David Christian: Muhteşem Tarih

David Christian, Big Bang'den(Büyük Patlama) Internet'e gelinceye kadar evrenin tüm tarihini 18 dakikalık seri bir konuşma ve etkileyici görsellerle anlatıyor. Bu "Muhteşem Tarih": aydınlatan ,karmaşıklığa yukarıdan bakan, hayat ve insanlık, kozmik zaman diliminin küçük payına karşı çıkma.

Önce bir video.

Evet, bu bir çırpılmış yumurta.

Ama ona baktıkça,

aslında biraz tuhaf hissediyor

olmanız lazım.

Çünkü aslında esas olanın, yumurtanın, çırpılmamış hale

dönüşü olduğunu farkediyor olmalısınız.

Şimdi yumurtanın sarısı ile beyazının ayrıldığını görüyorsunuz.

Şimdi yumurtanın içine geri girecekler.

Hepimizin kalbimizin en derininde biliyoruz ki

evrende işler bu şekilde yürümüyor.

Çırpılmış yumurta karmakarışık bir şey, leziz ama karmakarışık.

Yumurta ise güzel ve karmaşık bir şey

ve çok daha karmaşık şeyler üretebilir.

örneğin tavuklar.

Ve hepimiz kalbimizin derinliklerinde biliyoruz ki

evren, bu dağınık çorba halinden

karmaşıklığa doğru gitmez.

Aslına bakarsanız, bu önsezimiz

en önemli fizik kurallarında bile kendini gösterir,

termodinamiğin ikinci yasası, ya da entropy kanununda örneğin.

Bu yasa basitçe

evrenin genelde düzenli bir halden

düzensiz bir hale geçişe

meyilli olduğunu

söyler, yani bir nevi

dağınık çorbaya.

İşte bu video bu nedenle

biraz tuhaf hissediyoruz.

Ama,

etrafınıza bir bakın.

Etrafımızda gördüğümüz şey

inanılmaz bir karmaşıklıkta.

Eric Beinhocker, sadece New York şehrinde

10 milyardan fazla hisse senedi el değiştiriyor.

Bu, dünyadaki toplam tür sayısının

yüzlerce katından fazla.

Ve bu hisse senetleri, ticaret, seyahat

seyahat ve Internet ile

küresel sisteme bağlı neredeyse yedi milyar

kişi tarafından

alınıp satılıyor.

İşte en büyük bilmece bu:

Termodinamiğin ikinci yasası

tarafından yön verilen bir evrende

demin size bahsettiğim -

beni, sizi ve hatta bu toplantı salonunu da içine alacak

kadar büyük-- karmaşık yapıları üretmek

nasıl mümkün olabiliyor?

Bu sorunun yanıtı şu,

evren karmaşıklık oluşturabilir, ama

bunu epey zorlanarak yapar.

Meslektaşım

Fred Spier tarafından "Goldilocks koşulları"

adı verilen yerlerde --

ne az ne çok, tam karmaşıklığın yaratılmasına uygun

küçük ceplerde yapar bunu.

Ve göreceli olarak biraz daha karmaşık şeyler ortaya çıkar.

Azcık daha karmaşık şeyler olan yerlerde,

biraz daha karmaşık şeyler elde etmenizolası.

Bu şekilde, karmaşıklık adım adım

artar.

Her bir aşama inanılmazdır,

çünkü evrende sanki hiç yoktan birde bire

yepyeni bir birşey ortaya çıkmış gibi algılanır.

Muhteşem tarih içindeki bu anlara

"eşik anları" diyoruz.

Ve her bir eşik anında,

süreç daha da zorlaşıyor.

Karmaşık şeyler daha kırılgan,

daha kolay zedelenir hale geliyorlar,

Goldilocks koşulları daha zorlaşıyor,

ve karmaşıklık yaratmak

daha zor hale geliyor.

Şimdi, biz epey karmaşık yaratıkları olarak,

evrenin ikinci yasaya rağmen

bu karmaşık yapıları nasıl yarattığını

ve karmaşıklığın neden aynı zamanda

kırılganlık ve zedelenebilirlik

demek olduğunu

anlamak ihtiyacındayız.

Bizim, muhteşem tarih kapsamında anlattığımız öykü bu.

Ama bunu yapabilmek için,

önce imkansızmış gibi görünen bir şey yapmanız gerekiyor.

Evrenin tüm tarihini gözden geçirmelisiniz.

Hadi bunu yapalım şimdi.

(Gülüşmeler)

Önce zaman çizelgesinigeriye çekelim

13.7 milyar yıla,

zamanın başlangıcına.

Etrafımızda hiç bir şey yok.

Zaman veya uzay bile yok.

hayal edebildiğiniz en boş ve karanlık anı düşünün

ve bunu zilyarla çarpın

işte şimdi oradayız.

ve birden,

bang! Bir evren ortaya çıkıyor, bütün bir evren.

İlk eşikten geçtik.

Evren ufacık bir atomdan bile daha ufak.

ve inanılmaz derecede sıcak.

Bugün evrende olan herşeyi barındırıyor içinde,

hayal edebilirsiniz, patlıyor ve,

inanılmaz bir hızda etrafa genişliyor.

En başta bulanık bir leke,

ama kısa zamanda bu bulanık içinde net şeyler belirmeye başlıyor.

İlk birkaç saniye içinde

enerji farklı parçalara bölünüyor

elektromaynetizma ve yerçekimi bunlardan bazıları.

Ve bu enerjı oldukça büyülü bir başka şey yapıyor,

katılaşarak maddeye dönüşüyor --

proton oluşturacak quarklar ve

elektron içeren leptonlar.

Bütün bunlar ilk saniyede oluyor.

Şimdi 380 bin yıl ileri gidiyoruz.

Bu, insanların bizim gezegenimizdeki varoluş süresinin iki katı.

Şimdi hidrojen ve helyum gibi basit atomlar

ortaya çıkıyor.

Burada bir dakika durmak istiyorum,

evrenin ortaya çıkışından 380 bin yıl sonra,

çünkü aslında bu aşamadaki evren

hakkında epey bilgi sahibiyiz.

Her şeyden önce oldukça basit bir yapısı olduğunu biliyoruz.

Hidrojen ve helyum atomlarından

oluşan ve belli bir şekli olmayan

dev bulutlardan ibaretti.

Bir nevi kozmik çorba.

Ama bu tam olarak doğru değil.

WMAP uydusu

ve benzer uydularla yapılan son çalışmalar

bize aslında bu zeminde ufak da olsa farklılıklar olduğunu ortaya koydu.

Burada gördüğünüz

mavi bölgeler kırmızı blgelere oranla birkaç bin derece

daha soğuklar.

Bunlar ufak farklılıklar,

ama evrenin karmaşıklaşmaya doğru

bir adım daha atması için yeterliler.

Bu, şöyle işliyor.

Daha çok şey olan yerlerde

yerçekimi daha kuvvetli.

Böylece daha yoğun yerlerdeki yerçekimi

hidrojen ve helyum atomlarından oluşan

bulutları sıkıştırmaya başlıyor.

Yani, o zamanlardaki evrenin milyarlarca buluta

ayrıştığını hayal edebiliriz.

Ve her bir bulut sıkıştırılmış durumda,

yoğunluk arttıkça yerçekimi de artıyor ve

her bir bulutun merkez ısısı artmaya başlıyor,

daha sonra her bir bulutun merkez ısısı

10 milyon derecelik eşik ısısının üzerine çıkıyor

ve böylece

protonlar birleşmeye başlıyorlar,

inanılmaz bir enerji açığa çıkıyor ve

bam!

İşte ilk yıldızlar.

Büyük Patlama (Big Bang)'den 200 milyon yıl sonra

evrenin her yanında yıldızlar ortaya çıkmaya başlıyor,

milyarlarca yıldız.

Artık evren eskisine göre daha ilginç ve

daha karmaşık.

Yıldızlar, iki yeni eşiği aşmak için gereken

Goldilocks şartlarını yaratacaklar.

Büyük yıldızlar ölmeye başlayınca,

çok yüksek ısılar yaymaya başlarlar

ve protonlar bu şekilde farklı kombinasyonlarda birbirleriyle birleşerek

periyodik tablodaki tüm elemenleri oluşturmaya başlarlar.

Yani, eğer benim gibi parmağınızda altın bir yüzük varsa,

bu yüzük bir süpernova patlaması sırasında oluştu.

Şimdi, evren kimyasal olarak da daha karmaşık.

Ve kimyasal olarak karmaşık bir evrende,

daha fazla şey yapmak olasıdır.

Bundan sonra olan ise şu,

genç güneşlerin,

genç yıldızların etrafında

tüm bu elementler bir araya geliyor, etrafında dönüyorlar,

yıldızın enerjisi onları yıldızın etrafından döndürüyor,

ufak parçacıklar oluşturuyorlar, kar taneleri gibi,

ufak toz taneleri oluşturuyorlar,

kayalar ve asteroidler oluşturuyorlar,

ve daha sonra da gezegenler ve uydular oluşturuyorlar.

Bizim güneş sistemimiz de 4,5 milyar yıl önce

bu şekilde oluştu.

Bizim dünyamıza benzeyen kayasal gezegenler

yıldızlara göre daha karmaşıktır

çünkü daha fazla çeşitlilikte malzemeden oluşurlar.

Böylece karmaışklığa ait dördüncü eşiği de geçmiş bulunuyoruz.

Şimdi işler biraz daha zorlaşıyor.

Bir sonraki açama daha narin

oldukça daha kırılgan

ve oldukça da savunmasız varlıkları getiriyor,

ama aynı zamanda bu aşama daha yaratıcı

ve ileri karmaşıklık yaratabilme yetisi daha fazla.

Elbette, yaşayan organizmalardan

bahsediyorum.

Yaşayan organizmalar kimyasal şekilde ortaya çıkarlar.

Bizler kocaman birer kimyasal madde paketleriyiz.

Kimya, elektromanyetik güçler tarafından yönetilir.

Bunlar, yerçekiminden daha ufak ölçeklerde etkilidirler,

bu da sizin ya da benim

neden yıldız veya gezegenlerden daha ufak olduğumu açıklıyor.

Bu kimyasal olaylar için ideal koşullar nelerdir?

Buna yol çabilecek Goldilocks koşulları neler?

En başta ihtiyacınız olan ley enerji,

ama çok fazla olmamalı.

Bir yıldızın merkezindeki enerji çok fazla,

burada bir araya gelen atomlar hemen tekrar ayrışırlar.

Ama enerji çok az da olmamalı.

Yıldızlararası boşuktaki enerji çok az,

burada atomlar birleşemezler.

İhtiyacınız olan şey tam gerekli olan kadar enerji,

ve görünen o ki gezegenler bunun için ideal bölgeler,

çünkü yıldızlara yakınlar ama çok da yakın değiller.

Ayrıca çok fazla kimyasa çeşitliliğe ihtiyacınız var,

bir de su gibi bir sıvıya.

Neden mi?

Çünkü gaz halindeki maddelerde atomlar birbirlerinin yanından

öyle hızlı geçerler ki birbirlerine tutunamazlar.

Katılarda,

atomlar birbirine çok tutunurlar, hareket edemezler.

Ama sıvılarda,

yavaş yavaş hareket edebilir, birbirlerine tutanabilir,

ve zincir haline gelip molekülleri oluşturabilirler.

Bu tip Goldilocks koşullarını nerelerde bulabilirsiniz?

Gezegenler bu açıdan epey iyidir,

ve bizim dünyamız ise

hemen hemen mükemmel.

Yıldızına olan uzaklığı tam olması gerektiği kadar

devasa okyanusların oluşmasına izin veriyor.

Bu okyanusların tabanında

yerkabuğundaki çatlaklarda

dünyanın içinden gelen ısı dışarıya sızıyor,

ve ayrıca çok çeşitli elementler de mevcut.

Bu derin okyanus bacalarında,

muhteşem bir kimyasal reaksiyon başlamak üzere,

atomlar akla gelen her tür egzotik çekillerde birbiriyle birleşiyorlar.

Ama elbette, yaşam

egzotik kimyasal bileşiklerin ötesinde birşey.

Bu tip büyük molekülleri

yaşam içerecek şekilde

nasıl kararlı hale getirirsiniz?

İşte tam bu noktada yaşam

yepyeni bir numarayla karşınıza çıkıyor.

Bireyleri kararlı hale getirmezsiniz;

bilgi taşıyan şablonu

sabitlersiniz ve bu şablonun

kendisini kopyalamasına izin verirsiniz.

Ve elbette, DNA

bu bilgiyi içeren

çok güzel bir molekül.

Çift sarmallı DNA'yı tanıyorsunuz.

Her bir basamağı bilgi içeriyor

Yani DNA yaşayan organizmaları

nasıl yapma konusunda bilgi taşıyor.

Ve DNA aynı zamanda kendisini kopyalar.

Böylece kendini kopyalarak

bu şablonu tüm okyanuslara yayar.

yani bu bilgi yayılır.

Bilgi'nin de hikayemizin bir parçası haline geldiğini fark etmiş olmalısınız.

DNA'nın esas güzelliği ise

kusurlu yönlerinde saklı.

Kendini kopyalarken,

her bir milyar basamakta bir

hata ortaya çıkar.

Ve bu aslında

DNA'nın bir şekilde öğrendiğini gösteriyor.

Yaşayan organizmalar yapacak yeni yollr biriktirir,

çünkü bu hataların bir kısmı işe yarar.

Yani DNA öğreniyor, ve

böylece daha biyik bir çeşitlilik elde ederek daha karmaşık hale geliyor.

Ve bunun son 4 milyar yıldır süregeldiğini görüyoruz.

Bu sürenin çok büyük bir kısmında

yaşayan organizlamar göreceli olarak epey basitti--

tek hücreliler.

Ama çok fazla çeşitlilikleri vardı,

ve içleri de oldukça karmaşıktı.

Derken bundan 600 ile 800 milyon yıl önce,

çok-hücreli canlılar ortaya çıktı.

Mantarlar, balıklar,

bitkiler,

kurbağalar, sürüngenler

ve elbette dinazorlar.

Zaman zaman felaketler de oldu.

65 milyon yıl önce,

dünyaya bir asteroid çarptı.

Yucatan yarımadasının yakınına,

ve nükleer savaş benzeri bir ortam yarattı,

dinazorlar böylece ortadan yok oldular.

Dinazorlar için çok kötü bir haber bu,

ama bizim memeli atalarımız için iyi bir haberdi,

çoğaldılar ve

dinazorlardan kalan boşluğa yerleştiler.

Ve bizler, insanoğlu

65 milyon yıl önce bir asteroidin çarpması

ile başlayan evrimsel bir

oluşumun ürünleriyiz.

İnsanlar ilk defa 200 bin yıl önce ortaya çıktılar.

Ben, bizlerin bu hikayede

bir eşik olduğunu düşünüyorum.

Nedenini anlatmama izin verin.

DNA'nın bilgi biriktirdiğini, böylelikle

bir nevi öğrendiğini gördük.

Ama bu yavaş bir yöntem.

DNA, tesadüfen işe yarayabilen

rastgele hatalar aracılığı ile

bilgi topluyor.

Ama DNA aslında daha hızlı bir öğrenme yöntemi ortaya çıkardı;

beyinleri olan canlılar üretti,

böylece bu organizlamar gerçekten öğrenebiliyorlar.

Bilgi topluyorlar, öğreniyorlar.

Ama üzücü olan şu ki,

öldüklerinde topladıkları bilgi de onlarla birlikte ölüyor.

İnsanları daha farklı yapan

konuşma yetisi.

Bizlerin konuşma yetisi var, bir iletişim biçimi

çok güçlü ve hatasız,

öyle ki, öğrendiklerimizi eksiksiz olarak paylaşabilir,

ortak belleğimizde bir araya getirebiliriz.

Yani bu bilgiler

o bilgiyi örenen bireyden çok daha uzun süre yaşayabilir,

ve nesilden nesile daha da artabilir.

İşte bu nedenle, bizler çok yaratıcı ve

çok güçlü bir türüz.

bu nedenle bir tarihimiz var.

4 milyar yıldır ortaya çıkan türler arasında

bu yeteneiğ olan tek tür biziz.

Ben bu özelliğe

kollektif öğrenme diyorum.

Bizi farklı kılan şey bu.

Bunu, insanlık tarihinin

en başlarında bile gözleyebiliriz.

Bizler, bir tür olarak

Afrika'nın bozkırlarında evrimleştik,

ama baktığınız zaman insanların her tür ortama göz ettiğini görüyorsunuz --

çöllere, ormanlara,

Sibirya'nın buzul ovalarına,

--çok ama çok zor iklimlere --

Amerika'ya, Avusturalya'ya, Asya'ya.

Her bir göç bir öğrenme sürecini içeriyor --

çevreyle farklı çekillerde başa çıkmak,

çevredeki kaynakları farklı çekilde kullanmak.

Derken 10 bin yıl önce,

küresel iklimdeki ani bir değişimle

buzul çağı sona erdi ve

insanoğlu tarım yapmayı öğrendi.

Tarım bir tükenmez bir enerji kaynağı oldu.

Bu enerjiyi kullanan insan nüfüsü

katlanarak çoğaldı.

İnsan toplulukları daha biyik, daha kalabalık

ve daha bağlantılı hale geldi.

Derken, bundan 500 yıl kadar önce,

insanlar gemilerle, trenlerle,

telegraf ve internetle birbirleriyle

bağlantı kurmaya başladılar,

ve neredeyse yedi milyar

insandan oluşan bir

evrensel beyin oluşturdular.

Ve bu beyin ışık hızıyla öğreniyor.

Son 200 yılda önemli bir şey daha oldu:

bir başkaenerji kaynağını keşfettik,

fosil yakıtlar.

Fosil yakıtlar ve kollektif öğrenme

etrafımızda gittikçe artan karmaşıklığı

açıklıyor.

İşte şimdi buradayız,

tekrar toplantı salonuna geri geldik.

13ç7 milyar yıl süren bir yolculuğun

sonuna geldik.

Umarım bu hikayenin güçlü olduğu konusunda aynı fikirdesinizdir.

Bu, insanların inanılmaz bir

başrolü oynadığı müthiş bir hikaye.

Ama aynı zamanda bazı öğüter de veriyor.

Kollektif öğrenme çok ama çok güçlü bir şey,

ve biz insanların bunu kontrol edebildiğimizden

çok emin değiliz.

İngiltere'de, Küba Füze Krizi yıllarında

büyümüş bir çocuk olarak çok net anımsıyorum,

Birkaç gün boyunca,

tüm biosfer yokolmanın

eşiğine gelmişti.

Ve aynı silahlar hala burada,

hala çalışıyorlar.

Eğer bu tuzaktan kendimizi kurtarsak bile

sırada diğerleri var.

Fosil yakıtları öylesine hızlı tüketiyoruz ki

insanoğluna ait uygarlığın son 10 bin yılda

gelişmesini sağlayan Goldilocks koşullarını

ortadan kaldırıyoruz.

Büyük tarih bize

karmaşıklığımız ve kırılganlığımızı,

karşımıza çıkacak tehlikeleri gösterebilir,

ama aynı zamanda da

kollektif öğrenme sürecinin bize verdiği gücü de gösterebilir.

Ve son olarak eklemeliyim,

benim istediğim şu.

ben, torunum Daniel'in,

onun arkadaşları ve

dünyadaki yaşıtlarının

bu büyük tarihi iyice öğrenmesini istiyorum,

öyle iyi öğrenmeliler ki

karşımıza çıkacak zorukları

ve elimize geçecek fırsatları

anlayabilmeliler.

Bu nedenle de benim de aralarında bulunduğum

bir grup insan, dünyadaki lise öğrencilerinin

kullanabilecekler herkese açık ve bedava

çevrimişi bir büyük tarih veritabanı kuruyoruz.

İnanıyoruz ki, bu büyük tarih

onlar için hayati bilgiye sahip bir araç olacak,

Daniel ve yaşıtları

büyük engellerle ve büyük fırsatlarla

karşılatıkları bu eşik noktasında

önlerinde bizim güzel gezegenimizin

büyük tarihini bulacaklar.

Zamanınız için teşekkür ederim.

(Alkışlar)