Sağlıksız tercih takıntımız

Belki de yanlış seçim yapıyoruz diye yetersizlik sancıları, endişe ve suçluluk hissetmeye götüren bir dizi seçimle karşı karşıyayız. Fakat filozof Renata Salecl soruyor: Bireysel seçimler bizi daha büyük bir şeyden - sosyal düşünürler olarak gücümüzden - alıkoyabilir mi? Kişişel seçimlerimizi bu kadar ciddiyetle değenlendirmeyi bırakıp ortaklaşa yaptığımız seçimler üzerine odaklanmak için cesur bir çağrı.

Bu konuşma için hazırlanırken,

sizinle paylaşabileceğim bir kaç

söz araştırdım.

İyi haber: Özellikle sevdiğim

3 tane buldum.

İlki Samuel Johnson'dan:

"Hayatta seçiminizi yaparken

yaşamayı unutmayın."

İkincisi Aeschylus'dan,
bize şunu hatırlatıyor:

"Mutluluk çaba gerektiren bir seçimdir."

Ve üçüncüsü Groucho Marx'tan:

"Beni bir üyesi olarak görecek bir gruba

ait olmayı seçmek istemezdim."

Kötü haber:

Bu sözlerden hangisini seçip sizinle

paylaşacağımı bilmiyordum.

Seçimin tatlı kaygısı.

Endüstriyel kapitalizm sonrasını
yaşadığımız bu günlerde

seçim, beraberinde kişisel özgürlükler

ve bireysel üretim fikri

ideal bir seviyeye yükseltildi.

Şimdi, bununla birlikte,
sonsuz gelişmeye de

inanıyoruz.

Fakat bu ideolojinin perde arkasında

kaygı artışı,

suçluluk hissi,

yetersiz olma hissi,

seçimlerimizde hata yapma hissi var.

Maalesef bu kişisel tercih felsefesi bizi,

sosyal değişiklikler hakkında
düşünmekten alıkoyuyor.

Öyle görünüyor ki bu felsefe bizi,

politik ve sosyal düşünürler olarak

pasivize etmek konusunda
gerçekten etkiliydi.

Sosyal eleştiriler yapmak yerine

öz eleştiri yapmaya yöneliyoruz,

bu bazen kendimizi imha noktasına varıyor.

Peki tercih felsefesi,

çok fazla seçeneği olmayan

insanlarda bile hâlâ

nasıl bu kadar güçlü olabiliyor?

Nasıl oluyor da gerçekten

fakir olan insanlar bile tercih fikrini

bizim kabul ettiğimiz makul tercih

fikriyle özdeşleştirebiliyorlar?

Bugünlerde, tercih felsefesi

düşlenen gelecek hakkında bize,

düşünme alanı açmakta oldukça başarılı.

Size bir örnek vereyim.

Arkadaşım Manya

Kaliforniya Üniversitesi'nde öğrenciyken

bir araba galerisinde çalışarak

para kazanıyordu.

Manya tipik bir müşteri ile

karşılaştığı zaman onunla

hayat tarzı,

arabaya ne kadar harcamak istediği,

kaç çocuğu olduğu,

arabaya neden ihtiyacı olduğu
üzerine konuşurdu.

Genellikle mükemmel arabanın
hangisi olduğu konusunda

iyi bir sonuca varırlardı.

Müşteri eve gidip

herşeyi baştan sona düşünmeden önce

Manya şunu söylerdi:

"Şu an satın almak üzere
olduğunuz araba mükemmel,

fakat birkaç yıl içinde

çocuklarınız evden ayrıldığında,

biraz daha fazla paranız olduğunda

diğer araba ideal olacak.

Fakat şu anda almak üzere
olduğunuz araba harika."

Manya'nın müşterilerinin çoğu

ertesi gün geri geldiklerinde

diğer arabayı satın aldılar.

İhtiyaçları olmayan

çok daha pahalı olan arabayı.

Manya araba satmakta o kadar başarılı oldu ki

kısa zaman sonra uçak satma işine geçti.

(Gülüşmeler)

İnsanların psikolojisini iyi bilmesi

bir çeşit psikanalist olan,

şimdiki işine iyi hazırladı.

Peki, Manya'nın müşterileri
neden bu kadar mantıksızdı?

Manya'nın başarısı, onların

kafalarını ideal gelecek

resmine açmış olmasıydı.

Daha başarılı

ve daha özgür olan kendi resimleri.

Ve onlar için diğer arabayı seçmek, sanki

Manya olacakları önceden görmüş gibi,

ideallerine daha da yaklaşmak demekti.

Çok nadiren tamamen
rasyonel seçimler yapıyoruz.

Tercihler, kendi bilinçsizliğimizle

toplumumuz tarafından etkileniyor.

Çoğunlukla diğer insanların

seçimimiz hakkında ne düşüneceklerini

tahmin ederek seçiyoruz.

Ayrıca diğer insanların

ne seçtiklerine bakarak seçiyoruz.

Aynı zamanda toplumda kabul görecek
seçimi tahmin ediyoruz.

Bu sebeple, örneğin araba alırken

seçtikten sonra bile

arabalar hakkında durmadan

incelemeler okuyoruz,

doğru seçimi yaptığımıza kendimizi ikna

etmek istermişiz gibi.

Seçimler endişeleri arttırıyorlar.

hayli tahmin edilmeyen ölçüde

kayıp ve risk içeriyorlar.

Bu sebeple,

hiç bir şey seçmediklerinden

insanlar şimdi daha çok soruna sahipler.

Yakın zamanda bir düğüne katıldım,

genç ve güzel bir kadınla karşılaştım

bana hemen seçimi ile
kaygısını anlatmaya başladı.

Bana: "Giyeceğim elbiseye
karar vermek için

bir aya ihtiyacım var." dedi.

Sonra: "Bir gece kalmak için

haftalardır otel araştırıyorum." dedi.

"Ve şimdi bir sperm
donörü seçmem gerekecek."

(Gülüşmeler)

Kadına şok içinde baktım.

"Sperm donörü mü? Acelen ne?"

"Bu yılın sonunda 40 yaşına giriyorum

ve hayatıma giren erkekleri
seçmekte çok kötüyüm."

Şimdi, seçim riske bağlı olduğundan

endişeyi arttırıyor

ve ünlü Danimarkalı filozof

Søren Kierkegaard'ın belirttiği gibi,

duyduğumuz bu endişe

ihtimalin ihtimali ile bağlantılıdır.

Bugün, riskleri
önleyebileceğimizi düşünüyoruz.

Sonsuz pazar analizlerimiz

gelecek kazançlarımızın projeleri var.

Şansa dayalı ve afaki olan piyasada bile

işleri mantıkla değerlendirip nereye gittiğini

tahmin edebileceğimizi düşünürüz.

Olasılık gerçekte çok sarsıcı oluyor.

Geçen yıl, Chicago Üniversitesinden arkadaşım

Bernard Harcourt bir etkinlik organize etti,

tercih fikri üzerine bir konfrerans.

Birlikte panele katıldık ve

konuşma içeriklerini dağıtmadan önce

-birbirimizin konuşma içeriğini bilmiyorduk-

bu fırsatı değerlendimeye karar verdik.

Bu yüzden seyicimizi de bilgilendirdik

şimdi duyacaklarının

rastgele bir konuşma içeriği olacağını,

iki içeriğin karışımınından oluşacağını

birbirimizin içeriğini bilmediğimizi söyledik.

Bu şekilde konferansa devam ettik

Bernard kendisinin ilk paragrafını okudu,

ben ilk paragrafımı okudum,

Bernard ikinci paragrafını okudu,

ben ikinci paragrafımı okudum

ve bu elimizdeki kağıtlar
bitene kadar devam etti.

Şimdi şaşıracaksınız.

Dinleyicilerimizin çoğu,

karışık içerikten oluşan bir konuşma

dinlemediklerini düşünüyordu.

Otorite pozisyonundan konuşan

bizim gibi iki profesörün

böyle bir riski alabileceğimize

gerçekten inanamadılar.

Bizim konuşmaları beraber hazırladığımızı

karışık olduklarına dair
şaka yaptığımızı düşünüyorlardı.

Bugün, çok fazla bilginin
aktığı zamanlarda yaşıyoruz,

büyük veri,

vücutlarımızda dolaşan bir sürü bilgi.

DNA'mızı çözdük.

Beyinlerimiz hakkında her zamankinden
daha çok şey biliyoruz.

Fakat şaşırtıcı bir şekilde, insanlar

bilgiye çok daha kör bakıyorlar.

Cehalet ve yalanlama yükselişte.

Yaşanan ekonomik krizlere bağlı olarak,

yeniden uyanacağımızı ve

her şeyin eskisi gibi olacağını,

politik ya da sosyal değişime
ihtiyaç duymayacağımızı düşünüyoruz.

Ekolojik kriz konusunda

şu anda hiçbir şey yapılmasına
gerek olmadığını ya da

diğerlerinin bizden önce
hareket edeceğini düşünüyoruz.

Ya da ekolojik kriz olduğunda,

Fukushima felaketinde olduğu gibi,

genellikle aynı çevrede

aynı miktar bilgiyle
yaşıyan insanlarımız var

ve onların yarısı radrasyon
konusunda endişelenecek

diğer yarısı ise önemsemeyecek.

Psikanalistler, insanların

bilgi için ihtiraslı olmadığını

ama cehalet için

ihtiraslı olduğunu çok iyi biliyorlar.

Peki, bu ne demek?

Ölümcül bir hastalıkla karşı karşıya

olduğumuzu düşünelim,

bir çok insan bunu bilmek istemez.

Daha çok hastalığı
inkar etmeyi tercih ederler

dolayısıyla sormadıkları sürece

bilgilendirmek akıllıca değil.

Şaşırtıcı bir şekilde, araştırmalar bazen

hastalığını inkar eden insanların

rasyonel bir şekilde
en iyi tedaviyi seçenlerden

daha uzun yaşadıklarını gösteriyor.

Şimdi, bu cehalet, malesef,

sosyal seviyede pek yardımcı değil.

Nereye gitiğimizin
farkına varmadığımız zaman

fazlasıyla sosyal bir zarar ortaya çıkar.

Şu anda cahillikle yüzleşmenin üstünde

bir çeşit aşikarlık ile

karşı karşıyayız.

Fransız filozof, Louis Althusser,

bu felsefe faaliyetlerinin

bir şekilde aşikarlık maskesi

yarattığına işaret etti.

Sosyal eleştiri yapmadan önce

bu aşikarlık maskesini kaldırmak

ve biraz farklı düşünmek gerekir.

Bireysel mantıklı seçim felsefesine

geri dönersek

bu aşikarlığı kaldırmanın ve

biraz daha farklı düşünmenin

kesinlikle gerekli olduğunu

genelde kabul ederiz.

Beraberinde başka bir soru;

insanın kendi yarattığı ve güvendiği

kapitalizm fikrini hâlâ nasıl kabul ediyoruz?

Niçin, kayıp ve risklerimiz olmadan

en ideal ve en mantıklı tercihleri

yapabilecek kadar usta

olduğumuzu düşünüyoruz?

Ve benim için şok edici
şeylerden biri mesela,

zenginlerin daha fazla
vergilendirilmesi fikrinin

bir çok fakir insan
tarafından desteklenmemesi.

Burada çoğu zaman bir çeşit piyango

mentalitesi ile değerlendiriliyor.

Belki bunu gelecekte
apacaklarını düşünmüyorlar

belki oğullarının bir sonraki

Bill Gates olacağını düşünüyorlar.

Ve kim çocuğunu vergilendirmek ister?

Bir başka sorum da:

Sağlık sigortası olmayan insanlar

neden evrensel sağlık bakımını
kabul etmezler?

Bazen tercih fikrini tanımlarken

onu kabul etmezler

fakat seçim yapacak birşeyleri yoktur.

Margareth Thatcher'ın meşhur sözünde:

"Toplum diye bir şey yoktur." der.

Toplum değil, bireyler

ve aileleri mevcuttur.

Maalesef ki bu ideoloji çok iyi işliyor,

bu yüzden fakir insanlar

fakirliğinden dolayı utanıyor olabilir.

Doğru tercihleri yapmadığımızdan dolayı

kendimizi sonsuz suçlu hissedip

bu yüzden başaramadığımızı düşünebiliriz.

Yeterince iyi olmadığımız için endişeliyiz.

Bu yüzden iş yerimizde

uzun süreler, sıkı çalışırız

ve kendimizi de aynı şekilde
uzun süre değerlendiririz.

Tercihlerimizle ilgili endişemiz olduğunda

bazen kolaylıkla tercih gücümüzü teperiz

Kendimizi bize ne yapacağımızı söyleyen

guru ya da terapistle

tanımlarız

ya da tercihlerle ilgili

şüphesi yok gibi görünen, az çok bilen

totaliter lideri kabul ederiz.

İnsanlar bana sık sık soruyor:

"Seçenek çalışırken ne öğrendiniz?"

Ki öğrendiğim önemli bir mesaj var.

Seçimleri düşünürken

kişisel olarak seçimleri
çok ciddiye almayı bıraktım.

İlk olarak, yaptığım birçok tercihin
mantıklı olmadığının

farkına vardım.

Bilinçaltıma bağlı olan

diğerlerinin ne seçtiğine dair tahminlerim

veya toplumca kabul edilmiş tercihler.

Ayrıca bireysel seçimleri düşünmenin

ötesine geçmemiz gerektiği fikrini

kabul ediyorum,

ki bu sosyal tercihleri
yeniden düşünme açısından önemli,

lakin bireysel seçim
ideolojisi bizleri pasifleştirdi.

Sosyal değişimi düşünmemize
gerçekten engel oldu.

Kendimiz için bir şeyler seçerken
çok fazla vakit harcarız

ve yapabileceğimiz müşterek seçimlere

çok az kafa yorarız.

Unutmamalıyız ki, tercih

her zaman değişime bağlıdır.

Bireysel değişiklikler yapabiliriz

fakat sosyal değişiklikler de yapabiliriz.

Daha çok kurtlarımızın olmasını seçebiliriz.

Daha çok arımız olsun diye

çevremizi değiştirmeyi seçebiliriz.

Farklı derecendirme kuruluşları seçebiliriz.

Şirketlerin bizi kontrol etmesine
izin vermek yerine

biz şirketleri kontrol edebiliriz.

Değişiklik yapma ihtimalimiz var.

Konuşmama, hayatta seçim yaparken

yaşamayı unutmayın diyen Samuel Johnson'ın

sözüyle başlamıştım.

Son olarak, gördüğünüz gibi

konferansıma

başlamak istediğim

3 sözden birini seçme tercihim vardı.

Bir tercihim vardı,

uluslar gibi, insanlar gibi.

Gelecekte nasıl bir toplumda

yaşamak istediğimiz düşüncesini
yeniden düşünmek için de tercihlerimiz var.

Teşekkürler.

(Alkışlar)