Martin Jacques: Çin'in yükselişini anlamak

TED'in Londra'daki bir salonunda konuşan iktisatçı Martin Jacques soruyor: Biz Batılılar Çin'i ve onun hayret verici yükselişini nasıl anlamlandırıyoruz? "Çin Dünya'ya hakim Olduğunda"'nın yazarı, Batı'nın neden Çin ekonomisinin büyüyen gücü karşısında şaşkınlığa uğradığını inceliyor, ve bize Çin'in bulunduğu durumu ve geleceğini anlamaya yönelik üç yapıtaşı sunuyor.

Dünya büyük bir hızla

değişiyor.

Buradaki grafikte göreceğiniz gibi,

Goldman Sachs tahminleri,

2025 yılı itibariyle

Çin ekonomisinin Amerikan ekonomisiyle

hemen hemen aynı büyüklükte olacağını gösteriyor.

Ve aynı grafik,

2050 yılı için,

Çin ekonomisinin Amerikan ekonomisinden

iki kat büyük olacağını,

ve Hint ekonomisinin de Amerikan ekonomisi büyüklüğüne

ulaşacağını gösteriyor.

Burada dikkat etmemiz gereken nokta şu ki;

bu tahminler Batı mali krizinden

daha önce hazırlanmıştı.

Bir kaç hafta önce,

BNP Paribas tarafından hazırlanan

tahminleri inceliyordum,

Çin'in ne zaman ABD'den

daha büyük bir ekonomiye

sahip olacağını görmek için.

Goldman Sachs 2027'yi öngörüyor.

Kriz sonrasi tahmini ise

2020.

Yani önümüzdeki onyıl içerisinde.

Çin, dünyayı iki temel açıdan

değiştirecek.

Birincisi,

Çin, 1.3 milyar nüfusu olan,

ve son 30 yıldır senelik %10 oranında

büyüyen, devasa bir

gelişmekte olan ülke.

Ve önümüzdeki onyıl içerisinde

dünyanın en büyük ekonomisine sahip olacak.

Dünyanın en büyük ekonomisine

modern çağlarda hiç bir zaman

gelişmiş bir ülke yerine,

gelişmekte olan bir ülke sahip olmamıştı.

İkincisi,

modern çağda ilk defa,

Dünya'daki en baskın ülke -

ki bunun Çin olacağı kanaatindeyim -

Batı'dan olmayacak, üstüne üstlük

çok ama çok farklı bir uygarlık kökeninden olacak.

Batı'da çok yaygın bir varsayım var, o da;

ülkelerin modernleştikçe

batılılaşacağı yönünde.

Bu bir yanılsama.

Bu varsayım modernliğin

rekabet, piyasa ve teknolojinin ürünü olduğuna dayanıyor.

Oysa değil, tarih ve kültür de

bir o kadar etkili.

Çin Batı gibi değil,

ve Batı gibi olmayacak.

En temel konularda çok farklı olan

yönlerini koruyacak.

Şimdi bu noktada en temel soru;

Çin'i nasıl anlamlandıracağız?

Çin'in ne olduğunu nasıl anlamaya çalışacağız?

Batı'da sahip olduğumuz problem tam da bu aslında,

bu geleneksel yaklaşım,

Çin'i Batılı fikirler kullanarak, Batılı bakış açısıyla

anlamaya çalışmak.

Bunu başaramayız.

Şimdi ben size,

en azından başlangıç için,

Çin'i anlamaya yönelik üç yapı taşı

sunacağım.

Birincisi,

Çin aslında bir ulus-devlet değildir.

Tamam, son yüzyıldır kendine ulus-devlet

adı vermiş olabilir.

Ama Çin hakkında biraz bilgisi olan herkes

bundan çok öncesi olduğunu bilir.

Bu, Çin'in M.Ö.221'deki görünümü, Kin Hanedanı'nı ele geçirmesiyle

savaşan devlet durumunun sona erip,

modern Çin'in doğduğu zaman.

Burada modern Çin'in sınırlarıyla karşılaştırma yapabilirsiniz.

Veya hemen sonrası, Han Hanedanı,

hala 2000 sene öncesi.

Gördüğünüz gibi, Doğu Çin'e o zaman da

hakimdi, yani Çin'in şimdi ve o zamanki en

yoğun nüfusa sahip alanına, o zaman da

yayılmıştı.

Bunun ilginç yanı şu ki, Çin'i Çin yapan,

Çinlilere Çinli olma hissini veren şey,

sadece son yüzyılda ortaya çıkan

ulus-devlet dönemine dayanmıyor.

ki Batı'da olan budur,

bu his,

eski döneme,

veya, uygarlık dönemine

dayanıyor.

Şimdi düşünüyorum da, mesela,

atalara hayranlık duyma gibi görenekler,

çok farklı bir Devlet kavramı,

çok farklı bir aile kavramı,

guanxi gibi sosyal ilişkiler,

Konfüçyüs değerleri vs.

Bunların hepsi uygarlık döneminden

gelen şeyler.

Diğer bir deyişle, Çin, Batılı devletlerin ve Dünya'daki çoğu ülkenin aksine,

uygarlık hissi doğrultusunda şekilleniyor,

bir uygarlık devleti olmasından yola çıkarak,

ulus-devletten yola çıkarak değil.

Buna eklenecek bir şey daha var, o da:

Çin'in büyük, devasa olduğunu tabi ki biliyoruz,

nüfusu ve coğrafyasıyla,

1.3 milyar nüfusuyla.

Gerçekte farklında olmadığımız şey

Çin'in

son derece çeşitli

ve çoğulcu,

ve bir çok yönden merkezsizleşmiş olduğu.

Bu ölçüde bir yeri, sadece Pekin'den yönetemezsiniz,

böyle olduğunu sandığımız halde.

Hiç bir zaman böyle olmadı.

İşte bu Çin, bir uygarlık devleti,

bir ulus-devlet değil.

Bu ne anlama geliyor?

Bunun çok temel uzantıları var.

Çabukça iki tanesinden bahsedeceğim.

Birincisi,

Çinliler için en önemli politik değer

birliktir,

Çin uygarlığının

devamlılığıdır.

Bakın, 2000 yıl önce, Avrupa:

dağılma, kutsal Roma İmparatorluğu'nun parçalanması.

Bölündü, ve o zamandan beri böyle kaldı.

Çin ise aynı zaman zarfında

tamamen zıt yönde ilerledi,

bu devasa uygarlığı, uygarlık devletini

zorlukla bir arada tutarak.

İkincisi

belki de daha alelade.

Hong Kong.

Hong Kong'un Britanya'dan Çin'e 1997'deki

devredilişini hatırlayor musunuz?

Çin'in anayasal önerisinin

ne olduğunu hatırlıyor olabilirsiniz.

Tek ülke, iki sistem.

Batılı herhangi birinin

buna inandığına bahse girerim.

"Göz boyama.

Çin Hong Kong'u gerçekten ele geçirince,

böyle devam etmeyecek."

13 yıl oldu,

Hong Kong'un politik ve hukuk sistemi

hala 1997'de olduğu kadar farklı.

Biz yanıldık. Neden yanıldık?

Yanıldık çünkü, doğal olarak, ulus-devlet yöntemleriyle

düşündük.

Almanya'nın birleşmesini düşünün, 1990.

Ne oldu?

Batı Doğu'yu yuttu.

Tek devlet, tek sistem.

İşte ulus-devlet mantığı bu.

Ama Çin gibi bir ülkeyi,

bir uygarlık devletini,

bir sistemi, bir uygarlığı baz alarak yönetemezsiniz.

Bu mantık işlemez.

Yani aslında Çin'in Hong Kong meselesine,

- ilerde Tayvan'a olacağı gibi -

cevabı,

doğal bir cevap:

tek uygarlık, bir çok sistem.

Gelin size Çin'i anlamaya yönelik

diğer bir yapı taşı vereyim,

biraz da rahatsız edici olanını.

Çinlilerin bir çok diğer ülkeye göre

çok ama çok farklı

bir ırk algısı var.

Biliyor musunuz,

1.3 milyar Çinliden %90'ından

fazlası aynı ırka ait

olduklarını düşünüyorlar,

Han.

Dünya'nın en yüksek nüfuslu

diğer ülkelerinden tamamen farklı bir durum bu.

Hindistan, Birleşik Devletler,

Endonezya, Brezilya,

hepsi çok-ırklı.

Çinliler böyle hissetmiyor.

Çin sadece sınırlarında

gerçekten çok-ırklı.

Peki neden?

Bunun nedeni, bence, yine

esasında uygarlık devletine dayanıyor.

En az 2000 yıllık bir tarih,

fetih, işgal, ele geçirme,

sindirme, vs

bir sürece yol açtı,

zaman içinde, bu Han algısı oluştu,

- tabi ki, gelişen,

çok güçlü bir kültürel birlik algısından da

beslendi.

Bu tarihi tecrübenin en büyük avantajı şudur ki;

Han olmadan, Çin hiç bir zaman

birarada kalamazdı.

Han kimliği, bu ülkeyi birarada tutan

çimento işlevi gördü.

En büyük dezavantajı ise,

Hanların kültürel farkları kavrayışının

çok zayıf olması.

Onlar gerçekten

kendi üstünlüklerine inanıyorlar,

ve öyle olmayanlara

saygıları yok.

Uygurlara ve Tibetlilere karşı

tavırlarındaki gibi.

Şimdi üçüncü yapıtaşına geçeyim,

Çin Devleti.

Çin'de devlet ve millet

arasındaki ilişki, Batı'dakine göre

oldukça farklı.

Batı'da biz,

- en azından bu günlerde -, devlet otoritesinin ve

meşruiyetinin, demokrasinin bir işlevi

olduğunu düşünüyoruz.

Bu varsayımdaki en büyük problem

şu ki; Çin, aslında

herhangi bir Batılı devletten

çok daha fazla

otoriteye ve

meşruiyete

sahip.

Bunun bence

iki nedeni

var, diyebilirim.

Bunun demokrasiyle bir alaksı yok,

çünkü bizim anlayışımıza göre Çin'de kesinlikle demokrasi yok.

Bunun nedeni,

birincisi, Çin'de devlerin

çok özel ve ayrıcalıklı

bir konumda bulunması,

Çin uygarlığının,

uygarlık devletinin koruyucusu

olarak çok

özel bir öneminin olması.

Bu Çin'in gelebileceği en

manevi rol.

İkinci neden ise,

Avrupa'da ve

Kuzey Amerika'da,

devletin gücünün sürekli sınanmasına rağmen

- yani, Avrupra geleneğinde,

tarihi olarak kiliseye karşı,

ve aristokrasinin diğer bölümlerine karşı,

tüccarlara karşı, vs. -

1000 yıl boyunca

Çin devletinin gücü

hiç sınanmadı.

Ciddi rakipleri olmadı.

Gördüğünüz gibi,

Çin'de gücün inşa ediliş tarzı, Batı'da

bizim tecrübe ettiğimiz tarzdan

çok farklı.

Sonuç ise,

Çinlilerin devlet hakkında çok farklı bir görüşe sahip olmaları.

Biz devleti bir işgalci,

bir yabancı,

gücü kısıtlanması

veya belirlenmesi gereken

bir organ olarak görürken,

Çinliler böyle görmüyorlar.

Çinliler devleti bir dost olarak

görüyorlar, - aslında sadece bir dost da değil,

ailenin bir ferdi olarak -

aslında sadece ailenin bir ferdi olarak da değil,

ailenin direği olarak,

aile reisi olarak.

İşte Çinlilerin devlet algısı bu,

bizimkinden çok ama çok farklı.

Batı'da olduğundan çok farklı olarak

toplumun içine

işlemiş.

Bana sorarsanız, burada karşılaştığımız durum

Çin açısından,

yeni bir durum,

daha önce yüzleşmek zorunda

kaldığımız herşeyden farklı.

Şimdi Çin hem sermayeye hem devlete inandığına göre.

Yani, Adam Smith,

daha 18. yy'da yazmıştı,

"Çin piyasası Avrupa'daki her şeye oranla

daha büyük

ve daha karmaşıktır."

Ve, Mao dönemini saymazsanız,

aşağı yukarı hep öyle kaldı.

Ama bir de oldukça

güçlü ve her yere vakıf devletle birleşti.

Devlet Çin'de her yerde.

Başlıca firmaların çoğu

hala devlete ait.

Özel firmalar, ne kadar büyük olurlarsa olsunlar, mesela

Lenovo, bir şekilde devlet vesayetinde.

Ekonomik hedefler vb. devlet tarafından

belirleniyor.

Ve devlet otoritesi, bildiğimiz gibi, daha başka alanlara da

hükmediyor

mesela tek çocuk politikası gibi.

Dahası, bu çok eski bir devlet geleneği,

devlet iradesi geleneği.

Bunun bir örneklemesini isterseniz,

Çin Seddi birisi.

Bu da bir diğeri, Büyük Kanal,

M.Ö. 5. yy'da ilk

inşaası yapıldı.

M.S. 7. yy'da sonunda

tamamlandı.

1114 mil uzunluğunda,

Pekin'i Hangzhou ve

Şangay'a bağlıyor.

Yani Çin'de devletin uyguladığı

çok uzun soluklu ve olağandışı yatırım

projeleri var,

ki bu bugün gördüğümüz durumu açıklayabilir,

mesela (dünyanın en büyüğü) 3 Boğaz Barajı

ve buna benzer iktidarın

gücünü gösteren

diğerleri.

İşte Çin'in, uygarlık devletinin

farklılıklarını anlamaya yönelik üç yapı taşı,

ırk anlayışı,

devletin doğası,

ve onun halkıyla

olan ilişkisi.

Ve bütün bunlara rağmen, biz hala

Çin'i Batılı deneyimlere dayanarak,

Batılı gözlerle bakarak, Batılı tarzda

düşünerek anlayabileceğimize

inanıyoruz.

Eğer Çin'i neden şaşmaz

bir şekilde yanlış yorumladığımızı

bilmek istiyorsanız - Çin'in geleceğine yönelik tahminlerimiz yanlış -

nedeni budur.

Ne yazık mi bence,

bu benim düşüncem,

bizim Çin'e bakış açımız

o malum Batılı tarafımızı yansıtıyor.

Biraz kibirli.

Sadece kendimizin en iyi

olduğunu, bizim değerlerimizin

evrensel olduğunu düşündüğümüz için kibirli.

Ayrıca umursamaz.

Farklılığı gerçekten anlamayı

reddediyoruz.

Amerikan tarihçisi Paul Cohen'in kitabında

çok ilginç bir bölüm var.

Paul Cohen'e göre,

Batı kendini, olabilecek

en kozmopolit kültür olarak

görüyür.

Ama öyle değil.

Bir çok yönden,

en dar görüşlü olanı,

çünkü son 200 yıldır,

Batı zaten dünyaya o kadar egemen ki,

diğer kültürleri ve uygarlıkları

anlamaya aslında hiç

ihtiyacı yok.

Çünkü nihayetinde

güç kullanmak gerekitiğinde

kendi yolunu çizecektir.

Halbuki diğer kültürler -

yani dünyanın geri kalanı -

Batı'ya oranla daha zayıf durumda olduklarından,

ve Batı'nın toplumlarındaki varlığından dolayı,

Batı!yı anlamaya zorlandılar.

Tam da bu yüzden, Batı'ya oranla

bir çok yönden daha kozmopolitler.

Mesela Doğu Asya'ya bakalım.

Doğu Asya: Japonya, Kore, Çin, vs. -

Dünya nüfusunun üçte biri orada yaşıyor,

şu anda dünyanın en büyük ekonomik bölgesi.

Ve size şunu söyleyeyim,

Doğu Asyalılar Batı'yı

Batı'nın Doğu'yu tanıdığından

çok daha iyi

tanıyorlar.

Ve bu konu korkarım ki günümüzle

yakından ilgili.

Çünkü ne oluyor? Baştaki Goldman Sachs grafiğine

dönersek,

olan şu ki,

tarihi açıdan çok hızlı bir şekilde Dünya,

gelişmiş ülkeler değil,

gelişmekte olanlar

tarafından biçimlendiriliyor ve

yönlendiriliyor.

Bunu G7'nin veya G8'in

yerini alan

G20'deki durumda

gördük.

Bu durumun iki sonucu var.

İlki, Batı

büyük bir hızla

Dünya'daki etkisini yitiriyor.

Aslında bir sene önce bunun dramatik bir örneğini gördük -

Kopenhag, iklim değişikliği konferansı,

Avrupa son pazarlıklarda yoktu.

Bu en son ne zaman olmuştu?

Bahse girerim 200 sene önceydi.

Ve gelecekte olan da bu.

İkincisi, bu durumun sonucu

olarak Dünya, bize kaçınılmaz olarak

yabancılaşacak,

çünkü bizim alışkın veya aşina olmadığımız kültürler, deneyimler ve

tarihler tarafından

biçimlenecek.

Ve korkarım ki Avrupalılar -

Amerika'da durum biraz farklı -

diyebilirim ki genelde

umursamazlar

Dünya'nın gittiği

doğrultudan habersizler.

Bazı insanlara göre - mesela Çin'de olan bir İngiliz

arkadaşım dedi ki, "Bu kıta kayıtsızlığa doğru uyurgezer gibi ilerliyor."

Bu belki doğru,

belki de abartı.

Yine de bununla içiçe olan başka bir sorun var,

Avrupa Dünya'dan gittikçe kopuyor,

bu da gelecekle

bağlarımızı koparıyor.

Avrupa bir zamanlar, tabi ki, itimatıyle geleceğe

hükmediyordu.

Mesela 19. yy'da.

Ne yazık ki bu artık geçerli değil.

Eğer geleceğe dokunmak, geleceği tatmak istiyorsanız,

Çin'i deneyin - malum Konfüçyüş'ü.

Bu, daha önce eşini

benzerini görmediğiniz bir tren istasyonu.

Tren istasyonuna benzemiyor bile.

Bu hızlı trenler için tasarlanan yeni

Guangzhou istasyonu.

Çin halihazırda bütün ülkelerden daha

geniş bir ağa sahip, yakında da

bütün ülkelerin toplamından daha geniş bir ağa sahip olacak.

Veya bu: Henüz bir fikir,

ama yakın zamanda Pekin'in varoşlarında

denenecek bir fikir.

Bu bir devasa-otobüs,

üst katında 2000 kişi taşıma kapasiteli.

Araç yoluna paralel

olarak raylar üzerinde

ilerliyor, altından da arabalar.

Saatte 100 mile kadar çıkabiliyor.

İşlerin gideceği nokta bu, çünkü

Çin'in Avrupa'dan ve Amerika'dan

çok daha farklı

bir sorunu var.

Aşırı sayıda insan ve kısıtlı mekan.

Bu Çin'in 20 milyonun üzerinde

nüfusu olan bir çok şehrinin

olacağı bir dönemde ortaya

çıkan soruna yönelik çözüm.

Peki, nasıl bir sonuca varmak istiyorum?

Elimizden kaçırmakta olduğumuz,

çok hızlı gelişen

bu Dünya'ya

karşı tavrımız

ne olmalı?

Bence bu konuda iyi şeyler ve kötü şeyler olacak.

Ama yine de, Dünya'nın yararı için

büyük resme bakmak gerekiyor bence.

200 yıldır Dünya,

insan nüfusunun bir kısmı tarafından

yönetiliyordu.

Avrupa ve Kuzey Amerika bunu simgeliyordu.

Çin ve Hindistan gibi

Dünya nüfusunun

%38'ini barındıran ülkelerin, ve Endonezya,

Brezilya gibi diğerlerinin sahneye çıkması,

son 200 yıldaki demokratikleşmeye

yönelik en önemli

tekil harekettir.

Şimdiye kadar ihmal edilen,

sesi çıkmayan, dinlenmeyen, bilinmeyen

uygarlıklar ve kültürler,

bu Dünya'da daha farklı

yer bulacaklar.

Hümanistler olarak, tabi ki, bu değişime

kucak açmalıyız.

Ve bu uygarlıklar hakkında

bilgimizi geliştirmeliyiz.

Buradaki büyük gemi,

15. yy'da Zheng He tarafından,

Güney Çin Denizi, Doğu Çin Denizi,

ve Hint Okyanusu üzerinden Doğu Afrika'ya

yaptığı büyük keşif gezilerinde

kullanılan gemi.

Önündeki ufak bot ise,

80 yıl sonra Kristof Kolomb'un içinde

Atlantik'i geçtiği gemi.

(Kahkahalar)

Veya ZhuZhou

tarafından 1368'de

yapılan bu ipek

tomara bakın.

Bence golf oynuyorlar.

Tanrım, golfü bile Çinliler bulmuş.

Geleceğe hoş geldiniz. Teşekkürler.

(Alkış)