Biz insanlar ətraf
aləmə baxdıqda gördüyümüz
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin
ölçüsünə heyrətlənirik.
Bu günəşimizin şəklidir,
insani bir ölçüyə qədər və mikroskopik
bir ölçüyə qədər.
Bu, bir koronavirusun əyani görüntüsüdür.
Orda sonsuz sayda cismlər olduğu
görünür. Ancaq, maraqlı
sual həmişə var, bütün bu qarmaşıqlığı
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi
təməl qurma daşları, cismlər, daha kiçik
bir halı, cismlərin sonlu halı varmı?
Əvvələr od, su və ya
külək düşünülürdü,
ancaq indi, bilirik ki. elementlər adlanan
cismlər var və elementlərin dövri
cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.
Və indi 118 elementi bilirik,
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.
Ancaq ağla əsən şey, bu kaninatda
bildiyimiz bütün maddələr bu elementlərin
birləşməsindən əmələ gəlmişdir.
İndi, daha maraqlı olan odur ki, günlük
həyatda tücrübə edindiyimiz şeylərin
əksəriyyəti bu elemntlərin daha kiçik bir
hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elemendən
yaranıb. Və əgər özümüzə
baxsaq, əlimizə və ya aynaya baxsaq,
bildiyimiz kimi o, əsasən 6
elementdən əmələ gəlir: hidrogen
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən
yaranıb, ancaq, elementlərin dövri
cədvəlində gördüyümüz cismlərin birləşməsi
ilə nə qədər mürəkkəb və nə qədər edilə
biləcəyi təəccüblüdür. Və növbəti
sual, yaxşə, bu elementlərdən nələrsə edə
bilərik, ancaq ya bir elementi və ya
maddəni kəsməyə davam etsək?
Elementin xassələrini özündə saxlayana
qədər ən kiçik vahid nə olacaq?
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,
atom kimi bilinir və atom özü də
parçalanır.
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində
proton və neytronların
yerləşdiyi yarım-nüvədən
ibarətdir.
Və sonra ətrafda uğuldadığını düşünün,
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və
onu müəyyən etmək
çətindir. Bunları harda tapa bilmə
ehtimalı daha çoxdur, ancaq bu nüvə boyu
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi
yüklü elektronlar var.
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas
hissəciyin birləşməsindən yaranıb və
xüsüsən də, maraqlı olan, müəyyən
bir atomun əksərən boş olmasıdır.
Nüvəniz sıxdlr, ancaq əksərən boş
olduğundan uğuldamağa
başlayır.
Və əslində bir atoma müəyyən bir
elementin verən, protonların
sayıdır.
Yəni, məsələn, hidrogeni
atom edən bir protondur.
Xloru atome edən 17 protondur.
Elektronların sayı dəyişə bilər.
Bu onun yükünü dəyişəcək və
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,
nə qədər elektron olmasından asılı
olmayaraq karbon olaraq təsnif
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq
kütləsinə təsir edəcək. Amma, neytronların
sayını dəyişsəniz və eyni proton sayı
olsa, hələ də davam
edirsiniz, desək ki, 6 protonunuz
var, nə qədər neytron və ya elektron
nəzərə almadan, karbonla hələ də
davam edirsiniz. Və atomların nə qədər
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,
hidrogen və ya helium
atomları kimi kiçik atomlar var,
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 1 üstü
10 böl 10 metrdir.