Κατανοώντας τους χάρτες | Άρης Βενετικίδης | TEDxDublin

Ο σχεδιαστής χαρτών Άρης Βενετικίδης γοητεύεται από τους χάρτες που σχεδιάζουμε στο μυαλό μας καθώς μετακινούμαστε σε μια πόλη - και δεν πρόκειται για οδικούς χάρτες, αλλά για σχηματικές παραστάσεις και διακλαδώσεις, για αφηρημένες εικόνες των σχέσεων ανάμεσα στα διαφορετικά μέρη. Πώς μπορούμε να διδαχθούμε από αυτούς τους νοερούς χάρτες προκειμένου να φτιάξουμε καλύτερους αληθινούς; Για δοκιμή αναλαμβάνει να ανασχεδιάσει τον περιβόητο χάρτη λεωφορείων του Δουβλίνου.

Η ομιλία δόθηκε σε τοπική εκδήλωση TEDx, παραγωγή ανεξάρτητη από τα συνέδρια TED.

Η δουλειά μου είναι
να οργανώνω πληροφορίες,

είμαι γραφίστας.

Στο επάγγελμά μου προσπαθώ
να κατανοήσω πράγματα

που συχνά δεν βγάζουν
πολύ νόημα από μόνα τους.

Ο πατέρας μου μάλλον δεν καταλαβαίνει
ποια ακριβώς είναι η δουλειά μου.

Οι πρόγονοί του ήταν αγρότες.

Κατάγεται από τους Ελληνοπόντιους.

Η οικογένειά του ζούσε στη Μικρά Ασία
και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα

μετά τη γενοκτονία των Ποντίων
πριν από 100 περίπου χρόνια

και έκτοτε η μετανάστευση
χαρακτηρίζει την οικογένειά μου.

Ο πατέρας μου πήγε στη Γερμανία,
σπούδασε και παντρεύτηκε εκεί,

και σαν αποτέλεσμα έχω κι εγώ
κατά το ήμισυ γερμανικό εγκέφαλο,

με όλη την ανάλογη αναλυτική σκέψη

και την ελαφρά ιδιόρρυθμη συμπεριφορά
που αυτό συνεπάγεται.

Και φυσικά αυτό σήμαινε
ότι ήμουν ξένος και στις δύο χώρες

και ότι μου ήταν αρκετά εύκολο
να μεταναστεύσω επίσης,

τηρώντας την οικογενειακή παράδοση,
θα λέγατε.

Φυσικά, τα περισσότερα ταξίδια
που κάνουμε καθημερινά

είναι μέσα σε μια πόλη.

Και ειδικά αν γνωρίζουμε την πόλη,

η μετακίνηση από το Α στο Β
φαίνεται ίσως αρκετά προφανής, σωστά;

Το ερώτημα είναι όμως,
γιατί είναι προφανής;

Πώς γνωρίζουμε πού πάμε;

Εγώ ξεβράστηκα σε λιμάνι του Δουβλίνου
σχεδόν 12 χρόνια πριν,

ένας επαγγελματίας αλλοδαπός, ας πούμε,

και είμαι σίγουρος ότι κι εσείς όλοι
είχατε μια τέτοια εμπειρία.

Φτάνετε σε μια νέα πόλη

και το μυαλό σας προσπαθεί
να κατανοήσει τον καινούριο τόπο.

Μόλις βρείτε τη βάση σας, το σπίτι σας,

ξεκινάτε να φτιάχνετε ένα νοερό χάρτη
του περιβάλλοντος χώρου.

Είναι βασικά ο εικονικός χάρτης
που υπάρχει μόνο μέσα στο μυαλό σας.

Όλα τα είδη ζώων το κάνουν,

αν και το καθένα χρησιμοποιεί
ελαφρώς διαφορετικά εργαλεία.

Οι άνθρωποι βέβαια, δεν μαρκάρουμε την
περιοχή μας με την οσμή, όπως οι σκύλοι.

Δεν τριγυρνάμε βγάζοντας υπερηχητικά
τσιρίγματα όπως οι νυχτερίδες.

Απλά δεν το κάνουμε,

αν και μετά από μερικά ποτάκια
στο μπαρ, μπορεί να ξεφύγουμε λίγο.

(Γέλια)

Όχι, κάνουμε δύο σημαντικά πράγματα
για να εξοικειωθούμε με έναν χώρο.

Πρώτον, μετακινούμαστε σε ευθείες.

Συνήθως βρίσκουμε έναν κεντρικό δρόμο

και με αυτόν φτιάχνουμε στο μυαλό μας
έναν γραμμικό χάρτη διαδρομών.

Αλλά το μυαλό μας απλοποιεί τα πράγματα.

Κάθε δρόμος εκλαμβάνεται γενικά ως ευθεία

αγνοώντας κάπως τις μικρές καμπύλες
και τις στροφές του.

Ωστόσο, όταν στρίβουμε σε κάποιον κάθετο,

το μυαλό μας τείνει να προσαρμόζει
τη στροφή σε γωνία 90 μοιρών.

Έτσι φυσικά προκύπτουν και ευτράπελα

όταν βρισκόμαστε σε παλιές πόλεις
με άλλη ρυμοτομία,

με κάποιο πιο κυκλικό σχεδιασμό, ναι;

Άλλη μια εμπειρία
που ίσως είχατε κι εσείς.

Ας πούμε τώρα ότι στέκεστε
σε ένα σημείο ενός παράδρομου

που ξεκινάει από μια κεντρική πλατεία

και θέλετε να πάτε σε ένα άλλο σημείο
ενός άλλου παραδρόμου.

Ο νοερός χάρτης στο μυαλό σας λέει,

«Άρη, πήγαινε πίσω στην πλατεία,

στρίψε 90 μοίρες και ακολούθησε
τον άλλον παράδρομο».

Επειδή όμως είστε τύπος της περιπέτειας,
ανακαλύπτετε ξαφνικά

ότι τα δύο σημεία
τα χωρίζει μονάχα ένα κτίριο.

Δεν ξέρω για εσάς,

αλλά εγώ πάντα νιώθω ότι ανακαλύπτω
κάποια σκουληκότρυπα

ή διαγαλαξιακή πύλη.

(Γέλια)

Μετακινούμαστε λοιπόν
σε γραμμικές διαδρομές

και στο μυαλό μας οι δρόμοι είναι ευθείες
και οι στροφές είναι γωνίες 90 μοιρών.

Το δεύτερο που κάνουμε
για να εξοικειωθούμε με ένα μέρος

είναι να συνδέσουμε
με νοήματα και συναισθήματα

τα πράγματα που βλέπουμε
σ' αυτές τις διαδρομές.

Αν στην επαρχία της Ιρλανδίας ρωτήσετε
μια ηλικιωμένη κυρία για το δρόμο,

ετοιμαστείτε να ακούσετε ένα σωρό ιστορίες

για τα ορόσημα της περιοχής.

Θα σας πει για την παμπ
όπου δούλευε η αδερφή της παλιά,

ότι παντρεύτηκε στην εκκλησία
που θα συναντήσετε, και άλλα τέτοια.

Κι έτσι γεμίζουμε τους νοερούς μας χάρτες
με σημάδια γεμάτα σημασία.

Επιπλέον, θεωρητικοποιούμε τα μοτίβα
που επαναλαμβάνονται και τα αναγνωρίζουμε.

Τα αναγνωρίζουμε βάσει εμπειριών
και τα θεωρητικοποιούμε σε σύμβολα.

Και φυσικά, είμαστε όλοι σε θέση
να τα κατανοήσουμε.

(Γέλια)

Επίσης, είμαστε όλοι σε θέση
να κατανοήσουμε τους νοερούς χάρτες,

και όλοι είστε σε θέση να δημιουργήσετε
νοερούς χάρτες μόνοι σας.

Έτσι, την επόμενη φορά που θα εξηγείτε
σε κάποιον φίλο πώς να έρθει σπίτι σας,

πάρτε ένα σουβέρ, μια χαρτοπετσέτα,

και δείτε πώς μπορείτε να δημιουργήσετε
ένα εκπληκτικό σχέδιο επικοινωνίας.

Με ευθείες γραμμές.

Με ορθές γωνίες.

Μπορείτε να προσθέσετε
ακόμη και μικρά σύμβολα.

Και όταν δείτε αυτό που φτιάξατε,

θα συνειδητοποιήσετε
ότι δεν θυμίζει οδικό χάρτη.

Αν βάζατε έναν αληθινό οδικό χάρτη
δίπλα στο σχέδιό σας,

θα βλέπατε ότι οι δρόμοι
και οι αποστάσεις απέχουν πολύ.

Το σχέδιό σας, λοιπόν, είναι μάλλον
ένα σχεδιάγραμμα, μια αποτύπωση.

Ένα οπτικό κατασκεύασμα
από γραμμές, τελείες, γράμματα,

σχεδιασμένο στη γλώσσα του εγκεφάλου μας.

Είναι εύλογο λοιπόν

που το κορυφαίο προϊόν σχεδιασμού
της πληροφορίας του περασμένου αιώνα,

ο απόλυτος τρόπος αποτύπωσης
για τη μετακίνηση από ένα σημείο σε άλλο,

ο χάρτης του μετρό του Λονδίνου,

δεν σχεδιάστηκε
από χαρτογράφο ή πολεοδόμο.

Σχεδιάστηκε από μηχανικό σχεδιαστή.

Τη δεκαετία του 1930,

ο Χάρι Μπεκ εφάρμοσε τις αρχές
του σχεδιασμού σχηματικών διαγραμμάτων

και άλλαξε για πάντα τον σχεδιασμό χαρτών
για τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

Η επιτυχία αυτού του χάρτη

οφειλόταν στην παράλειψη
των λιγότερο σημαντικών πληροφοριών

και η απίστευτη απλούστευση.

Ο χάρτης έχει δρόμους σε ευθείες,
γωνίες 90 και 45 μοιρών,

αλλά και εντονότατη
γεωγραφική διαστρέβλωση.

Αν δείτε τα σημεία στα οποία
όντως βρίσκονται αυτοί οι σταθμοί,

θα δείτε πόσο πολύ διαφέρουν.

Άλλαξαν όμως για λόγους σαφήνειας
του χάρτη του μετρό.

Ας πούμε ότι θέλετε να πάτε
από τον σταθμό Ρίτζεντς Παρκ

στον σταθμό Γκρέιτ Πόρτλαντ Στριτ,

σύμφωνα με το χάρτη του μετρό,

θα πάρετε το τρένο, θα αλλάξετε γραμμή
στην Μπέικερ Στριτ και θα πάρετε άλλο.

Αυτό που δεν γνωρίζετε είναι
ότι οι δύο σταθμοί

απέχουν μόλις εκατό μέτρα μεταξύ τους.

Ερχόμαστε λοιπόν
στα μέσα μαζικής μεταφοράς,

η οποία μεταφορά εδώ στο Δουβλίνο

είναι ένα κάπως ευαίσθητο ζήτημα.

(Γέλια)

Για όσους δεν γνωρίζουν
τις συγκοινωνίες στο Δουβλίνο,

υπάρχει ένα δίκτυο αστικών λεωφορείων
που αναπτύχθηκε μαζί με την πόλη.

Για κάθε νέο προάστιο φτιαχνόταν
και μια νέα γραμμή λεωφορείου,

με δρομολόγιο από το προάστιο
έως το κέντρο της πόλης.

Και καθώς τα τοπικά λεωφορεία
πλησιάζουν στο κέντρο,

βρίσκονται όλα μαζί να κινούνται παράλληλα
ουσιαστικά σε έναν κεντρικό δρόμο.

Φτάνοντας λοιπόν με το πλοίο
12 χρόνια πριν,

προσπάθησα να καταλάβω το σύστημα,

καθώς η εξερεύνηση μιας πόλης
με τα πόδια δεν είναι ποτέ αρκετή.

Όταν εξερευνάς ένα ξένο και νέο
σύστημα δημόσιας συγκοινωνίας,

φτιάχνεις ένα νοερό χάρτη στο μυαλό σου
σχεδόν με ανάλογο τρόπο.

Συνήθως διαλέγεις ένα γρήγορο δρομολόγιο

που στο μυαλό σου είναι μια ευθεία,

και σαν τις χάντρες σε ένα κολιέ,

προσθέτεις σταθμούς και στάσεις
κατά μήκος της γραμμής.

Και τότε μόνο αρχίζεις να ανακαλύπτεις
και περιφερειακά δρομολόγια

που καλύπτουν τα κενά
και χρησιμεύουν ως σκουληκότρυπες

και υπερδιαστατικές πύλες
για να κόβεις δρόμο.

Προσπάθησα λοιπόν να καταλάβω
και όταν έφτασα,

έψαξα να βρω ενημερωτικά φυλλάδια

που θα με βοηθούσαν να μπω
στη λογική του συστήματος

και βρήκα αυτά.

(Γέλια)

Χωρίς γεωγραφική διαστρέβλωση.

Παρέλειπαν πολλές πληροφορίες

αλλά δυστυχώς τις λάθος πληροφορίες.

Για παράδειγμα, στο κέντρο της πόλης,

δεν υπήρχαν γραμμές
που δείχνουν τα δρομολόγια.

(Γέλια)

Δεν υπάρχουν καν σταθμοί με ονόματα.

(Γέλια)

Τώρα οι χάρτες της συγκοινωνίας
του Δουβλίνου έχουν βελτιωθεί

και ολοκληρώνοντας το έργο μου
βελτιώθηκαν αρκετά ακόμη,

αλλά και πάλι χωρίς ονόματα σταθμών,
χωρίς δρομολόγια.

Αφελώς λοιπόν
και λόγω γερμανικής καταγωγής,

είπα μέσα μου, «Άρη,
γιατί δεν φτιάχνεις το δικό σου χάρτη;»

Και αυτό έκανα.

Έκανα έρευνα για κάθε δρομολόγιο
λεωφορείου μέσα στην πόλη,

με ωραίο και λογικό τρόπο,
με κάθε δρομολόγιο σαν ξεχωριστή γραμμή.

Τα σχεδίασα όλα σ' έναν
δικό μου χάρτη του Δουβλίνου,

και στο κέντρο της πόλης,

είχα ένα ωραιότατο κουβάρι.

(Γέλια)

Μεγάλο μπέρδεμα,

οπότε φυσικά αποφάσισα

να εφαρμόσω τους κανόνες
της σχηματικής σχεδίασης,

να ανοίξω τα περάσματα,

να φαρδύνω τους δρόμους
με τα πολλά λεωφορεία

και να τους κάνω ευθείες
με γωνίες 90 ή 45 μοιρών

ή και μικρότερης κλίμακας

και να συμπληρώσω τα δρομολόγια.

Και έφτιαξα αυτόν τον χάρτη
με τα λεωφορεία στο κέντρο,

όπως ήταν πέντε χρόνια πριν.

Θα το μεγεθύνω πάλι
για να δείτε ακριβώς την εικόνα

στις αποβάθρες και τη Γουεστμόρλαντ Στριτ.

(Γέλια)

Μπορώ υπερήφανα να δηλώσω -

(Χειροκρότημα)

ότι ως χάρτης μέσων μαζικής μεταφοράς,

αυτό το διάγραμμα
είναι μια μεγαλειώδης αποτυχία -

(Γέλια)

ίσως εκτός από το εξής:

Είχα πλέον μια τέλεια αποτύπωση

της απίστευτης κυκλοφοριακής
συμφόρησης στο κέντρο της πόλης.

Θα με πείτε παλιομοδίτη

αλλά για μένα ένας χάρτης μέσων μαζικής
μεταφοράς πρέπει να έχει γραμμές,

διότι γραμμές δεν είναι
και στην πραγματικότητα;

Μικρές κλωστές που ξετυλίγονται

μέσα στο κέντρο της πόλης
ή σε ολόκληρη την πόλη.

Ο Έλληνας μέσα μου νιώθει
ότι χωρίς τις γραμμές

είναι σαν μπαίνει
στο Λαβύρινθο του Μινώταυρου

χωρίς να έχει μαζί το μίτο της Αριάδνης
για να βρει τον δρόμο του.

Έτσι το πόρισμα
της ακαδημαϊκής μου έρευνας,

με πολλά ερωτηματολόγια, μελέτες
περιπτώσεων και μελέτη πολλών χαρτών,

ήταν ότι πολλά προβλήματα και αδυναμίες

του συγκοινωνιακού δικτύου στο Δουβλίνο

οφείλονταν στην απουσία
ενός απλά και λογικά δοσμένου χάρτη

των μέσων μαζικής μεταφοράς,

καθώς πιστεύω ότι αυτό είναι
το βασικό βήμα προς την κατανόηση

ενός δικτύου δημόσιας συγκοινωνίας
σε φυσικό επίπεδο,

αλλά και το βασικό βήμα
προς τη χαρτογράφηση του δικτύου

σε επίπεδο απεικόνισης.

Έτσι, συνεργάστηκα με έναν κύριο
ονόματι Τζέιμς Λίχι,

ο οποίος είναι πολιτικός μηχανικός
με πρόσφατο μεταπτυχιακό

στο Πρόγραμμα Βιώσιμης Ανάπτυξης του
Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Δουβλίνου,

και μαζί σχεδιάσαμε
ένα απλοποιημένο μοντέλο δικτύου

που επρόκειτο στη συνέχεια να αποτυπώσω.

Κάναμε, λοιπόν, το εξής.

Μοιράσαμε περάσματα ταχείας κυκλοφορίας
σε όλο το κέντρο της πόλης

και τα προεκτείναμε στα περίχωρα.

Ταχείας κυκλοφορίας
για μέσα ταχείας μεταφοράς.

Με ξεχωριστούς λεωφορειόδρομους,
όπου ήταν δυνατόν,

για μεταφορά υψηλής
ποσότητας και ποιότητας.

Ο Τζέιμς ήθελε να χρησιμοποιήσει
ταχεία συγκοινωνία με λεωφορεία

και όχι τραμ ή τρόλεϊ.

Για μένα, το σημαντικό ήταν

τα οχήματα που θα διέσχιζαν
τα περάσματα ταχείας κυκλοφορίας

να ξεχώριζαν οπτικά στον δρόμο
από τα αστικά λεωφορεία.

Πλέον μπορούσαμε να αφαιρέσουμε
όλα τα αστικά λεωφορεία

που κινούνταν παράλληλα
με τα μέσα ταχείας μεταφοράς.

Τα κενά που εμφανίστηκαν στα περίχωρα
καλύφθηκαν ξανά.

Με άλλα λόγια, σε ένα δρόμο
σε κάποιο προάστιο

που είχε λεωφορείο,
θα προσθέταμε ξανά το λεωφορείο,

μόνο που τώρα δεν θα ταξίδευε
μέχρι το κέντρο της πόλης,

αλλά θα συνδεόταν με την πλησιέστερη
ταχεία ανταπόκριση,

δηλαδή με μία από αυτές
τις παχιές γραμμές.

Έμεναν λοιπόν λίγοι μήνες ακόμη δουλειάς

και λίγα καβγαδάκια με την κοπέλα μου

επειδή το σπίτι μας
ήταν γεμάτο παντού με χάρτες,

και το αποτέλεσμα ήταν, μεταξύ άλλων,

αυτός ο χάρτης Δουβλίνου και Περιχώρων.

Να τον μεγεθύνω λίγο.

Ο χάρτης δείχνει μόνο τις ανταποκρίσεις
ταχείας συγκοινωνίας, και όχι λεωφορεία,

στο ύφος του τόσο επιτυχημένου
χάρτη του μετρό του Λονδίνου,

που έκτοτε έχει υιοθετηθεί
από πολλές άλλες μεγάλες πόλεις,

και αποτελεί συνεπώς τη γλώσσα
που πρέπει να χρησιμοποιούμε

στους χάρτες μέσων μαζικής μεταφοράς.

Επίσης σημαντικό είναι το γεγονός
ότι με ένα απλουστευμένο δίκτυο σαν αυτό,

ήμουν πλέον σε θέση
να αντιμετωπίσω τη μέγιστη πρόκληση

και να φτιάξω ένα χάρτη μέσων μεταφοράς
για το κέντρο της πόλης,

που δεν θα έδειχνε
μόνο τις ταχείες ανταποκρίσεις,

αλλά και τα αστικά δρομολόγια,
τους δρόμους κ.λ.π.

και που θα είχε μια τέτοια μορφή.

Θα το μεγεθύνω λίγο.

Στο χάρτη περιλαμβάνω κάθε μέσο μεταφοράς,

ταχεία συγκοινωνία, λεωφορεία,
την ταχεία του Δουβλίνου, τραμ κ.ο.κ.

Κάθε επιμέρους δρομολόγιο
απεικονίζεται με ξεχωριστή γραμμή.

Ο χάρτης δείχνει λεπτομερώς
όλες τις στάσεις,

κάθε μια με το όνομά της,

υπάρχουν επίσης οι κάθετοι
και οι παράδρομοι,

οι περισσότεροι ουσιαστικά
και με την ονομασία τους,

και για σιγουριά, επίσης
μερικά ορόσημα της πόλης,

κάποια επισημαίνονται με σύμβολα,

άλλα με ισομετρική, τριδιάστατη

και από αέρος απεικόνιση.

Ο χάρτης είναι μικρού μεγέθους,

για να διπλώνει και να γίνεται τσέπης

ή να μπορεί να τοποθετηθεί σε πλαίσιο
στις στάσεις των λεωφορείων.

Πιστεύω ότι επιδιώκει
την καλύτερη δυνατή ισορροπία

ανάμεσα στην αληθινή αναπαράσταση
και στην απλούστευση,

τη γλώσσα προσανατολισμού στο μυαλό μας.

Έτσι, οι ευθείες γραμμές,
οι καθαρές γωνίες,

και φυσικά, η πολύ πολύ σημαντική
γεωγραφική διαστρέβλωση,

που καθιστά εφικτούς
τους χάρτες μέσων μεταφοράς.

Αν δείτε, για παράδειγμα,
τα δύο κεντρικά περάσματα

που διατρέχουν την πόλη,
-το κίτρινο και το πορτοκαλί εδώ-

έτσι φαίνονται και σε έναν πραγματικό,
ακριβή οδικό χάρτη

και έτσι θα φαίνονταν
και στο διαστρεβλωμένο,

απλουστευμένο χάρτη μου
για μέσα μαζικής μεταφοράς.

Άρα, για έναν πετυχημένο χάρτη
μέσων μαζικής μεταφοράς,

δε χρειάζεται να επιμείνουμε
στην ακριβή αναπαράσταση

αλλά να τον σχεδιάσουμε
όπως λειτουργεί το μυαλό μας.

Οι αντιδράσεις ήταν απίστευτες.
Με χαροποίησαν πολύ.

Χάρηκα φυσικά και σε προσωπικό επίπεδο

καθώς οι δικοί μου σε Γερμανία και Ελλάδα,

έχουν πλέον μια ιδέα
για τη δουλειά που κάνω.

(Γέλια)

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)