Benjamin Zander - om musikk og lidenskap

Benjamin Zander har to smittsame lidenskapar: klassisk musikk, og å hjelpe oss å innsjå den ubrukte kjærleiken vår til den -- og vidare, vår ubrukte kjærleik for nye muligheiter, nye opplevingar og nye forbindingar.

Mange kjenner kanskje til historia om dei to forretningsmennene

som reiste til Afrika på 1900-talet.

Dei vart sende dit for å kartlegge muligheitene

for å selge sko.

Og dei skreiv telegram tilbake til Manchester.

Ein av dei skreiv: "Situasjon håplaus. Stopp.

Dei brukar ikkje sko."

Og den andre skreiv: "Strålande muligheiter.

Dei har ingen sko enno."

(Latter)

Det er ein liknande situasjon i den klassiske musikkverda,

fordi det fins nokre som tenkjer at

klassisk musikk heldt på å døy ut.

Og det fins nokon av oss som trur at de knapt har sett starten.

Og heller enn å gå inn på statistikkar, trender,

og fortelje om alle orkestra som legg ned,

og plateselskapa som går under,

tenkte eg vi skulle gjere eit eksperiment ikveld - eit eksperiment.

Eigentleg er det ikkje eit eksperiment, for eg veit resultatet.

Men det er litt som eit eksperiment. No, før vi --

(Latter)

-- før vi startar må eg gjere to ting.

Ein: Eg vil minne dykk om korleis ein sjuåring

høyrast ut når det spelar piano.

Kanskje har du dette barnet heime.

Det høyrast litt ut som dette.

(Piano)

Eg ser at nokre av dykk kjenner igjen dette barnet.

Dersom barnet øvar i eit år og tek timar, det er no åtte,

høyrast det slik ut.

(Piano)

So øvar det i eit år til og tek fleire timar; no er barnet ni år.

(Piano)

So øvar det eitt til og tek timar; no er barnet ti.

(Piano)

På dette tidspunktet gir dei som regel opp.

(Latter)

(Applaus)

Dersom de no hadde venta, venta eitt år til,

hadde de høyrt dette:

(Piano)

Det som no har skjedd er kanskje ikkje det de trur,

som til dømes, barnet vart plutseleg lidenskapleg, engasjert,

involvert, fekk ein ny lærar, traff puberteten, eller kva det no er.

Det som eigentleg skjedde var at impulsane vart reduserte.

De skjønar, fyrste gongen spelte barnet

med ein impuls på kvar note.

(Piano)

Andre gongen med impuls på annakvar note.

(Piano)

De ser det på hovudet mitt.

(Latter)

Det ni år gamle barnet, niåringen,

la ein impuls på kvar fjerde note.

(Piano)

Og tiåringen på kvar åttande note.

(Piano)

Og elleveåringen, ein impuls på heile frasa.

(Piano)

Eg veit -- eg veit ikkje korleis vi kom til denne stillinga.

(Latter)

Eg sa ikkje at eg ville bevege skuldra mi, flytte kroppen.

Nei, musikken dytta meg over,

som forklarar kvifor eg kallar det "å spele med ein rumpeball".

(Piano)

Det kan og vere den andre rumpeballen.

(Piano)

Ein mann såg ein gong på ein presentasjon eg hadde

medan eg jobba med ein ung pianist.

Han var leiaren for ei bedrift i Ohio.

Og eg jobba med denne unge pianisten

og eg sa, "Problemet ditt er at du spelar med begge rumpeballane.

Du burde spele med berre ein."

Og eg flytta kroppen hans slik medan han spelte.

Og plutseleg tok musikken av. Han byrja å flyge.

Det gjekk eit gisp gjennom publikum når dei haurde skilnaden.

Seinare fekk eg eit brev frå denne mannen.

Han sa: "Eg vart so rørd.

Eg drog tilbake og transformerte heile selskapet mitt

til eit ein-rumpeball-selskap."

(Latter)

Den andre tingen eg ville gjere er å fortelje dykk om de sjølve.

De er vel 1600 menneske, tippar eg.

Mitt estimat er at truleg 45 av dykk

er fullstendig oppslukt av klassisk musikk.

De elskar klassisk musikk. Radioen står alltid på eit klassisk stille.

Og de har CDar i bilen, og de går på symfoniar.

Og borna dykkar spelar instrument.

De kan ikkje sjå for dykk livet utan klassisk musikk.

Det er den fyrste gruppa; det er ei relativt lita gruppe.

So er det den andre, større gruppa.

Dette er menneska som ikkje har noko imot klassisk musikk.

(Latter)

De veit, du kjem heim frå ein lang dag

og du tek deg eit glas med vin og set føtene høgt.

Litt Vivaldi i bakgrunnen skadar ikkje.

(Latter)

Det er den andre gruppa.

No kjem den tredje gruppa.

Dette er menneska som aldri lyttar til klassisk musikk.

Det er berre ikkje ein del av livet deira.

Du høyrer det kanskje som bakgrunnslyd på flyplassen, men --

(Latter)

-- og kanskje ein liten marsj frå Aida

når du kjem inn i avgangshallen. Men elles høyrer du det ikkje.

Det er kanskje den største gruppa av dei alle.

Og so er det ei særs lita gruppe.

Dette er menneska som trur dei er tonedøve.

Eit enormt tal menneske trur dei er tonedøve.

Faktisk høyrer eg det ofte: "Mannen min er tonedøv."

(Latter)

Men faktisk, du kan ikkje vere tonedøv. Ingen er tonedøve.

Dersom du var tonedøv, kunne du ikkje skifte gir

på bilen din, i ein manuellgira bil.

Du kunne ikkje skilje mellom

nokon frå Texas og nokon frå Roma.

Og telefonen. Telefonen. Hvis mor di ringer

på den miserable telefonen, ho ringer og seier "Hallo,"

og du veit ikkje berre kven det er, men og kva stemning ho er i.

Du har eit fantastisk øyre. Alle har eit fantastisk øyre.

Så ingen er tonedøve.

Men veit de kva. Det funkar ikkje for meg å fortsette med dette

med ein so stor kløft mellom dei som forstår,

elskar og er lidenskaplege om klassisk musikk,

og dei som ikkje har noko forhold til det i det heile tatt.

Dei tonedøve, dei er ikkje her lengre.

Men sjølv mellom dei tre kategoriane er kløfta for stor.

Så eg kjem ikkje til å fortsette før kvar og ein person i dette romet,

i etasja under og i Aspen, og elles alle som ser på,

elskar og forstår klassisk musikk.

Så det er det vi skal gjere no.

De legg vel merke til at det ikkje er den minste tvil i sinnet mitt

om at dette kjem til å fungere hvis de ser på ansiktet mitt?

Det er ein av karakteristikkane til ein leiar, at han ikkje tvilar

eit sekund på kapasiteten til menneska han leier

til å realisere kva han enn drøymer om.

Tenk hvis Martin Luther King hadde sagt: "Eg har ein draum.

Men eg er ikkje sikker på om folk er klare for det."

(Latter)

Javel. Så eg skal ta eit stykke av Chopin.

Dette er eit vakkert stykke av Chopin. Nokre av dykk kjenner til det.

(Musikk)

Veit de kva eg trur skjedde i romet no?

Når eg starta, tenkte de: "Kor vakkert det høyrest ut."

(Musikk)

"Eg trur ikkje vi bør reise til den same plassen

i sommarferien neste år."

(Latter)

Litt morosamt, eller kva? Det er morosamt korleis desse tankane

på ein måte driv inn i hovudet ditt.

Og sjølvsagt --

(Applause)

-- og sjølvsagt, hvis stykket er langt og de har hatt ein lang dag,

kan det vere at de driv vekk.

Så dultar sidemannen til deg

og seier "Våkn opp! Det er kultur!" Og så føler du deg enno verre.

Men har de nokonsinne tenkt på at grunnen til at de føler dykk søvnige

til klassisk musikk ikkje er på grunn av dykk, men på grunn av oss?

Tenkte nokon medan eg spelte,

"Kvifor brukar han so mange impulsar?"

Om eg hadde gjort slik med hovudet hadde de garantert tenkt det.

(Musikk)

Og for resten av livet, kvar gong de høyrer klassisk musikk

vil de alltid vere i stand til å vite når de høyrer desse impulsane.

Så lat oss sjå kva som eigentleg skjer her.

Vi har ein H. Dette er ein H. Den neste noten er ein C.

Og jobben til C er å gjere H-en trist. Og det gjer den, eller kva?

(Latter)

Komponistar veit det. Hvis dei vil lage trist musikk

spelar dei berre dei to notane.

(Musikk)

Men eigentleg er det berre ein H, med fire trist.

(Latter)

No går det ned til ein A. No til G og so til F.

Så vi har H, A, G, F. Og om vi har H, A, G, F,

kva forventar vi etterpå? Åh, det kan ha vore eit lykketreff.

La oss prøve igjen. Ooh, TED-koret!

(Latter)

Og de merkar korleis ingen er tonedøve, ikkje sant? Ingen.

De veit, kvar landsby i Bangladesh

og kvar bygd i Kina. Alle veit:

da, da, da, da -- da. Alle veit at dei forventar den E-en.

Men Chopin ville ikkje treffe E der,

for kva hadde skjedd då? Det hadde vore over, slik som Hamlet.

Huskar de Hamlet. Akt 1, scene 3:

Han finn ut at onkelen hans drepte faren hans.

Og de huskar korleis han går opp til onkelen

og nesten drep han. So trekk han seg tilbake

og han går opp til han og nesten drep han.

Og kritikarane, som alle sit der på bakerste rad,

dei må gjere seg opp ei meining, så dei seier: "Hamlet er ein somlepave."

(Latter)

Eller dei seier: "Hamlet har eit Oedipuskompleks."

Nei, for eller hadde stykket vore over, dummen.

Det er derfor Shakespeare puttar alle greiene inn i Hamlet.

De veit, Ophelia blir gal og alt skodespelet inne i skodespelet,

og hovudskallen til Yorick og gravrøvarane.

Det er der for å utsetje ting -- til han kan drepe onkelen i femte akt.

Det er det same med Chopin. Han skal akkurat til å treffe E,

og han seier: "Oops, betre å gå opp att og starte på nytt."

Så han gjer det igjen.

No vert han opprømt -- det er opprøme,

de treng ikkje å tenke på det.

No treff han ein F# og endeleg går han ned til E,

men det er feil akkord. Fordi akkorden han leitar etter

er denne, og istaden gjer han...

Vi kallar dette ein skuffande kadens, fordi det skuffar oss.

Eg seier alltid til studentane mine: "Dersom du har ein skuffande kadens,

pass på å løfte augebrynet ditt slik at alle skjønar det."

(Latter)

(Applaus)

Riktig. Så han går til E, men det er feil akkord.

No, han prøvar E igjen. Den akkorden funkar ikkje.

Han prøvar E igjen. Den akkorden funkar ikkje.

Han prøvar E igjen, og det funkar ikkje.

Og så plutselig...

Det var ein herremann på fremste rad som sa: "Mmm."

Det er den same lyden han lagar når han kjem heim

etter ein lang dag, slår av tenninga på bilen og seier,

"Aah, eg er heime." For vi veit alle kvar heime er.

Så dette er eit stykke som går frå borte til heime.

Og eg skal spele det heile veien igjennom

og de kjem til å fylgje. B, C, B, C, B, C, B, --

ned til A, ned til G, ned til F.

Går nesten til E, men elles hadde stykket vore over.

Han går tilbake til B. Han blir særs opprømd. Går til F#, går til E.

Det er feil akkord. Det er feil akkord. Det er feil akkord.

Og endeleg går til E, og vi er heime.

Og det de skal få sjå er spel med ein rumpeball.

(Latter)

Fordi for meg, for å smelte B saman med E,

må eg slutte å tenke på kvar einaste note langs veien

og starte å tenke på den lange, lange linja frå B til E.

De veit, eg var nettopp i Sør-Afrika, og du kan ikkje reise til Sør-Afrika

utan å tenke på Mandela i fengsel i 27 år.

Kva tenkte han på? Lunsj?

Nei, han tenkte på visjonen for Sør-Afrika

og for menneska. Det er det som heldt --

dette er om visjon; dette er om den lange linja.

Som fuglen som flyg over jordet

og som ikkje bryr seg om gjerdet under seg, ikkje sant?

Så no skal de fylgje linja heile vegen frå B til E.

Og eg har eit siste ønske før eg spelar dette stykket frå start til slutt.

Kan de tenke på nokon de verkeleg er glade i, som ikkje fins lengre?

Ei kjær bestemor, ein elskar,

nokon i livet som du elskar med heile hjartet,

men personen er ikkje hjå deg lengre.

Ta den personen inn i sinnet dykkar, og samstundes,

følg linja heile vegen frå B til E,

og de vil høyre alt Chopin hadde å seie.

(Musikk)

(Applaus)

De lurar no kanskje,

de lurar no kanskje på kvifor eg klappar.

Vel, gjorde dette på ein skule i Boston

med cirka 70 sjuandeklassingar -- tolvåringar.

Og eg gjorde akkurat kva eg gjorde med dykk, og eg sa til dei

og forklarde alt til dei.

Og på slutten gjekk dei amok, klappande. Dei klappa.

Eg klappa. Dei klappa.

Til slutt sa eg: "Kvifor klappar eg?"

Og en av dei vesle borna sa, "Fordi vi haurde etter."

(Latter)

Tenk på det. 1 600 menneske, travle menneske,

involverte i all verdas saker og ting.

Lyttande, forståande og bevega av eit stykke av Chopin.

Det er jammen noko.

Eg er sikker på at kvar einskild person følgde med,

forsto det, vart bevegd av det. Sjølvsagt kan eg ikkje vere sikker.

Men eg skal seie kva som skjedde med meg.

Eg var i Irland under problema for ti år sidan,

og eg jobba med katolske og protestantiske barn

rundt konflinkhandtering. Og eg gjorde dette med dei.

Ein risikabel ting å gjere, sidan dei var gateborn.

Og ein av dei kom bort til meg den neste morgonen og han sa,

"Veit du, eg har aldri haurdt på klassisk musikk før i heile mitt liv,

men når du spelte det handlestykket..." (Chopin//shopping)

(Latter)

Han sa: "Broren min vart skoten ifjor og eg gråt ikkje over han.

Men igår kveld når du spelte det stykket,

så tenkte eg på han.

Og eg kjende tårene strøyme ned ansiktet.

Og veit du, det kjentes veldig godt å gråte over bror min."

Så eg bestemte meg i den augneblinken

fot at klassisk musikk er for alle. Alle.

No, korleis kunne du gå -- fordi, du veit,

bransjen min, musikkprofesjonen ser ikkje på det sånn.

Dei seier at tre prosent av befolkninga likar klassisk musikk.

Om vi berre kunne få det opp til fire prosent er problema våre over.

Eg seier: "Korleis kan du gå? Korleis kan du snakke? Korleis kan du vere

dersom du trudde at tre prosent av befolkninga likte klassisk musikk?

Hvis vi berre kunne flytte det til fire prosent. Korleis kunne du gå?

Korleis kunne du prate? Korleis kunne du vere

om du trudde at alle likte klassisk musikk --

dei visste berre ikkje om det enda."

(Latter)

De skjønar, dette er totalt forskjellige verder.

Eg hadde ei fantastisk oppleving. Eg var 45 år gamal,

og eg hadde dirigert i 20 år, og innsåg plutseleg noko.

Dirigenten i eit orkester lagar ikkje ein einaste lyd.

Biletet mitt er på framsida av CD-en --

(Latter)

-- men dirigenten lagar ikkje ein einaste lyd.

Han er avhengig av si kraft til å gjere andre menneske kraftfulle.

Og det endra alt for meg. Det var livsendrande.

Musikarane i orkesteret mitt kom opp til meg og sa,

"Ben, kva har skjedd?" Det hadde skjedd.

Eg innsåg at jobben min var å vekke muligheiter i andre menneske.

Og sjølvsagt, eg ville vite om eg klarde det eller ikkje.

Og veit du korleis du finn det ut? Du ser på augene deira.

Dersom augene skin, veit du at du gjer det rett.

Du kunne lyse opp ein by med augene til han her.

(Latter)

Nettopp. Så dersom augene skin, veit du at du gjer det rett.

Dersom augene ikkje skin, må du spørje deg sjølv eit spørsmål.

Og dette er spørsmålet:

Kven er eg, som gjer at augene til spelarane mine ikkje skin?

Vi kan gjere det med borna våre og.

Kven er eg, som gjer at augene til bornet mitt ikkje skin?

Det er ei totalt annleis verd.

Vi skal til å ende denne magiske veka oppe på eit fjell,

og vi skal tilbake til verda.

Og eg seier, det er passande for oss å spørje spørsmålet:

Kven er vi, no som vi går tilbake ut i verda?

Og du veit, eg har ein definisjon av suksess.

For meg er det veldig enkelt. Det handlar ikkje om rikdom og berøming.

Det handlar om kor mange skinande auge eg har rundt meg.

So no har eg ein siste tanke, som er

at det verkeleg utgjer ein skilnad, det vi seier.

Orda som kjem ut av munnen vår.

Eg lærte dette frå ei dame som overlevde Auschwitz,

ei av dei få overlevande.

Ho for til Auschwitz då ho var 15 år gamal,

og broren hennar var åtte, og foreldra var vekk.

Og ho fortalde meg dette:

"Vi var i toget som skulle til Auschwitz og eg såg ned

og såg at skorne til broren min var borte.

Og eg sa: 'Kvifor er du så dum, kan du ikkje halde styr på tinga dine,

for guds skuld?'" -- slik som ei eldre syster

kan snakke til ein yngre bror.

Dessverre var det det siste ho sa til han nokon sinne

fordi ho såg han aldri igjen. Han overlevde ikkje.

Når ho då kom ut av Auschwitz, avga ho eit løfte.

Ho fortalde med dette. Ho sa: "Eg gjekk ut av Auschwitz ut til livet

og eg avga eit løfte. Løftet var at eg aldri skulle seie noko

som ikkje kunne stå som det siste eg nokonsinne sa."

No, kan vi gjere det? Nei. Og vi lyg til oss sjølve

og til andre om vi trur det. Men det er noko å leve opp til. Tusen takk.

(Applaus)

Skinande auge, skinande auge!

Tusen takk, tusen takk.

(Musikk)