-
Biz insanlar ətraf
-
aləmə baxdıqda gördüyümüz
-
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi
-
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin
-
ölçüsünə heyrətlənirik.
-
Bu günəşimizin şəklidir,
-
insani bir ölçüyə qədər və mikroskopik
-
bir ölçüyə qədər.
-
Bu, bir koronavirusun əyani görüntüsüdür.
-
Orda sonsuz sayda cismlər olduğu
-
görünür. Ancaq, maraqlı
-
sual həmişə var, bütün bu qarmaşıqlığı
-
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi
-
təməl qurma daşları, cismlər, daha kiçik
-
bir halı, cismlərin sonlu halı varmı?
-
Əvvələr od, su və ya
-
külək düşünülürdü,
-
ancaq indi, bilirik ki. elementlər adlanan
-
cismlər var və elementlərin dövri
-
cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.
-
Və indi 118 elementi bilirik,
-
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.
-
Ancaq ağla əsən şey, bu kaninatda
-
bildiyimiz bütün maddələr bu elementlərin
-
birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
-
İndi, daha maraqlı olan odur ki, günlük
-
həyatda tücrübə edindiyimiz şeylərin
-
əksəriyyəti bu elemntlərin daha kiçik bir
-
hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer
-
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elemendən
-
yaranıb. Və əgər özümüzə
-
baxsaq, əlimizə və ya aynaya baxsaq,
-
bildiyimiz kimi o, əsasən 6
-
elementdən əmələ gəlir: hidrogen
-
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.
-
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən
-
yaranıb, ancaq, elementlərin dövri
-
cədvəlində gördüyümüz cismlərin birləşməsi
-
ilə nə qədər mürəkkəb və nə qədər edilə
-
biləcəyi təəccüblüdür. Və növbəti
-
sual, yaxşə, bu elementlərdən nələrsə edə
-
bilərik, ancaq ya bir elementi və ya
-
maddəni kəsməyə davam etsək?
-
Elementin xassələrini özündə saxlayana
-
qədər ən kiçik vahid nə olacaq?
-
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,
-
atom kimi bilinir və atom özü də
-
parçalanır.
-
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində
-
proton və neytronların
-
yerləşdiyi yarım-nüvədən
-
ibarətdir.
-
Və sonra ətrafda uğuldadığını düşünün,
-
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və
-
onu müəyyən etmək
-
çətindir. Bunları harda tapa bilmə
-
ehtimalı daha çoxdur, ancaq bu nüvə boyu
-
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü
-
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi
-
yüklü elektronlar var.
-
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas
-
hissəciyin birləşməsindən yaranıb və
-
xüsüsən də, maraqlı olan, müəyyən
-
bir atomun əksərən boş olmasıdır.
-
Nüvəniz sıxdlr, ancaq əksərən boş
-
olduğundan uğuldamağa
-
başlayır.
-
Və əslində bir atoma müəyyən bir
-
elementin verən, protonların
-
sayıdır.
-
Yəni, məsələn, hidrogeni
-
atom edən bir protondur.
-
Xloru atome edən 17 protondur.
-
Elektronların sayı dəyişə bilər.
-
Bu onun yükünü dəyişəcək və
-
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu
-
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,
-
nə qədər elektron olmasından asılı
-
olmayaraq karbon olaraq təsnif
-
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların
-
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq
-
kütləsinə təsir edəcək. Amma, neytronların
-
sayını dəyişsəniz və eyni proton sayı
-
olsa, hələ də davam
-
edirsiniz, desək ki, 6 protonunuz
-
var, nə qədər neytron və ya elektron
-
nəzərə almadan, karbonla hələ də
-
davam edirsiniz. Və atomların nə qədər
-
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən
-
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq
-
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,
-
hidrogen və ya helium
-
atomları kimi kiçik atomlar var,
-
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 1 üstü
-
10 böl 10 metrdir.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Khan Academy
