Kunst die je laat terugpraten tegen NSA-spionnen

In 2013 leerde de wereld dat de NSA en zijn Britse tegenhanger, GCHQ, routinematig de Duitse overheid afluisterde. In alle verontwaardiging dachten kunstenaars Mathias Jud en Christoph Wachter: "Als ze dan toch luisteren... laten we dan tegen ze spreken." Met antennes die ze installeerden op het dak van de Zwitserse ambassade in het overheidsdistrict van Berlijn, creëerden ze een open netwerk waarmee de wereld boodschappen kon sturen naar de Amerikaanse en Britse spionnen in de omgeving. Dit is een van de de drie stoutmoedige, vaak grappige en eigenlijk subversieve kunstwerken waar hij over praat, en die het groeiende misnoegen met toezicht en afgesloten netwerken in vraag stellen.

Een jaar geleden nodigde
de Zwitserse ambassade in Berlijn ons uit

om onze kunstprojecten te presenteren.

We krijgen vaker uitnodigingen,
maar deze was extra opwindend.

De Zwitserse ambassade in Berlijn
is speciaal.

Het is het enige oude gebouw
in het overheidsdistrict

dat niet kapot gebombardeerd is
tijdens de Tweede Wereldoorlog

en staat vlak naast het Bundeskanzleramt.

Niemand staat dichter bij Bondskanselier
Merkel dan de Zwitserse diplomaten.

(Gelach)

In het overheidsdistrict van Berlijn
staat ook de Reichstag --

het Duitse parlementsgebouw --
en de Brandenburger Tor,

en naast de Tor staan andere ambassades,

zoals met name de ambassades
van de VS en Groot-Brittannië.

Hoewel Duitsland
een vooruitstrevende democratie is,

worden de burgers beperkt
in hun grondwettelijke rechten

in het overheidsdistrict.

Het recht van bijeenkomst
en demonstratie zijn hier beperkt.

Vanuit het perspectief van een kunstenaar
is dat interessant.

De mogelijkheden om te participeren
en je uit te drukken

zijn altijd aan een bepaalde orde gebonden

en altijd onderhevig
aan specifieke regels.

Als we ons bewust worden
van onze afhankelijkheid van die regels,

dan komen we tot een nieuw inzicht.

De opgelegde termen en voorwaarden
bepalen onze perceptie, acties

en onze levens.

Dit is van groot belang
in een andere context.

De laatste jaren

leerden we dat vanaf de daken van de
ambassades van de VS en Groot-Brittannië

de geheime diensten het hele district
hebben afgeluisterd,

inclusief de mobiele telefoon
van Angela Merkel.

De antennes van het Britse GCHQ
zijn verborgen in een ronde radarkoepel,

terwijl de luisterpost
van de Amerikaanse NSA

wordt afgedekt door schermen
die radiosignalen doorlaten.

Maar hoe ga je om
met deze verborgen krachten?

Mijn collega Christoph Wachter en ik

accepteerden de uitnodiging
van de Zwitserse ambassade.

We gebruikten deze gelegenheid
om deze specifieke situatie uit te buiten.

Als mensen ons bespioneren,
dan is het logisch

dat ze ook móeten luisteren
naar wat we zeggen.

(Gelach)

Op het dak van de Zwitserse ambassade
installeerden we antennes.

Ze waren niet zo complex als die
van de Amerikanen en de Britten.

(Gelach)

Gewoon in elkaar geflanste antenneblikjes,
zonder camouflage, open en bloot.

De Akademie der Künste deed ook mee

en dus bouwden we op hun dak
een andere grote antenne,

precies tussen de luisterposten
van de NSA en de GCHQ in.

(Gelach)

We werden nog nooit zo goed geobserveerd
bij het bouwen van een kunstinstallatie.

Een helicopter cirkelde boven ons rond

en filmde al onze bewegingen,

terwijl op het dak van de ambassade van
de VS veiligheidsmensen patrouilleerden.

Hoewel het overheidsdistrict onder
een stricte politieverordening staat,

zijn er geen specifieke wetten
met betrekking tot digitale communicatie.

Onze installatie was dus volkomen legaal

en de Zwitserse ambassadeur
heeft Angela Merkel erover ingelicht.

We noemden het project
'Hoor je mijn blik?'

(Gelach)

De antennes genereerden een open
en vrij toegankelijk Wifi-netwerk,

waar iedereen die dat wilde
aan kon bijdragen

met een wifi-apparaat, zonder beperkingen,

en berichten kon sturen

aan de afluisteraars
op de frequenties die werden onderschept.

SMS, spraakberichten, bestanden delen --

alles kon anoniem verstuurd worden.

Mensen begonnen echt te communiceren.

Er werden
meer dan 15.000 berichten verstuurd,

Ik geef wat voorbeelden.

"Hallo wereld, hallo Berlijn,
hallo NSA, hallo GCHQ."

"NSA-agenten doe wat juist is!
Word een klokkenluider!"

"Dit is de NSA. We vertrouwen op God.
Alle anderen houden we in de gaten!!!!!"

(Gelach)

"#@nonymous is watching #NSA #GSHQ - wij
maken deel uit van jullie organisaties.

#verwacht ons. We leggen het #plat."

"Dit is de achilleshiel van de NSA.
Open netwerken."

"Agenten, welk gestoord verhaal verzinnen
jullie over jezelf voor je kleinkinderen?"

"@NSA Mijn buren veroorzaken overlast.
Stuur er a.u.b. een drone op af."

(Gelach)

"Geen cyberoorlog, maar liefde."

We hebben de ambassades
en ministeries ook uitgenodigd

om mee te werken aan het open netwerk,
en tot onze verbazing deden ze dat.

Er verschenen dossiers op het netwerk,
waaronder geheime documenten

die waren gelekt
van de parlementaire onderzoekscommissie,

wat aantoont dat vrije uitwisseling
en discussie van vitale informatie

moeilijk begint te worden,
zelfs voor parlementsleden.

We organiseerden ook rondleidingen
om het hele krachtenspel

ter plekke te ervaren en onderzoeken.

De rondleidingen kwamen langs
de afgebakende zones rond de ambassades,

en we bespraken het potentieel
en de hoogtepunten van communicatie.

Als we ons bewust worden
van het krachtenspel,

de voorwaarden waaronder we communiceren,

dan verbreden we niet alleen onze horizon,

maar kijken we voorbij de regelgeving
die ons wereldbeeld beperkt,

onze specifieke sociale,
politieke of esthetische gebruiken.

Laten we een praktisch voorbeeld nemen.

Het lot van mensen
in geïmproviseerde woningen

in de buitenwijken van Parijs

wordt uit het zicht gehouden.

Het is een vicieuze cirkel.

Het gaat er niet om dat armoede,
racisme of uitsluiting iets nieuws is.

Nieuw is, hoe deze realiteit verborgen is
en hoe mensen onzichtbaar worden

in een tijd van wereldwijde
en overweldigende

communicatie en uitwisseling.

Zulke geïmproviseerde buurten
worden als illegaal beschouwd,

waardoor de mensen die er wonen
geen kans hebben

om hun stem te laten horen.

In tegendeel: telkens als ze verschijnen,
het riskeren zichtbaar te zijn,

wordt het mogelijk om ze te vervolgen,

te verdrijven en te onderdrukken.

Wat ons interesseerde, was hoe we
deze verborgen kant konden vinden.

We zochten naar een interface
en vonden die ook.

Het is geen digitale interface,
maar een fysieke: een hotel.

We noemden het project 'Hotel Gelem.'

Samen met Roma families zetten we
verschillende Hotel Gelems op in Europa,

bijvoorbeeld in Freiburg in Duitsland,
in Montreuil bij Parijs,

maar ook in de Balkan.

Het zijn echte hotels.

Mensen kunnen er overnachten.

Maar het is geen commerciële onderneming.

Het is een symbool.

Je kan online vragen
om een persoonlijke uitnodiging

om een paar dagen te verblijven
in het Hotel Gelem, in hun huis.

Om te eten, werken en leven
met de Roma gezinnen.

De Roma gezinnen
zijn nu niet de reizigers;

de bezoekers zijn dat.

De Roma gezinnen vormen
hier niet de minderheid;

maar de bezoekers.

Het gaat er niet om
dat je een oordeel velt,

maar dat je de context vindt

die deze ongelijkwaardige en schijnbaar
onoverbrugbare tegenstellingen bepaalt.

In de wereld van globalisering

groeien de continenten
steeds meer naar elkaar toe.

Permanente uitwisseling van cultuur,
handelswaar en mensen,

terwijl tegelijkertijd
het gat tussen de bevoorrechte

en de buitengesloten wereld groeit.

We waren onlangs in Australië.

We konden dat land zonder
moeite binnen komen.

Wij hebben Europese paspoorten,
visa's en vliegtickets.

Maar asielzoekers die per boot
in Australië aankomen,

worden gedeporteerd of vastgezet.

Het onderscheppen van boten

en de verdwijning van mensen
in het gevangenissysteem

wordt door de Australische autoriteiten
verborgen gehouden.

Deze procedures worden aangemerkt
als geheime militaire operaties.

Na een dramatische ontsnapping
uit een crisis- of oorlogsgebied,

worden mannen, vrouwen en kinderen
zonder proces door Australië vastgezet,

soms jarenlang.

Echter, tijdens ons verblijf

kwamen we in contact
met asielzoekers die vastgezet waren,

ondanks de strikte screening en isolatie.

Uit deze context ontstond
een installatie in de kunstafdeling

van de Technische Universiteit
van Queensland in Brisbane.

Op het eerste gezicht
was het een eenvoudige installatie.

Op de vloer gaf een gestileerd kompas
de richting aan

naar ieder immigratie-detentiecentrum,

met daarbij de afstand tot
en de naam van het centrum.

Maar het tentoonstellingsdeel
kwam in de vorm van verbinding.

Boven iedere markering op de vloer
hing een headset.

Bezoekers kregen de kans om direct
met een vluchteling te praten

die gedetineerd was of was geweest

in een specifiek detentiecentrum,

en konden zo
een persoonlijk gesprek aangaan.

In de beschermde context
van de kunsttentoonstelling

konden de asielzoekers
vrij over zichzelf praten,

hun verhaal en hun situatie voorleggen,
zonder angst voor gevolgen.

Bezoekers gingen lange gesprekken aan

over uiteengerukte families,
over ontsnappingen uit oorlogsgebied,

over zelfmoordpogingen

of over het lot
van kinderen in gevangenschap.

Er kwamen veel emoties vrij.
Velen huilden.

Diverse mensen kwamen terug.

Het was een krachtige ervaring.

Europa wordt nu geconfronteerd
met een stroom aan immigranten.

De situatie voor asielzoekers wordt nog
verslechterd door inconsistent beleid

en de verleiding
om militair in te grijpen.

We hebben ook communicatiesystemen opgezet

in afgelegen vluchtelingencentra
in Zwitserland en Griekenland.

Het gaat om het verstrekken
van fundamentele informatie:

het weerbericht,
juridische informatie, begeleiding.

Maar dit is waardevol.

Informatie op het internet

waardoor je op gevaarlijke routes
kunt overleven,

wordt gecensureerd,

en het verstrekken van zulke informatie
wordt steeds meer gecriminaliseerd.

Dat brengt ons terug bij ons netwerk

en de antennes op het dak
van de Zwitserse ambassade in Berlijn

en het 'Hoor je mijn blik?'-project.

Dat we altijd verbonden zijn,
moeten we niet vanzelfsprekend vinden.

We moeten zelf verbindingen gaan maken

en vechten voor de idee van een gelijke,
wereldwijd verbonden wereld.

Dat is essentieel
om onze sprakeloosheid te overwinnen,

en de scheiding uitgelokt
door rivaliserende politieke krachten.

Alleen als we ons volledig blootstellen

aan de transformerende kracht
van deze ervaring,

kunnen we vooroordelen
en buitensluiting overwinnen.

Dankjewel.

(Applaus)

Bruno Giussani: Dankje, Mathias.

De andere helft van je artistieke duo
is ook hier. Kom erbij, Christoph Wachter.

(Applaus)

Eerst een detail:

de naam van het hotel is niet willekeurig.

Gelem heeft een specifieke betekenis
in de taal van de Roma.

Mathias Jud: Ja, 'Gelem, Gelem'
is de titel van het volkslied van de Roma,

het officiële, en het betekent:
'ik ging een lange weg'.

BG: Om even dat detail
aan je talk toe te voegen.

Maar jullie zijn ook
naar Lesbos afgereisd,

pas geleden nog,
en jullie zijn net een paar dagen terug,

in Griekenland,
waar duizenden vluchtelingen aankomen,

en dat al enkele maanden lang.

Wat hebben jullie daar gezien en gedaan?

Christoph Wachter: Nou, Lesbos is een
van de Griekse eilanden dicht bij Turkije,

en tijdens ons verblijf

kwamen veel asielzoekers aan per boot
op overbeladen sloepen,

en na hun aankomst werden ze
compleet aan hun lot overgelaten.

Vele voorzieningen werden ze onthouden.

Ze mochten bijvoorbeeld
geen buskaartje kopen

of een hotelkamer boeken,

zodat veel gezinnen
letterlijk op straat sliepen.

Dus hebben we daar netwerken opgezet
voor eenvoudige communicatie,

want ik denk, nee geloof,

dat we niet alleen
óver vluchtelingen moeten praten,

maar dat we ook mét ze moeten spreken.

Als we dat gaan doen, komen we erachter
dat het over mensen gaat,

over hun levens
en hun strijd om te overleven.

BG: En het geeft ze een stem.

Christoph, bedankt
voor je komst op TED.

Mathias, bedankt voor je komst
en het delen van je verhaal.

(Applaus)