Is religie goed of slecht? (Dit is een strikvraag)

Er worden genoeg goede dingen gedaan onder het mom van religie, maar ook genoeg slechte dingen. Maar wat is religie nu precies -- is het goed of slecht, op zich? Filosoof Kwame Anthony Appiah biedt een grootmoedig en verrassend standpunt.

Er wordt eindeloos over religie gepraat.

(Gelach)

De inmiddels overleden
Christopher Hitchens

schreef 'God is niet groot',

met als ondertitel
'religie vergiftigt alles'.

(Gelach)

Afgelopen maand in Time magazine

zei rabbijn David Wolpe, ook wel
bekend als dé rabbijn van Amerika,

teneinde iets goeds tegenover die
negatieve typering te zetten,

dat belangrijke sociale veranderingen

alleen gerealiseerd kunnen worden
door georganiseerde religie.

Dit soort opmerkingen, zowel negatief
als positief, zijn niet nieuw.

Ik heb er hier een in mijn broekzak
van voor het begin van onze jaartelling

door Lucretius, auteur van
'De natuur der dingen', die zei:

"Tantum religio potuit suadere malorum" --

Ik zou het uit mijn hoofd moeten kennen --

Ofwel: "Dat is hoezeer religie
in staat is om mensen slecht te maken."

Hij doelde op het feit
dat Agamemnon bereid was

om zijn dochter Iphigenia
te offeren op een altaar

teneinde de toekomst
van zijn leger veilig te stellen.

Er zijn dus enorm lange discussies,

al eeuwenlang,
soms millennia, over religie.

Mensen hebben er veel over gezegd,

soms goede en soms slechte dingen,

soms onverschillige dingen.

Ik wil jullie vandaag overtuigen
van een simpele bewering,

en wel dat deze debatten
in zekere zin belachelijk zijn.

Er bestaat namelijk niet zoiets
als religie om over te debatteren.

Religie bestaat niet
en kan dus niet goed of slecht zijn;

het kan niet eens onverschillig zijn.

Als je wilt bewijzen dat iets niet bestaat,

is er een voor de hand liggende manier
om dat te proberen:

je geeft er een definitie van

en dan probeer je iets te vinden
dat daaraan voldoet.

Ik zal op die manier beginnen.

Als je in woordenboeken kijkt

en erover nadenkt,

is de natuurlijke definitie van religie

dat het draait om het geloof
in god of in spirituele wezens.

Dat staat in vele woordenboeken,

maar zo vind je het trouwens ook

in het werk van Sir Edward Tylor,

Oxford's eerste antropologie professor,

één van de eerste moderne antropologen.

In zijn boek over primitieve cultuur

noemt hij animisme
de kern van het geloof,

het geloof in spirituele instanties,

het geloof in de ziel.

Het eerste probleem met die definitie

komt uit de recente roman
van Paul Beatty, genaamd 'Tuff'.

Een man praat met een rabbijn.

De rabbijn zegt
dat hij niet in God gelooft.

De man zegt: "Hoe kun jij nou
niet in God geloven?"

En het antwoord is:
"Daarom is het zo fijn
 om joods te zijn.

Je hoeft niet in een God te geloven,

je moet geloven in het joods zijn."

(Gelach)

Als dit een rabbijn is,
een joodse rabbijn,

en je moet in God geloven
om religieus te kunnen zijn,

dan komen we op een onlogische conclusie.

Namelijk dat, aangezien je
een joodse rabbijn kunt zijn

zonder in God te geloven,

het jodendom geen religie is.

Dat lijkt mij een nogal
onlogische gedachte.

Hier is nog een argument
tegen deze opvatting.

Een Indiase vriend van me

ging als kind naar zijn opa

en zei tegen hem:

"Ik wil met jou over religie praten."

Opa zei: "Je bent te jong,

kom terug als je ouder bent."

Toen hij ouder was, ging hij terug

en zei tegen zijn opa:

"Het kan al te laat zijn,

want ik heb ontdekt
dat ik niet in de goden geloof."

Zijn opa, een wijze man, antwoordde:

"Oh, je behoort dus
tot de atheïstische tak

van de hindoe traditie."

(Gelach)

Tenslotte is er deze man,

beroemd omdat hij niet in God gelooft.

Dat is de Dalai Lama.

Hij grapt vaak dat hij
een beroemde atheïst is.

Het klopt helemaal.

Het geloof van de Dalai Lama
draait niet om het geloof in God.

Nu zul je denken dat dit laat zien

dat ik een foute definitie
aan jullie heb gegeven.

Dat ik een andere definitie moet bedenken

om te testen tegen deze gevallen,

om op die manier iets te vinden

dat atheïstisch jodendom,
atheïstisch hindoeïsme

en atheïstisch boeddhisme
als vormen van godsdienst kan vastleggen.

Maar ik vind dat een slecht idee.

De reden dat ik dat een slecht idee vind,

is omdat ik denk dat ons concept
van religie anders werkt.

Ik denk dat het als volgt werkt.

We hebben een lijst
van modelreligies en hun stromingen.

Als er iets nieuws de kop opsteekt

dat beweert een religie te zijn

vragen we ons af:
lijkt het op een van deze?

Toch?

Ik denk dat we zo over meer zaken denken.

Vanuit ons oogpunt moet
alles op die lijst een religie zijn.

Daarom zal een idee over religie,
dat boeddhisme en het jodendom uitsluit,

geen kans maken.

Die staan immers op onze lijst.

Maar waarom hebben we die lijst?

Wat is er aan de hand?

Hoe zijn we aan deze lijst gekomen?

Ik denk dat het antwoord simpel is

en daarom onvriendelijk en omstreden.

Velen zullen het niet met me eens zijn,
maar zo zie ik het.

En of het waar is of niet,
ik denk dat het een goed idee geeft

van hoe deze lijst kan zijn ontstaan.

Zo helpt het ons na te denken
over het nut van de lijst.

Ik denk dat het antwoord
bij Europese reizigers ligt

die vanaf de tijd van Columbus
de wereld gingen verkennen.

Ze kwamen uit een christelijke cultuur

en als ze op een nieuwe plek aankwamen,

merkten ze dat niet iedereen christen was.

Dus vroegen ze zichzelf af:

wat hebben ze dan
in plaats van het christendom?

Zo is de lijst ontstaan.

Het bestaat uit dingen die anderen hebben

in plaats van het christendom.

Op die manier denken kan gevaarlijk zijn,

omdat het christendom,
zelfs voor die lijst,

een extreem specifieke traditie is.

Het heeft allerlei
enorm uitgesproken kenmerken,

het gevolg van alle specifieke details

van de christelijke geschiedenis.

Eén kernpunt ervan,

een kernpunt van bijna alles
uit het christendom

als gevolg van de specifieke geschiedenis,

is dat er een extreme kerkleer geldt.

Het is een religie waarin
mensen oprecht bezorgd zijn

of je wel in de juiste dingen gelooft.

De interne geschiedenis
van het christendom

is het verhaal van elkaar doden,

vanwege het geloven
in de verkeerde dingen.

Ook is het betrokken geweest
in worstelingen met andere religies.

Dit startte natuurlijk in de middeleeuwen

met de strijd tegen de Islam.

Ook daar ging het om het ongeloof:

dat ze niet in de juiste dingen geloofden,

was te aanstootgevend
voor de christelijke wereld.

Dat is de specifieke
en bijzondere geschiedenis

van het christendom.

Niet alles wat ooit
op deze lijst heeft gestaan,

heeft dat soort kenmerken.

Maar er is nog een probleem.

Er gebeurde iets specifieks --

het is al eerder aangestipt --

Er gebeurde iets heel specifieks

in de geschiedenis
van het hedendaagse christendom,

met name zoals we dat zien
in de Verenigde Staten.

Het gebeurde aan het eind
van de 19e eeuw.

Wat er precies gebeurde
aan het eind van de 19e eeuw

was dat er een soort
afspraak gemaakt werd

tussen de wetenschap,

de nieuwe manier om kennis
en macht te organiseren,

en religie.

Vergelijk het eens met de 18e eeuw,

met het intellectuele leven
van voor eind 19e eeuw.

Wat je toen ook deed,
waarover je ook dacht,

of het nou de stoffelijke wereld was,
de menselijke wereld,

de biologische wereld
buiten de mensen, of moraliteit,

wat je ook dacht zou worden afgezet
tegen de religieuze christelijke aannames.

Je kon geen overzicht geven van de natuur

zonder iets te zeggen over de samenhang
met het scheppingsverhaal

uit de abrahamitische traditie,

het scheppingsverhaal
uit het eerste boek van de Thora.

Alles werd op die manier afgebakend.

Dit veranderde in de late 19e eeuw.

Voor het eerst
werd het mogelijk voor mensen

om een serieuze intellectuele
carrière te ontwikkelen,

zoals natuurhistoricus Darwin deed.

Darwin maakte zich zorgen

over hoe zijn standpunten
zich verhielden tot het geloof,

maar hij kon verder.

Hij kon boeken schrijven
over zijn onderwerpen

zonder de samenhang te hoeven duiden

met religieuze beweringen.

Geologen konden ook
steeds meer hun ideeën kwijt.

Als een geoloog in de vroege 19e eeuw
iets over de leeftijd van de aarde zei,

moest hij zeggen hoe het overeenkwam met,
of hoe het verschilde van,

de leeftijd van de aarde
volgens het boek Genesis.

Eind 19e eeuw kon je gewoon
een boek over geologie schrijven

en daarin beargumenteren
hoe oud de aarde is.

Er vond dus een grote verandering plaats,

een intellectuele deling van arbeid
die in stand bleef,

zodat aan het eind
van de 19e eeuw in Europa

er een echte intellectuele
verdeling van arbeid was.

Dus kon je allerlei serieuze dingen doen,

waaronder zelfs ook steeds meer filosofie,

zonder beperkt te worden
door de gedachte:

wat ik te zeggen heb, moet overeenkomen

met de diepe waarheden
die me gegeven worden

door onze religieuze traditie.

Stel je voor dat iemand vanuit die wereld,

uit de late 19e-eeuwse wereld,

naar het land komt
waarin ik opgroeide, Ghana,

naar mijn samenleving, de Asante.

En dat hij in de Asante terechtkomt
rond het begin van de 20e eeuw

en die vraag stelt die de lijst maakt:

"Wat is hier in plaats
van het christendom?"

Hier zie je iets
dat hen opgevallen zou zijn.

Iemand deed dit ook echt,

zijn naam was Kapitein Rattray,

werkte als antropoloog
voor de Britse regering

en schreef een boek
over de Asante-religie.

Dit is een zielenschijf.

Het Britse Museum heeft er vele.

Ook een interessant verhaal is

hoe het kan dat veel dingen
uit mijn samenleving daar liggen,

maar daar heb ik geen tijd voor.

Dit is dus een zielenschijf.
Wat ís een zielenschijf?

Het werd om de nek gedragen

door de zielenwassers
van de Asante koning.

Wat was hun taak?
De ziel van de koning wassen.

Het zou lang duren om uit te leggen
hoe je een ziel zou kunnen wassen,

maar Rattray wist dat dit religieus was,
omdat het over zielen ging.

En zo waren er ook vele andere gebruiken.

Bijvoorbeeld iedere keer
als iemand drinkt,

schudden ze een beetje op de grond --

dit wordt het plengoffer genoemd --

en zo offeren ze aan de voorouders.

Mijn vader deed dit met whiskey,

wat hij gelukkig vaak dronk.

Hij opende de fles
en schudde wat op de grond.

Hij praatte met Akroma-Ampim,
onze stamvader,

of met Yao Antony, mijn oudoom.

Hij sprak met hen en gaf hen wat whiskey.

Tot slot waren er de openbare ceremoniën.

Dit is een 19e-eeuwse tekening
door een andere Britse officier

van zo'n ceremonie
waar de koning bij betrokken was.

De taak van de koning,

zijn voornaamste taak
op het voeren van oorlog na,

was om op de graftomben
van zijn voorouders te letten.

En als een koning stierf
werd zijn troon zwart gemaakt

en in de koninklijke familietempel gezet.

Elke 40 dagen moet de koning
van de Asante ernaartoe

voor een eredienst aan zijn voorouders.

Dat is een belangrijke taak

en velen denken dat als hij dit niet doet

alles verkeerd zal gaan.

Hij is dus een religieus figuur,

zo zou Rattray beweren,

maar ook een politiek figuur.

Dit alles zou voor Rattray
als religie tellen,

maar mijn punt is dat wanneer je kijkt
naar de levens van die mensen,

je ziet dat bij alles wat ze doen,

ze zich bewust zijn van hun voorouders.

Elke ochtend voor het ontbijt
kun je voor je huis

iets offeren aan de boomgod, nyame dua.

Je praat tegen de goden,
de hoge en lage goden,

tegen de voorouders,
enzovoorts.

In deze wereld heeft de scheiding
tussen religie en wetenschap

nog niet plaatsgevonden.

Religie staat nog niet los
van andere zaken in het leven.

En wat vooral belangrijk is
om deze wereld te begrijpen

is dat het werk wat hier
door de wetenschap wordt gedaan,

door Rattray religie zou worden genoemd.

Want als zij iets willen begrijpen,

of weten waarom de oogst is mislukt,

of waarom het regent, of niet,

als ze regen nodig hebben,

of als ze willen begrijpen
waarom hun opa overleden is,

ze een beroep zullen doen
op dezelfde entiteiten

en in dezelfde taal,

ze zullen het dezelfde goden vragen.

Met andere woorden:

die belangrijke scheiding van religie
en wetenschap is nog niet gebeurd.

Dit zou natuurlijk toeval
kunnen zijn, ware het niet

dat in grote delen van de wereld
dit nog steeds het geval is.

Ik had laatst het voorrecht
een bruiloft te mogen bijwonen

in het noorden van Namibië,

ongeveer 35 km ten zuiden
van de grens met Angola

in een dorp met 200 bewoners.

Dit waren moderne mensen.

Oona Chaplin was bij ons --

sommigen zullen haar kennen --

en een van de dorpelingen kwam op haar af

en zei: "Ik ken je van 'Game of Thrones'."

Niet echt een afgelegen dorp dus,

echter voor hen zijn goden
en zielen nog steeds aanwezig.

Toen we met de bus op en neer reden
naar de locaties van de ceremonie,

deden ze geen algemeen gebed,
maar ze beden om een veilige reis.

En ze meenden het.

En toen ze zeiden dat mijn moeder,
de moeder van de bruidegom,

bij ons was, bedoelden ze dat letterlijk.

Ze geloofden dat, hoewel ze dood is,

ze nog altijd bij ons was.

Vandaag de dag heeft
in grote delen van de wereld

die scheiding tussen wetenschap en religie
nog niet plaatsgevonden.

En zoals ik al zei, dit zijn geen --

Deze man heeft voor Chase
en de Wereldbank gewerkt.

Dit zijn ook wereldburgers,

maar ze komen uit plaatsen
waar religie een hele andere rol speelt.

Bedenk dus de volgende keer
wanneer iemand religie generaliseert,

dat er misschien helemaal
niet zoiets als religie bestaat

en dat wat ze zeggen
daarom helemaal niet waar kan zijn.

(Applaus)