Sự phát triển và sụp đổ của Đế chế Inca - Gordon McEwan

Xem bài học đầy đủ tại: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-the-inca-empire-gordon-mcewan

Từng là Đế chế vĩ đại nhất Tây Bán Cầu, với dân số gần 10 triệu người, vậy mà chỉ trong vòng 100 năm hình thành và phát triển trong thế kỉ 15, Inca sụp đổ. Chuyện gì đã xảy ra? Gordon McEwan miêu tả cặn kẽ sự phát triển và sụp đổ của đế chế này.

Bài giảng của Gordon McEwan, hoạt hình minh hoạ bởi TED-Ed.

Đây từng là Đế chế lớn nhất Tây Bán Cầu,
với dân số gần 10 triệu người.

Trên diện tích hơn 900.000 km2,

người Inca đã xây dựng
những trung tâm hành chính,

những đền đài, hệ thống đường xá
và kênh đào khổng lồ.

Họ làm điều đó
trên một địa hình cực kì hiểm trở,

không hề sử dụng bánh xe, ngựa kéo,
sắt thép, và ngay cả chữ viết.

Vậy mà trong vòng 100 năm
hình thành trong thế kỉ 15,

Đế chế Inca đã sụp đổ.

Theo truyền thuyết,
tổ tiên của những người cai trị Inca

được tạo ra bởi thần mặt trời Inti,
và được sinh ra từ hang Tambo Toco.

Người dẫn dắt bốn em trai
và bốn em gái là Ayar Manco,

được ban cho một cây gậy vàng
với chỉ dẫn:

hãy tìm một vùng đất mà
cây gậy có thể cắm vào lòng đất,

một vùng đất màu mỡ.

Sau rất nhiều cuộc tìm kiếm,

Ayar Manco và các anh em
đến Thung lũng Cuzco,

nơi cây gậy vàng được cắm vào lòng đất.

Sau khi chiến đấu
với những người dân bản địa hung dữ,

họ thành lập thủ đô,

và Anyar Manco trở thành Manco Capac,
vị Vua đầu tiên của Inca, hay Sapa Inca.

Những di tích khảo cổ cho thấy

người Inca định cư ở thung lũng này
vào khoảng năm 1200 CN.

Họ vẫn là một vương quốc nhỏ
cho tới năm 1438,

khi bộ tộc láng giềng Chanka
bao vây gần như toàn bộ thung lũng.

Viracocha, vị vua Inca tại vị,
cùng người thừa kế đã trốn chạy vì sợ hãi

nhưng một người con trai của ông ở lại,
chiêu mộ thành công lực lượng chiến đấu.

Nhờ tài năng quân sự, ông trở thành
vị vua thứ chín của Inca,

lấy hiệu là Pachacuti,
hay "Đại Hồng Thuỷ".

Pachacuti mở rộng lãnh thổ
đến khắp dãy núi Andes,

khiến Inca trở thành một Đế chế
nhờ những cải cách quy mô lớn.

Lãnh thổ Inca được tổ chức lại
thành Tahuantinsuyu, hay "Bốn Tỉnh",

với các thống đốc quản lý
bốn khu dưới quyền Vua.

Dù không có chữ viết, người Inca sử dụng
hệ thống nút thắt phức tạp gọi là quipu

để ghi lại số liệu và có thể cả
những thông tin khác.

Bộ máy quan liêu dựa trên hệ thập phân
giúp nhà cầm quyền

đánh thuế người dân một cách
có hệ thống và hiệu quả.

Đổi lại, Đế chế bảo vệ người dân
và cung cấp cơ sở vật chất, lương thực

và nhu yếu phẩm trong những nhà kho lớn,
sẵn sàng khi cần thiết.

Hệ thống ruộng bậc thang
và thuỷ lợi được xây dựng,

và nhiều loại lương thực
trồng theo từng độ cao,

được vận chuyển đến
khắp các vùng trên đế quốc.

Dưới triều đại của Pachacuti, thành phố
nổi tiếng Machu Picchu được dựng nên.

Con trai Pachacuti là Topa Inca
tiếp tục quá trình mở rộng lãnh thổ,

và cuối cùng, lên ngôi vào năm 1471 CN.

Đến cuối triều đại của ông, lãnh thổ Inca
đã mở rộng đến phần lớn phía Tây Nam Mỹ.

Con trai Topa là Huayna Capac
kế vị ông vào năm 1493.

Nhưng những chiến dịch quân sự xa xôi đã
khiến kết cấu xã hội trở nên căng thẳng.

Vào năm 1524, Huayna Capac
đã chịu một cơn sốt nặng.

Thực dân Tây Ban Nha đã đến
Caribbean trước đó một thời gian,

và mang những bệnh dịch mà
người dân bản địa chưa bao giờ nhiễm.

Hàng triệu người chết trong đại dịch,

trong đó có Huayna Capac
và người thừa kế của ông.

Ngai vàng bỏ trống khiến nội chiến bùng nổ
giữa hai người anh em còn sống sót,

Atahualpa và Huascar,
khiến Đế chế Inca suy yếu nghiêm trọng.

Vào năm 1532, sau khi
chiến thắng trong cuộc nội chiến,

Atahualpa và quân đội của ông
chạm trán những kẻ xâm lược châu Âu.

Dù không có ưu thế về lực lượng,
Francisco Pizarro và đội quân xâm lược nhỏ

đã chiến thắng với ngựa và súng,
thứ người Inca chưa bao giờ thấy.

Atahualpa bị giam giữ
và bị xử tử một năm sau đó.

Thực dân Tây Ban Nha vô cùng kinh ngạc
khi nhìn thấy thủ đô Cuzco.

Pizarro miêu tả kiến trúc ở đây đẹp đến
"phi thường ngay cả tại Tây Ban Nha."

Dù thủ đô sụp đổ, nội chiến cùng
dịch bệnh giết chết người dân bản địa,

một số người Inca đã di tản đến
một thủ đô mới ở Vilcabamba,

và kháng chiến trong 40 năm tiếp theo.

Nhưng đến năm 1572, thực dân Tây Ban Nha
đàn áp toàn bộ cuộc kháng chiến

cùng với phần lớn
di sản vật thể và văn hoá của người Inca.

Và như thế, Đế chế Inca vĩ đại sụp đổ,
còn nhanh hơn cả khi nó hình thành.