Kelimeleriniz akıl sağlığınızın geleceğini öngörebilir

Bugünkü konuşma ve yazma tarzınız gelecekteki akıl sağlınızı hatta psikoz başlangıcını öngörebilir mi? Bu etkileyici konuşmasında, sinirbilimci Mariano Sigman kelimelerimizin iç dünyamıza nasıl imada bulunduğunu araştırmak için antik Yunan'a ve iç gözlemin doğuşuna kafa yoruyor ve şizofreni gelişimini öngörebilen bir kelime haritalaması işlemini detaylı anlatıyor. Sigman "yazdığımız, söylediğimiz kelimelerin nesnel, niceliksel ve otomatikleştirilmiş analizinden hareketle, ileride çok farklı bir akıl sağlığı türü görebiliriz." diyor.

Antik Yunanların nasıl giyindikleri,
nasıl yaşadıkları,

nasıl savaştıklarına dair
bilgi edinmemizi sağlayan

tarihi kayıtlar var...

Peki nasıl düşünürlerdi?

İnsanın düşünce sisteminin

hayal kurma,

bilinçli olma,

rüya görme yetimiz gibi
en derin yönlerinin

hep aynı olduğuna dair
genel bir görüş vardır.

Diğer bir ihtimal ise

kültürümüzü şekillendiren
sosyal dönüşümlerin

aynı şekilde insanın düşünce
kodlarını da değiştirmiş olmasıdır.

Bu konuda hepimizin
farklı görüşleri olabilir.

Aslında bu uzun zamandır
süregelen felsefi bir tartışmadır.

Peki bu konu bilimle de
bağlantılı olabilir mi?

Ben şunu önermek isterim;

aynı şekilde, sadece birkaç kalıntıdan
hareketle Antik Yunan şehirlerinin

eski yapısını anlayabiliriz,

çünkü bir kültürün yazma eserleri,
insanın düşüncesinin

arkeolojik kayıtları, kalıntılarıdır.

Aslında,

insan kültürüne dair
çok eski birkaç kitabın

bir çeşit psikolojik analizlerini yaparak

Julian Jaynes, 70'li yıllarda çok garip
ve radikal bir hipotez ortaya attı:

3.000 yıl önce,

insanlar bugünkü tabirle şizofrendi.

Jaynes bu tezini şuna dayandırıyordu:

Bu kitaplarda anlatılan ilk insanlar,

mütemadiyen

farklı geleneklerde
ve dünyanın farklı yerlerinde

tanrılardan ya da ilham perilerinden

geldiğini hissettikleri sesler duyuyor ve
itaat ediyormuş gibi

davranışlar sergiliyordu,

bugün halüsinasyon dediğimiz şey.

Ancak, zaman geçtikçe

bu iç seslerin sahipleri,
yaratıcıları olduklarını

anlamaya başladılar.

Böylece, "iç gözlem" sahibi oldular:

Kendi düşünceleri hakkında
düşünme yetisi.

Yani Jaynes'in teorisi bilinçlilik;

en azından bugün
bizim anladığımız şekliyle,

kendi öz varlığımızın kılavuzu olduğumuzu
hissettiğimiz yer,

oldukça yeni bir kültürel gelişmedir.

Bu çok müthiş bir teoridir,

fakat çok az ve çok spesifik örnekler

üzerine kurulmuş olan
bariz bir sorunu var.

İç gözlem teorisinin

insanlık tarihinde
3.000 yıl önce oluşup oluşmadığı

nicel ve nesnel bir yöntemle
incelenebilir.

Bunun ele alınma şeklindeki
sorun da gayet açık.

Platon bir gün kalkmış
ve şunu yazmış değildir:

"Selam, ben Platon,

bugünden itibaren tam bir
iç gözlem bilincim var."

(Gülüşmeler)

Aslında bu bize tam olarak problemin
esasının ne olduğunu gösteriyor.

Daha önce hiç kullanılmamış bir kavramın
ortaya çıkışını bulmamız gerekiyor.

"İç gözlem" kelimesi
analiz yapmak istediğimiz kitaplarda

bir kez bulunmadı.

Öyleyse bunu çözmemizin yolu
kelimeler alanı oluşturmak.

Bu bütün kelimeleri kapsayan
öyle büyüklükte bir alan ki,

herhangi ikisi arasındaki mesafe

ne kadar yakın bağlantılı
olduklarının göstergesidir.

Mesela,

"köpek" ve "kedi" kelimelerinin
bir arada olmasını,

fakat "greyfurt" ve "algoritma"
kelimelerinin uzak olmasını istersiniz.

Bunun alandaki herhangi iki kelime
için de geçerli olması gerekir.

Kelimeler alanı oluşturabileceğimiz
farklı yollar var.

Bir tanesi, uzmanlara sormak;

sözlüklerle yaptığımızın
biraz benzeri gibi.

Diğer bir yol ise,

en basit varsayımı izlemektir;
iki kelime bağlantılı ise,

bunların aynı cümlelerde,

aynı paragraflarda,

aynı belgelerde

geçmeleri rastlantısal olmasından
daha muhtemeldir.

Bu basit hipotezin,

basit yöntemin de,

bu çok karmaşık

ve büyük boyutlu alan gerçeğiyle

ilgisi olan birkaç sayısal hileyle

gerçekten işe yaradığı ortaya çıkıyor.

Size hemen ne kadar
başarılı olduğunu göstereyim,

bu tablo aşina olduğumuz bazı kelimeleri
analiz ettiğimizde aldığımız sonuç.

İlk olarak, kelimelerin

otomatik olarak anlamsal gruplara
yerleştiğini görebilirsiniz.

Meyveleri görürsünüz,
vücudun bölümleri,

bilgisayarın bölümleri,
bilimsel terimleri vs.

Bu işlem aynı zamanda kavramları
hiyerarşik düzenlediğimizi saptıyor.

Örneğin,

bilimsel terimlerin alt başlıklara
ayrıldığını görebilirsiniz;

astronomi ve fizik terimleri gibi.

Sonrasında çok ince şeyler var.

Mesela, astronomi kelimesi,

bulunduğu yer biraz garip duruyor,

aslında tam da olması gereken yerde,

olduğu şey;

gerçek bir bilim

ve tanımladığı şeyler olan

astronomi terimleri arasında.

Bunu böyle devam ettirebiliriz.

Aslında, biraz dikkatli bakarsanız

ve rastlantısal bir yol oluşturursanız,

biraz şiirle uğraşmak gibi gelir.

Çünkü, bu alanda yürümek

zihinde dolaşmak gibidir.

Son olarak,

bu işlem aynı zamanda
sezgilerimizi tanımlar;

hangi kelimelerin iç gözlem grubunda
yer alması gerektiğini.

Örneğin,

"benlik", "suç", "akıl", "duygu"
gibi kelimeler

"iç gözlem" ile çok yakındır,

fakat diğerleri

"kırmızı", "futbol", "mum", "muz"
gibi kelimeler

çok daha uzaktır.

Alanı oluşturduğumuzda,

iç gözlemin tarihçesi konusu

veya önceden
soyut ve bir şekilde muğlak

görünen herhangi bir kavramın
gelişim aşamaları,

somutlaşır,

niceliksel bilgiye uyumlu olur.

Bütün yapmamız gereken,
kitapları alıp

sayısallaştırmak

ve bu kelimeler dizisini
bir yörünge olarak alıp

alana yansıtmaktı,

sonra da bu yörüngenin
iç gözlem kavramının yakınında dolanarak

kayda değer zaman geçirip
geçirmediğini sormaktı.

Böylelikle,

Antik Yunan geleneğinde iç gözlemin

gelişim aşamalarını analiz edebilecektik,

bunun için geçerli belgelerimiz mevcuttu.

Bütün kitapları aldık,

tarihsel sıraya koyduk.

Her bir kitabın kelimelerini yazar

ve alana yansıtırız,

sonra da her kelimenin iç gözleme
ne kadar yakın olduğunu arar

ve onu ortalarız.

Sonra da süre ilerledikçe

kitapların iç gözlem kavramına

yakınlaşıp yakınlaşmadığına bakarız.

Bu, tam olarak
antik Yunan geleneğinde olan şey.

Bunu Homerik gelenekte yazılmış
en eski kitaplarda görebilirsiniz;

iç gözleme yaklaşan kitaplarda
küçük bir artış var.

Fakat milattan dört yüzyıl kadar önce,

çok hızlı bir şekilde artarak,
kitapların neredeyse beş katı

iç gözlem kavramına
gittikçe daha fazla

yakınlaşmaya başlıyor.

Bunun güzel bir yanı ise,

şimdi bu işlemin

farklı, bağımsız bir gelenekte geçerli
olup olmadığını sorabilmemiz.

Bunun üzerine, aynı analizi
Yahudi-Hristiyan geleneğine uyguladık

ve hemen hemen aynı yapıyı gördük.

Yine, Eski Ahit'in en eski kayıtlarında
küçük bir yükseliş görürsünüz

ve sonra bu Yeni Ahit'in yeni kayıtlarında

çok daha hızlı bir şekilde yükselir.

Daha sonra milattan yaklaşık
dört yüzyıl sonra,

Saint Augustine'in "İtiraflar"ında

iç gözlemin zirvesine ulaşırız.

Bu çok önemliydi,

çünkü Saint Augustine bilim adamları,

dil bilimciler, tarihçiler tarafından

iç gözlemin kurucusu olarak tanınmıştı.

Aslında kimileri modern psikolojinin
fikir öncüsü olduğuna inanır.

Niceliksel olma

ve nesnel olma özelliği olan

işlemimiz

ve tabii ki son derece hızlı olarak--

anında çalışıyor --

bu uzun gelenek araştırmasına dair

bazı çok önemli sonuçlarını
elde edebiliyor.

Bu bir bakıma
bilimin güzelliklerinden biri,

öyle ki; bu fikir şu anda
pek çok farklı alana

aktarılabilir ve yaygınlaştırılabilir.

Aynı şekilde insan bilincinin
geçmişini sorduğumuzda,

belki de kendimize yönelteceğimiz
en zorlayıcı soru,

bunun kendi bilincimizin geleceğine dair
bir şeyler söyleyip söyleyemeyeceğidir.

Daha kesin konuşursak,

bugün kullandığımız kelimeler

acaba zihinlerimizin birkaç gün,
birkaç ay ya da birkaç yıl sonra

nerede olacağını

gösterebilir mi?

Aynı şekilde, pek çoğumuz

kalp atış hızımızı,

solunumumuzu,

genlerimizi

hastalıklardan koruyacağı umuduyla
sensörler kullanıyoruz,

söylediğimiz, tweet / e-posta attığımız,
yazdığımız kelimeleri

izleme ve incelemenin,
zihnimizde bir şeylerin

ters gidip gidemeyeceğini önceden
söyleyebilirliğini araştırabiliriz.

Bu maceradaki arkadaşım

Guillermo Cecchi'yle

bu görevi üstlendik.

Bunu şizofreni riski yüksek
34 gencin konuşma kayıtlarını

inceleyerek yaptık.

Yaptığımız şey şuydu;
önce konuşma şekline dikkat ettik

sonra da konuşmanın niteliklerinin

yaklaşık üç yıllık bir zaman dilimi içinde

psikoz gelişimi öngörüp
göremeyeceğini araştırdık.

Fakat umduğumuzun aksine

hata üstüne hata yaptık.

Anlambilimde zihnin gelecekteki
düzenini öngörecek

tam olarak yeterli bilgi yoktu.

Bir grup şizofren ile

kontrol grubunu ayırmak için
yeteri kadar iyiydi,

tarihi metinlere yaptığımızın
bir benzeriydi,

fakat muhtemel psikoz başlangıcını
öngörmek için değildi.

Ama sonra fark ettik ki,

belki de önemli olan şey
ne söyledikleri değildi;

söyleme şekilleriydi.

Daha açık konuşursak,

kelimelerin hangi anlamsal grupta
oldukları değil,

bir anlamsal gruptan diğerinin

ne kadar uzağına ve
ne kadar hızlı geçtikleriydi.

Böylelikle "anlamsal tutarlılık"

adını verdiğimiz, öncelikli olarak

konuşmanın sürerliğini
anlambilimsel bir başlık dâhilinde,

anlambilimsel bir kategori içinde
ölçen bu kritere ulaştık.

34 kişilik grupta,

anlamsal tutarlılığa dayanan işlemin
%100 doğrulukla

kimde psikoz oluştuğunu
veya oluşmayacağını

öngörebildiği ortaya çıktı.

Bu, mevcut klinik ölçümlerle

değil başarılmış,

yaklaşılmış bir şey bile değildi.

Çok net hatırlıyorum,
bu çalışmayı yaparken

bilgisayar başındaydım

ve Polo'nun birkaç tweetini gördüm--

kendisi Buenos Aires'teki ilk öğrencimdi

ve o sırada New York'taydı.

Bu tweet'lerde bir şey vardı;

ne olduğunu tam olarak anlayamadım
çünkü net bir şey söylemiyordu,

fakat ciddi bir şekilde içime doğdu,

güçlü bir sezgi hissettim,
bir şeyler ters gidiyordu.

Telefonu aldım ve Polo'yu aradım

ve gerçekten de keyfi yoktu.

Basit bir yolla;

satır aralarını okuyarak,

kelimeler sayesinde
hislerini algılayabiliyordum,

kolay fakat yardım etmek için
etkili bir yol.

Bugün size anlattığım şey şu;

hepimizde olan, hepimizin
paylaştığı "sezgiyi"

nasıl işleme dönüştürebileceğimizi

anlamaya gittikçe

yakınlaşıyoruz.

Bunu yaparak,

ileride yazdığımız,
söylediğimiz kelimelerin

nesnel, niceliksel ve
otomatikleştirilmiş analizini baz alarak

çok farklı bir akıl sağlığı türü

görebiliriz.

Teşekkürler.

(Alkışlar)