler yaparken

ödüllendirildiğinizi hissetmenizi sağlar.

Size risk almanın heyecanını verir.

Ve bu bölge, limbik sistemin bulunduğu bölgeler,

gençlerde yetişkinlerle kıyaslandığında, risk almanın

ödüllendirici hissine çok daha fazla duyarlıdır

ve aynı zamanda prefrontal korteks,

ki onu bu slaytta mavi renkte görebilirsiniz,

ölçüsüz risk almayı engellemekle görevlidir

ve gençlerde hala gelişmeye devam etmektedir.

Beyin araştırmaları gösterdi ki, genç bireylerin beyni

eğitimle, rehabilitasyonla, dış müdahalelerle

etkilenebilecek bir değişim göstermektedir.

Eğitimin de içinde bulunduğu çevre, genç bireyin beynini

şekillendirebilir ve şekillendirir de

ve Batı'da daha yeni yeni

gençlerin düzenli eğitimine başladık.

Benim büyükannelerim ve büyükbabalarımın dördü de erken büyüme çağında

okulu bırakmışlar. Başka şansları yokmuş.

Ve bu durum hala dünyadaki birçok genç için

geçerlidir. Gençlerin %40'ı ortaokul

eğitimine ulaşamamaktadır.

Yaşamın bu dönemi beynin özellikle uyum

sağlayabildiği ve eğitilebildiği bir evredir.

Öğrenmek ve yaratmak için müthiş bir fırsattır.

Yani bazen gençlerin problemleri olarak görülen

yüksek risk alma, düşük içgüdü kontrolü,

içe kapanıklık, kınanmamalıdır.

Bütün bunlar beyindeki,

eğitim ve sosyal gelişim için harika fırsatlar

sağlayan değişimi yansıtır. Teşekkür ederim. (Alkışlar)

(Alkışlar)