Oliver Sacks: Những điều ảo giác tiết lộ về trí não

Nhà thần kinh học - tác giả Oliver Sacks hướng sự chú ý của chúng ta tới hội chứng Charles Bonnett -- khi người có thị lực kém trải nghiệm những ảo giác rõ ràng. Ông miêu tả trải nghiệm của bệnh nhân với những chi tiết cảm động và chỉ dẫn cho chúng ta hiện tượng sinh học còn ít được nhắc đến này.

Chúng ta nhìn bằng mắt.

Nhưng chúng ta cũng nhìn bằng não.

Và nhìn bằng não thường được gọi là tưởng tượng.

Và chúng ta đã quen thuộc với thế giới tưởng tượng của chính mình,

những thế giới bên trong của mỗi người. Chúng ta sống với chúng cả cuộc đời.

Nhưng còn có ảo giác.

Và ảo giác thì hoàn toàn khác biệt.

Chúng dường như không phải do ta tạo ra.

Chúng dường như nằm ngoài tầm kiểm soát của ta.

Chúng dường như đến từ bên ngoài,

và giống như nhận thức thực.

Tôi sẽ trình bày về ảo giác.

Và một loại ảo giác thị giác đặc biệt

mà tôi nhận thấy ở những bệnh nhân của mình.

Vài tháng trước tôi có một cuộc gọi

từ một viện dưỡng lão nơi tôi làm việc.

Họ nói rằng có một bà lão hơn 90 tuổi

nhìn thấy những thứ kỳ lạ.

Và họ không biết bà ấy có bị thần kinh hay không.

Hoặc, vì đã già

nên bà ấy có thể bị tai biến, hoặc Alzheimer.

Vậy nên họ hỏi xem tôi có thể qua và khám cho Rosalie,

bà lão đó.

Tôi đến khám cho bà ấy.

Rõ ràng

là bà ta hoàn toàn minh mẫn

và vẫn rất thông minh.

Nhưng bà ta hay giật mình và hoang mang

vì đã thấy nhiều thứ kỳ dị.

Và bà ấy nói với tôi rằng --

những y tá đã không đề cập gì tới điều này --

rằng bà ấy bị mù,

rằng bà ấy đã mất thị lực hoàn toàn do thoái hóa điểm vàng được 5 năm.

Nhưng những ngày vừa rồi, bà ấy đã nhìn thấy một số thứ.

Vậy nên tôi hỏi "Những thứ như thế nào?"

Và bà ấy trả lời "Người mặc đồ phương Đông,

quần áo xếp nếp, đi lên đi xuống cầu thang.

Một người đàn ông quay về phía tôi và mỉm cười.

Nhưng hắn có một bên răng rất to.

Cả những con vật nữa.

Tôi thấy một tòa nhà trắng. Trời đang có tuyết, tuyết khá mỏng.

Tôi thấy một con ngựa đeo yên cương, kéo tuyết đi.

Sau đó, một đêm, cảnh quan thay đổi.

Tôi thấy chó mèo đi về phía mình.

Chúng đi tới một điểm nhất định rồi dừng lại.

Sau đó lại thay đổi.

Tôi thấy rất nhiều trẻ con. Chúng đi lên đi xuống cầu thang.

Chúng mặc đồ rực rỡ, đỏ thắm và xanh dương,

như trang phục người phương Đông."

Thỉnh thoảng, bà ấy nói, trước khi nhìn thấy người

bà ấy có thể gặp ảo giác về những hình vuông hồng và xanh trên sàn,

và sàn thì dường như nối với trần nhà.

Tôi hỏi "Giống như một giấc mơ à?"

Và bà ấy nói "Không, không giống như mơ. Nó giống như một bộ phim."

Bà ấy nói "Có màu sắc. Có chuyển động.

Nhưng hoàn toàn im lặng, như phim câm vậy."

Và bà ấy nói đó là một bộ phim khá nhàm chán

"Những người mặc đồ phương Đông này,

đi lên đi xuống, lặp đi lặp lại, rất hạn chế."

(Tiếng cười)

Bà ấy có khiếu hài hước.

Bà ấy biết rằng đó là ảo giác.

Nhưng nó làm bà ta cảm thấy sợ hãi. Bà lão đã sống 95 năm

và chưa bao giờ có ảo giác trước đó.

Bà ấy nói rằng những ảo giác đó không có liên quan

đến bất cứ điều gì bà ấy đang nghĩ hay cảm thấy hay đang làm.

Rằng chúng dường như tự đến, tự đi.

Bà ấy không thể kiểm soát được chúng.

Bà ấy nói bà không nhận ra

bất cứ ai hay nơi nào

trong những ảo giác đó.

Và không một ai hay con vật nào,

chúng đều không để ý tới bà ta.

Và bà không biết chuyện gì đang xảy ra.

Bà cụ tự hỏi mình có bị điên

hay mất trí không.

Tôi đã kiểm tra bà lão cẩn thận.

Đó là một bà lão còn nhanh nhẹn.

Hoàn toàn minh mẫn. Bà ta không có vấn đề gì về sức khỏe.

Không dùng thuốc nào có thể tạo ra ảo giác.

Nhưng bà bị mù.

Lúc đó tôi nói

"Tôi nghĩ tôi biết bà bị làm sao."

Tôi nói "Có một dạng đặc biệt của ảo giác thị giác

liên quan đến sự suy giảm thị lực, hoặc mù lòa."

"Hiện tượng này ban đầu được miêu tả

vào thế kỷ 18,

bởi một người tên là Charles Bonnet.

Và bà có hội chứng Charles Bonnet.

Não bộ không bị làm sao. Trí óc không bị làm sao cả.

Bà có hội chứng Charles Bonnet."

Và bà ta cảm thấy rất nhẹ nhõm bởi điều này,

rằng không có gì nghiêm trọng cả,

và có phần tò mò.

Bà ấy hỏi "Charles Bonnet là ai?"

"Bản thân ông ấy có gặp hội chứng này không?"

Và bà ấy bảo "Nói với tất cả các y tá

rằng tôi có hội chứng Charles Bonnet."

(Tiếng cười)

"Tôi không bị điên. Tôi không thần kinh. Tôi mắc hội chứng Charles Bonnet."

Thế nên tôi có nói với các y tá.

Chuyện này, đối với tôi, là một tình huống thường gặp.

Tôi hầu hết thời gian làm tại các việc dưỡng lão.

Tôi gặp rất nhiều người già

có thị giác hoặc thính giác yếu.

Khoảng 10% những người có thính giác suy giảm

gặp ảo giác về âm thanh.

Khoảng 10% những người thị giác suy giảm

gặp ảo giác về hình ảnh.

Bạn không cần phải hoàn toàn mù lòa,

chỉ cần thị giác suy giảm tới một mức độ nào đó

Với những miêu tả ban đầu tiên vào thế kỷ 18,

Charles Bonnet không mắc hội chúng này.

Ông của Bonnet đã gặp những ảo giác này.

Ông của ngài là một thẩm phán, một người cao tuổi.

Ông ấy đã qua phẫu thuật đục thủy tinh thể.

Khả năng nhìn là rất kém.

Năm 1759 ông ấy miêu tả cho cháu mình

nhiều thứ ông ấy đã nhìn thấy.

Đầu tiên ông ấy thấy

là một cái khăn tay ở giữa không khí.

Đó là một cái khăn tay rộng màu xanh dương

với bốn hình tròn màu cam.

Và ông ấy biết đấy là ảo giác.

Không có khăn tay lơ lửng giữa không khí.

Sau đó ông ấy nhìn thấy một cái bánh xe lớn giữa không trung.

Thỉnh thoảng ông ấy không rõ mình có đang gặp ảo giác hay không.

Bởi những ảo giác hợp với

hoàn cảnh bấy giờ.

Một lần, khi các cháu gái đến thăm,

ông ấy hỏi "Còn những chàng đẹp trai đi cùng cháu là ai?"

Chúng nói "Ông à, không có anh chàng đẹp trai nào đâu."

Và những chàng trai biết mất.

Những ảo giác này

thường xuất hiện và biến đi chớp nhoáng.

Chúng thường không lờ mờ xuất hiện và biến mất dần.

Chúng khá bất ngờ. Và thay đổi bất ngờ.

Charles Lullin, người ông,

nhìn thấy hàng trăm hình ảnh khác nhau,

những cảnh quan khác nhau.

Một lần ông ấy thấy một người đàn ông mặc áo choàng tắm đang hút thuốc,

và nhận ra đó chính là bản thân mình.

Đó là hình ảnh duy nhất mà ông nhận ra.

Lần khác khi đang đi trên đường phố Paris,

ông ấy thấy -- cái này là thật -- một giàn giáo.

Nhưng khi về nhà ông ta thấy một mô hình nhỏ của giàn giáo đó

cao 6 inch, trên bàn làm việc của mình.

Sự lặp lại của nhận thức

đôi khi được gọi là palinopsia (thấy lại).

Với ông ấy, và với Rosalie,

điều dường như đang diễn ra --

và Rosalie nói "Chuyện gì đang diễn ra?" --

và tôi nói rằng khi bà mất dần thị lực,

khi các phần thị giác trong não không còn nhận thông tin nữa,

chúng trở nên dễ bị kích động.

Và chúng bắt đầu hoạt động tự phát.

Bạn bắt đầu nhìn thấy nhiều thứ.

Những điều bạn thấy có thể rất phức tạp.

Với một bệnh nhân khác của tôi,

người mà, như Charles Lullin, vẫn còn chưa mù hẳn,

những hình ảnh bà nhìn thấy đôi khi gây hoang mang.

Một lần bà ấy nói rằng mình nhìn thấy

một người đàn ông áo kẻ trong một nhà hàng.

Và người ấy quay lại. Và sau đó

phân chia thành 6 người áo kẻ giống hệt nhau,

những người đó bắt đầu đi về hướng bà ta.

Và sáu hình ảnh đó nhập lại với nhau, như một cái đàn accordion ép lại.

Một lần, khi đang lái xe,

đúng hơn là, lúc đó chồng của bà ấy đang lái xe,

con đường chia làm bốn.

Và bà ấy thấy mình đồng thời đi lên cả bốn con đường.

Bà ta cũng có những ảo giác rất linh động.

Rất nhiều số đó liên quan đến xe cộ.

Đôi lúc bà ta thấy một cậu thiếu niên

ngồi trên nóc xe.

Anh ta bám rất chắc và di chuyển khéo léo

mỗi khi xe rẽ.

Và khi họ dừng lại,

cậu ta sẽ bay vọt thẳng lên, 30m trên cao

và rồi biến mất.

Một bệnh nhân khác của tôi mắc một chứng ảo giác khác.

Đây là một người phụ nữ không mắc tật về mắt,

nhưng về phần thị giác trong não.

Một khối u nhỏ trong vỏ não hậu chẩm.

Và cô ấy nhìn thấy các hình ảnh hoạt hình.

Những hoạt hình trong suốt

và che mất một nửa khung cảnh, như một màn chắn vậy.

Đặc biệt cô ấy thấy hình chú ếch Kermit.

(Tiếng cười)

Tôi không xem Phố Sesame.

Nhưng cô ấy có lý khi hỏi rằng

"Sao lại là Kermit?" Cô ấy nói "Ếch Kermit không có ý nghĩa gì với tôi.

Ông biết đấy, tôi đang nghĩ về những yếu tố quyết định của Freud.

Sao lại là Kermit?

Ếch Kermit không là gì đối với tôi."

Cô ấy không chú ý tới những hình ảnh hoạt họa đến thế.

Nhưng điều làm cô ấy khó chịu đó là cô ấy gặp phải

hình ảnh hoặc ảo giác lặp đi lặp lại về những khuôn mặt

và giống như với Rosalie, những khuôn mặt thường bị biến dạng,

răng rất to hoặc mắt rất to.

Và chúng làm cô ấy sợ.

Vậy thì chuyện gì đang xảy ra với những người này?

Là một bác sĩ, tôi phải cố gắng tìm ra điều gì đang diễn ra,

và khiến họ yên tâm.

Đặc biệt khiến họ yên tâm rằng mình không bị điên.

Như tôi đã nói, khoảng 10%

những người bị suy giảm thị giác gặp chúng.

Nhưng không nhiều hơn 1% những người này thừa nhận.

Bởi họ sợ rằng mình sẽ bị coi như người điên.

Và nếu họ đề cập tới việc đó với bác sĩ

họ có thể bị chẩn đoán nhầm.

Cụ thể, có quan niệm rằng nếu bạn nhìn thấy

hoặc nghe thấy những thứ kỳ dị, bạn bị thần kinh.

Nhưng ảo giác rối loạn thần kinh khác thế này.

Ảo giác rối loạn thần kinh, dù là hình ảnh hay âm thanh,

chúng hướng tới bạn. Chúng buộc tội bạn.

Chúng quyến rũ bạn. Chúng lăng mạ bạn.

Chúng chế nhạo bạn.

Bạn giao tiếp với chúng.

Những điều vừa rồi hoàn toàn không xuất hiện

trong ảo giác Charles Bonnet.

Chỉ như một thước phim. Bạn xem một bộ phim không liên quan đến mình.

Hay đó là cách mọi người nghĩ về nó.

Có một chứng hiếm gặp gọi là động kinh ở thùy thái dương.

Và đôi khi, nếu mắc chứng này,

người bệnh có thể cảm thấy mình quay lại

một thời điểm và địa điểm trong quá khứ.

Bạn đang ở một giao lộ cụ thể nào đó.

Bạn ngửi thấy hạt dẻ rang.

Bạn nghe thấy xe cộ. Mọi giác quan đều cảm nhận.

Và bạn đang đợi cô gái của mình.

Và đây là tối thứ Ba đó năm 1982.

Những ảo giác thùy thái dương

đều là những ảo giác đa giác quan,

đầy cảm nhận, đầy sự quen thuộc,

đặt trong thời gian và không gian nhất định,

mạch lạc, ấn tượng.

Những ảo giác Charles Bonnet thì khác.

Trong những ảo giác Charles Bonnet,

bạn có nhiều mức độ,

từ ảo giác hình học,

những hình vuông hồng và xanh,

tới những ảo khác khá phức tạp

với người và đặc biệt là những khuôn mặt.

Những khuôn mặt, đôi khi bị biến dạng,

là điểm chung thường gặp nhất

ở những ảo giác này.

Điều thường gặp thứ hai là hoạt hình.

Vậy thì, điều gì đang diễn ra?

Đáng chú ý thay, trong những năm gần đây,

chúng ta đã có thể quét chức năng não,

thực hiện chụp cộng hưởng từ chức năng khi họ đang gặp ảo giác.

Và trong thực tế, đã có thể nhận ra những phần khác nhau

của bộ não thị giác được kích hoạt

khi họ đang gặp ảo giác.

Khi họ gặp những ảo giác hình học đơn giản,

phần vỏ não thị giác chính được kích hoạt.

Đây là phần não bộ nhận biết góc cạnh và hình dạng.

Bạn không tạo hình ảnh với vỏ não thị giác chính.

Khi hình ảnh được hình thành,

một phần cao hơn trong vỏ não thị giác

sẽ tham gia với thùy thái dương.

Cụ thể, một vùng thùy thái dương

gọi là cuộn fusiform.

Và người ta biết rằng nếu cuộn fusigorm bị tổn thương,

ta có thể mất khả năng nhận diện mặt.

Nhưng nếu có một hoạt động bất thường trong cuộn fusiform,

ta có thể gặp ảo giác những khuôn mặt.

Và đây chính là điều bạn thấy ở một số những người này.

Có một vùng trong phần trước cuộn não này

nơi mà răng và mắt được tiếp nhận.

Và vùng đó trong cuộn não được kích hoạt

khi người ta gặp các ảo giác biến dạng.

Có một phần khác trong não bộ

được đặc biệt kích hoạt

khi ta xem hoạt hình.

Nó hoạt động khi ta nhận diện hoạt hình,

khi ta vẽ hoạt hình, và khi ta ảo giác thấy chúng.

Thật thú vị bởi điều này rất cụ thể.

Có những phần khác trong não chuyên tham gia

vào việc nhận diện và gây ảo giác

về nhà cửa và phong cảnh.

Vào khoảng năm 1970 người ta tìm ra rằng không chỉ có những phần nhất định của não bộ tham gia vào việc này

mà còn cả những tế bào nhất định.

"Tế bào nhận diện mặt" được phát hiện vào khoảng năm 1970.

Và giờ chúng ta đã biết có hàng trăm

loại tế bào khác,

chúng có thể hoạt động vô cùng cụ thể.

Vậy nên bạn có thể không chỉ có

những tế bào nhận diện "ô tô",

và còn có thể có tế bào "Aston Martin".

(Tiếng cười)

Tôi nhìn thấy một chiếc Aston Martin sáng nay.

Tôi phải đưa nó vào.

Và giờ nó đang ở đâu đó trong này.

(Tiếng cười)

Tại cấp độ này, gọi là vỏ não thái dương dưới,

chỉ có hình ảnh trực quan,

hoặc những mảnh vụn.

Chỉ tại những cấp cao hơn

các giác quan khác mới tham gia vào

và xuất hiện các liên kết với trí nhớ và cảm xúc.

Trong hôi chúng Charles Bonnet

bạn không lên tới những cấp cao đó.

Bạn đang ở trong những cấp thuộc vùng vỏ não thị giác trong

nơi mà bạn có hàng nghìn và hàng chục nghìn

và hàng triệu hình ảnh,

hay những mảnh ghép vụn vặt,

tất cả đều được thần kinh mã hóa

trong những tế bào hoặc cụm tế bào nhỏ nhất định.

Thường thì chúng là một phần

trong dòng nhận thức hoặc tưởng tượng tổng hợp.

Một người không ý thức được chúng.

Chỉ khi một người bị suy giảm thị lực, hay mù lòa,

quá trình đó mới bị ngắt quãng.

Và thay vì nhận thức bình thường,

bạn gặp phải những kích thích

rối loạn, hoặc giải phóng

tất cả những tế bào thị giác này

vào vùng vỏ não thái dương dưới.

Đột nhiên bạn thấy một gương mặt. Đột nhiên bạn thấy một chiếc xe.

Đột nhiên điều này, và đột nhiên điều khác.

Trí óc cố gắng hết sức để giữ trật tự,

và tạo ra sự mạch lạc.

Nhưng không thành công.

Khi những điều này mới được báo cáo

người ta cho rằng chúng có thể đươc giải thích như những giấc mơ.

Trong thực tế mọi người nói,

"Tôi không biết những người đó. Tôi không có mối liên quan nào với họ."

"Kermit không có ý nghĩa gì đối với tôi."

Bạn sẽ không đi đến đâu nếu cứ nghĩ về chúng như những giấc mơ.

Tôi đã nói gần đủ những điều mình muốn nói.

Tôi nghĩ mình nên tổng kết lại

và kết luận rằng điều này là phổ biến.

Hãy nghĩ về số người mù lòa.

Phải có hàng trăm nghìn người mù

gặp những ảo giác này,

nhưng quá e ngại đề cập đến chúng.

Những điều như thế này cần được

thông báo, cho các bệnh nhân, bác sĩ, cho đại chúng.

Cuối cùng, tôi cho rằng chúng

vô cùng đáng quan tâm và trân trọng,

bởi đã cho ta cái nhìn sâu sắc hơn về cách bộ não vận hành.

Charles Bonnet nói rằng, 250 năm trước --

ông ấy tự hỏi, về những ảo giác này,

như ông ấy đã viết, làm cách nào vở kịch của trí óc

có thể được tạo ra nhờ cơ cấu bộ não.

Giờ thì, 250 năm sau,

tôi nghĩ chúng ta đang bắt đầu hé mở cách thức mà nó được thực hiện.

Cảm ơn rất nhiều.

(Vỗ tay)

Chris Anderson: Thật tuyệt vời. Cảm ơn ông rất nhiều.

Ông vừa nói chuyện với một cái nhìn thật sâu sắc

sự đồng cảm với bệnh nhân.

Bản thân ông đã từng gặp những hội chứng mà ông viết trong sách chưa?

Oliver Sacks: Tôi đã sợ là anh sẽ hỏi thế.

(Tiếng cười)

Vâng, khá nhiều.

Thực ra thị lực của tôi cũng có phần suy yếu.

Tôi mù một mắt, và mắt còn lại không tốt lắm.

Tôi có thấy ảo giác hình học.

Nhưng chỉ đến thế thôi.

C.A: Và chúng không khiến ông khó chịu?

Bởi vì ông hiểu cái gì tạo ra chúng. Nó không làm ông lo lắng đúng không?

O.S: Chúng khiến tôi khó chịu như là chứng ù tai của tôi,

một thứ mà tôi không để tâm.

Đôi khi chúng khiến tôi chú ý.

Và tôi có rất nhiều hình ảnh của chúng trong sổ tay.

Bản thân tôi đã đi chụp cộng hưởng từ

để xem vùng vỏ não thị giác của mình đang điều khiển như thế nào.

và khi tôi thấy những hình lục giác,

và tôi cũng thấy những hình phức tạp,

khi tôi bị rối loạn thị giác nửa đầu,

tôi tự hỏi liệu mọi người có thấy những điều như thế không,

và liệu những thứ như tranh trong hang động, hay họa tiết trang trí

có thể đã dựa trên chúng một chút.

C.A: Đố là một bài nói chuyện vô cùng hấp dẫn.

Cảm ơn ông rất nhiều vì đã chia sẻ.

O.S: Cảm ơn anh. Cảm ơn.

(Tiếng vỗ tay)