1
00:00:07,057 --> 00:00:13,558
Đây từng là Đế chế lớn nhất Tây Bán Cầu,
với dân số gần 10 triệu người.

2
00:00:13,558 --> 00:00:17,957
Trên diện tích hơn 900.000 km2,

3
00:00:17,957 --> 00:00:21,177
người Inca đã xây dựng 
những trung tâm hành chính,

4
00:00:21,177 --> 00:00:25,658
những đền đài, hệ thống đường xá
và kênh đào khổng lồ.

5
00:00:25,658 --> 00:00:30,247
Họ làm điều đó
trên một địa hình cực kì hiểm trở,

6
00:00:30,247 --> 00:00:37,449
không hề sử dụng bánh xe, ngựa kéo,
sắt thép, và ngay cả chữ viết.

7
00:00:37,449 --> 00:00:41,549
Vậy mà trong vòng 100 năm 
hình thành trong thế kỉ 15,

8
00:00:41,549 --> 00:00:45,388
Đế chế Inca đã sụp đổ.

9
00:00:45,388 --> 00:00:48,729
Theo truyền thuyết, 
tổ tiên của những người cai trị Inca

10
00:00:48,729 --> 00:00:55,230
được tạo ra bởi thần mặt trời Inti,
và được sinh ra từ hang Tambo Toco.

11
00:00:55,230 --> 00:01:01,069
Người dẫn dắt bốn em trai 
và bốn em gái là Ayar Manco,

12
00:01:01,069 --> 00:01:03,670
được ban cho một cây gậy vàng 
với chỉ dẫn:

13
00:01:03,670 --> 00:01:06,931
hãy tìm một vùng đất mà 
cây gậy có thể cắm vào lòng đất,

14
00:01:06,931 --> 00:01:09,280
một vùng đất màu mỡ.

15
00:01:09,280 --> 00:01:12,410
Sau rất nhiều cuộc tìm kiếm,

16
00:01:12,410 --> 00:01:16,620
Ayar Manco và các anh em 
đến Thung lũng Cuzco,

17
00:01:16,620 --> 00:01:19,662
nơi cây gậy vàng được cắm vào lòng đất.

18
00:01:19,662 --> 00:01:23,201
Sau khi chiến đấu
với những người dân bản địa hung dữ,

19
00:01:23,201 --> 00:01:25,030
họ thành lập thủ đô,

20
00:01:25,030 --> 00:01:34,842
và Anyar Manco trở thành Manco Capac,
vị Vua đầu tiên của Inca, hay Sapa Inca.

21
00:01:34,842 --> 00:01:37,192
Những di tích khảo cổ cho thấy

22
00:01:37,192 --> 00:01:41,872
người Inca định cư ở thung lũng này 
vào khoảng năm 1200 CN.

23
00:01:41,872 --> 00:01:45,696
Họ vẫn là một vương quốc nhỏ 
cho tới năm 1438,

24
00:01:45,696 --> 00:01:49,971
khi bộ tộc láng giềng Chanka
bao vây gần như toàn bộ thung lũng.

25
00:01:49,971 --> 00:01:56,162
Viracocha, vị vua Inca tại vị, 
cùng người thừa kế đã trốn chạy vì sợ hãi

26
00:01:56,162 --> 00:02:00,990
nhưng một người con trai của ông ở lại,
chiêu mộ thành công lực lượng chiến đấu.

27
00:02:00,990 --> 00:02:05,828
Nhờ tài năng quân sự, ông trở thành
vị vua thứ chín của Inca,

28
00:02:05,828 --> 00:02:11,215
lấy hiệu là Pachacuti, 
hay "Đại Hồng Thuỷ".

29
00:02:11,215 --> 00:02:15,665
Pachacuti mở rộng lãnh thổ 
đến khắp dãy núi Andes,

30
00:02:15,665 --> 00:02:20,955
khiến Inca trở thành một Đế chế
nhờ những cải cách quy mô lớn.

31
00:02:20,955 --> 00:02:28,435
Lãnh thổ Inca được tổ chức lại 
thành Tahuantinsuyu, hay "Bốn Tỉnh",

32
00:02:28,435 --> 00:02:32,920
với các thống đốc quản lý 
bốn khu dưới quyền Vua.

33
00:02:32,920 --> 00:02:39,789
Dù không có chữ viết, người Inca sử dụng 
hệ thống nút thắt phức tạp gọi là quipu

34
00:02:39,789 --> 00:02:44,017
để ghi lại số liệu và có thể cả 
những thông tin khác.

35
00:02:44,017 --> 00:02:47,200
Bộ máy quan liêu dựa trên hệ thập phân 
giúp nhà cầm quyền

36
00:02:47,200 --> 00:02:50,501
đánh thuế người dân một cách
có hệ thống và hiệu quả.

37
00:02:50,501 --> 00:02:56,826
Đổi lại, Đế chế bảo vệ người dân 
và cung cấp cơ sở vật chất, lương thực

38
00:02:56,826 --> 00:03:01,677
và nhu yếu phẩm trong những nhà kho lớn, 
sẵn sàng khi cần thiết.

39
00:03:01,677 --> 00:03:04,318
Hệ thống ruộng bậc thang 
và thuỷ lợi được xây dựng,

40
00:03:04,318 --> 00:03:07,508
và nhiều loại lương thực 
trồng theo từng độ cao,

41
00:03:07,508 --> 00:03:10,728
được vận chuyển đến 
khắp các vùng trên đế quốc.

42
00:03:10,728 --> 00:03:17,548
Dưới triều đại của Pachacuti, thành phố 
nổi tiếng Machu Picchu được dựng nên.

43
00:03:17,568 --> 00:03:22,847
Con trai Pachacuti là Topa Inca 
tiếp tục quá trình mở rộng lãnh thổ,

44
00:03:22,847 --> 00:03:28,099
và cuối cùng, lên ngôi vào năm 1471 CN.

45
00:03:28,099 --> 00:03:33,620
Đến cuối triều đại của ông, lãnh thổ Inca 
đã mở rộng đến phần lớn phía Tây Nam Mỹ.

46
00:03:33,620 --> 00:03:39,219
Con trai Topa là Huayna Capac 
kế vị ông vào năm 1493.

47
00:03:39,219 --> 00:03:44,250
Nhưng những chiến dịch quân sự xa xôi đã 
khiến kết cấu xã hội trở nên căng thẳng.

48
00:03:44,250 --> 00:03:49,240
Vào năm 1524, Huayna Capac 
đã chịu một cơn sốt nặng.

49
00:03:49,240 --> 00:03:53,719
Thực dân Tây Ban Nha đã đến 
Caribbean trước đó một thời gian,

50
00:03:53,719 --> 00:03:58,711
và mang những bệnh dịch mà 
người dân bản địa chưa bao giờ nhiễm.

51
00:03:58,711 --> 00:04:01,278
Hàng triệu người chết trong đại dịch,

52
00:04:01,278 --> 00:04:05,768
trong đó có Huayna Capac 
và người thừa kế của ông.

53
00:04:05,768 --> 00:04:11,501
Ngai vàng bỏ trống khiến nội chiến bùng nổ
giữa hai người anh em còn sống sót,

54
00:04:11,501 --> 00:04:15,991
Atahualpa và Huascar,
khiến Đế chế Inca suy yếu nghiêm trọng.

55
00:04:15,991 --> 00:04:20,874
Vào năm 1532, sau khi 
chiến thắng trong cuộc nội chiến,

56
00:04:20,874 --> 00:04:25,763
Atahualpa và quân đội của ông
chạm trán những kẻ xâm lược châu Âu.

57
00:04:25,763 --> 00:04:31,773
Dù không có ưu thế về lực lượng,
Francisco Pizarro và đội quân xâm lược nhỏ

58
00:04:31,773 --> 00:04:39,513
đã chiến thắng với ngựa và súng,
thứ người Inca chưa bao giờ thấy.

59
00:04:39,513 --> 00:04:44,794
Atahualpa bị giam giữ 
và bị xử tử một năm sau đó.

60
00:04:44,794 --> 00:04:49,383
Thực dân Tây Ban Nha vô cùng kinh ngạc 
khi nhìn thấy thủ đô Cuzco.

61
00:04:49,383 --> 00:04:55,914
Pizarro miêu tả kiến trúc ở đây đẹp đến 
"phi thường ngay cả tại Tây Ban Nha."

62
00:04:55,914 --> 00:05:01,522
Dù thủ đô sụp đổ, nội chiến cùng 
dịch bệnh giết chết người dân bản địa,

63
00:05:01,522 --> 00:05:06,755
một số người Inca đã di tản đến 
một thủ đô mới ở Vilcabamba,

64
00:05:06,755 --> 00:05:09,455
và kháng chiến trong 40 năm tiếp theo.

65
00:05:09,455 --> 00:05:15,385
Nhưng đến năm 1572, thực dân Tây Ban Nha 
đàn áp toàn bộ cuộc kháng chiến

66
00:05:15,385 --> 00:05:19,217
cùng với phần lớn 
di sản vật thể và văn hoá của người Inca.

67
00:05:19,217 --> 00:05:26,078
Và như thế, Đế chế Inca vĩ đại sụp đổ, 
còn nhanh hơn cả khi nó hình thành.