Χένινγκ Μανκέλ: η ευθύνη μου είναι να αντιδρώ

Συνέντευξη με τον Σουηδό συγγραφέα Χένινγκ Μανκέλ, του οποίου τα βιβλία έχουν πουληθεί σε πάνω από 40 εκατομμύρια αντίτυπα. Εδώ αναστοχάζεται πάνω στη δουλειά του, την έμπνευσή του και τον ρόλο του διανοούμενου στην κοινωνία.

Ο Χένινγκ Μανκέλ (γεν. 1948) είναι κυρίως γνωστός για τα αστυνομικά του μυθιστορήματα και τον χαρακτήρα του Κουρτ Βαλάντερ, έναν αστυνομικό επιθεωρητή, ο οποίος ζει κι εργάζεται στην πόλη Ιστάντ της Σουηδίας. Στην συνέντευξη δηλώνει πως θεωρεί το αστυνομικό μυθιστόρημα ως ένα από τα παλαιότερα λογοτεχνικά είδη στον κόσμο. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, υποστηρίζει ο Μανκέλ, πάντα καθρέφτιζε το κοινωνικό περιβάλλον. Υπό αυτήν την έννοια, το αρχαίο δράμα "Μήδεια" ή ο "Μακμπέθ" του Σαίξπηρ, θα μπορούσαν να ανήκουν σε αυτήν την παράδοση. Επιπλέον, ο Μανκέλ μιλά και για τα νεανικά του χρόνια, όταν μεγάλωνε μόνος με τον πατέρα του, αλλά σε μια οικογένεια, στην οποία η μουσική και τα βιβλία έπαιζαν σημαντικό ρόλο. "Ο πραγματικός καλλιτέχνης είναι το παιδί", λέει ο Μανκέλ, ως παιδί βλέπει τη ζωή χωρίς όρια και τολμά να κάνει όλες τις σημαντικές ερωτήσεις. Τέλος ο Μανκέλ αναστοχάζεται πάνω στην συνεχή ενασχόλησή του με τρέχουσες υποθέσεις, είτε είναι ζητήματα αναλφαβητισμού στην Αφρική, που είναι το δεύτερο σπίτι του, είτε η σκληρή κριτική του για την κατάσταση στο Ισραήλ με τους Παλαιστίνιους. "Ως συγγραφέας, είμαι ένας διανοούμενος", λέει ο Μανκέλ."Και ως διανοούμενος πρέπει να μιλήσω."

Πνευματική ιδιοκτησία: Louisiana Channel, Louisiana Museum of Modern Art

Δείτε κι άλλους καλλιτέχνες στο http://channel.louisiana.dk

To Louisiana Channel είναι ένα μη κερδοσκοπικό κανάλι με βίντεο για το διαδίκτυο, το οποίο ξεκίνησε από το Louisiana Museum of Modern Art τον Νοέμβριο του 2012. Κάθε εβδομάδα το Louisiana Channel δημοσιεύει βίντεο για και με καλλιτέχνες από τις εικαστικές τέχνες, την λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, το σχέδιο κλπ.

Για περισσότερα:
http://channel.louisiana.dk/about

Με την υποστήριξη του Nordea-fonden

Όταν οι άνθρωποι με ρωτούν ποια
είναι η κύρια έμπνευσή μου

λέω ότι είναι το αρχαίο ελληνικό δράμα

αν πάρεις ένα έργο όπως η Μήδεια
που γράφτηκε πριν από 2300 χρόνια

πρόκειται για μια γυναίκα που
δολοφονεί τα παιδιά της λόγω της

ζήλειας για τον άντρα της

αν δεν είναι αυτό μια ιστορία εγκλήματος,
δεν ξέρω τί είναι μια ιστορία εγκλήματος

η μόνη διαφορά είναι ότι δεν υπάρχει
αστυνομικός σε αυτήν

αφού στην Ελλάδα εκείνη την εποχή δεν
υπήρχαν αστυνομικές δυνάμεις

αλλά μπορώ να σας διαβεβαιώσω
αν είχαν αστυνομική δύναμη,

θα είχαν και έναν αστυνομικό στο έργο

αλλά το να χρησιμοποιήσεις τον καθρέφτη
του έγκληματος

για να εξετάσεις
τις αντιφάσεις στην κοινωνία

αυτό είναι που με ενδιαφέρει.

Κοίτα τον Μακμπέθ, πάρε τον Μακμπέθ
και βάλε τον Ρίτσαρντ Νίξον εκεί:

έχεις την ίδια ιστορία, κατά κάποιο τρόπο.

Και ύστερα μπορώ να πω ότι, ναι, υπάρχουν
και καθαρές αστυνομικές ιστορίες

που με εμπνέουν.

Για παράδειγμα ο Σέρλοκ Χολμς.

Για τον λόγο ότι πολλές ιστορίες μιλούν
για την αγγλική κοινωνία,

για την υποκρισία, για πολλά πράγματα

Έτσι, δεν βλέπω διαφορές γράφοντας
αστυνομικό ή άλλο μυθιστόρημα

Νομίζω, με κάποια υπεροψία, μπορώ να
πω ότι το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι ένα

από τα παλαιότερα λογοτεχνικά είδη
που υπάρχουν

δεν εφευρέθηκε από τον Έντγκαρ Άλαν Πόε,
είναι πολύ παλαιότερη.

Όλοι οι πρόγονοί μου ήταν μουσικοί,
έπαιζαν σε εκκλησίες, οργανοπαίχτες και

ο παππούς μου ήταν συνθέτης

και νομίζω πως όταν ήμουν νέος,

σκέφτηκα και τον εαυτό μου ως μουσικό

αλλά συνειδητοποίησα αρκετά γρήγορα
ότι (έπαιζα το βιολί) δεν θα ήμουν ποτέ

τόσο καλός όσο θα ήθελα

έτσι, κατά κάποιον τρόπο, επέλεξα ένα άλλο
όργανο επειδή πρέπει να καταλάβεις ότι

το γράψιμο είναι ένα είδος οργάνου που
έχεις στα χέρια σου

Αλλά από την άλλη πλευρά μπορείς να πεις
ότι η μουσική είναι ένα πολύ σημαντικό

κομμάτι του γραψίματος

όπως συμβαίνει στη ζωγραφική, στη
γλυπτική, όπως και σε κάθε άλλο

είδος τέχνης, θα έλεγα

Το σπίτι μου ήταν γεμάτο μουσική,
αλλά ήταν επίσης γεμάτο βιβλία

και νομίζω ότι μεγάλωσα σε αυτό
που μπορείς να ονομάσεις μια

πραγματικά φιλελεύθερη οικογένεια επειδή

πρώτα απ 'όλα κανείς δεν έλεγε τίποτα
αν αργούσες το βράδυ διαβάζοντας

και δεύτερον κανείς δεν σε ρωτούσε
τί διάβαζες

και αυτός είναι για μένα ένας καλός
ορισμός της φιλελεύθερης οικογένειας

Νομίζω ότι το ιδιαίτερο πράγμα στην
παιδική μου ηλικία ήταν το γεγονός

ότι δεν υπήρχε μητέρα

είχε φύγει από την οικογένεια, οπότε
μεγάλωσα με τον πατέρα μου και ήταν

πολύ απασχολημένος

αλλά μπορώ να θυμηθώ τη νύχτα
μερικές φορές θα του έλεγα κάτι

για αυτό που είχα διαβάσει

και ήταν αρκετά έξυπνος για να κάτσει
δύο λεπτά να ακούσει

όλα τα ηλίθια πράγματα που έλεγα
για όσα διάβαζα

και νομίζω ότι είναι ένα από τα μαθήματα
που πήρα: πρέπει πάντα να ακούς ένα παιδί

Νομίζω ότι ο πραγματικός καλλιτέχνης είναι
το παιδί

γιατί, αν θυμάσαι όταν ήσουν
4, 5 ή 6 ετών,

ξέρεις, είχες μια τεράστια πίστη στο
γεγονός ότι θα μπορούσες να μετατρέψεις

μια πέτρα σε αυτοκίνητο,

ή ένα κομμάτι ξύλο σε οτιδήποτε άλλο

Ύστερα, ξεκινάς το σχολείο και ξέρεις
τί συμβαίνει

ο ορθολογισμός αναλαμβάνει...
ίσως είναι απαραίτητο

αλλά αργότερα όταν ίσως θα ήθελες
τελικά να γίνεις καλλιτέχνης,

τότε πρέπει να ανακτήσεις αυτό
που είχες ως παιδί

Νομίζω ότι αυτή η σύνδεση έχει να κάνει
με το θάρρος που είχες ως παιδί

να θέσεις τις πραγματικά δύσκολες
ερωτήσεις

Μερικές φορές ρωτάω τους ανθρώπους
όταν είμαι έξω και μιλάω:

ποιος νομίζετε ότι είναι το μεγαλύτερο
είδωλό μου; ή το πρότυπό μου;

και οι άνθρωποι μαντεύουν το ένα και
το άλλο, και λέω

όχι, έχω φωτογραφία, μια μικρή φωτογραφία
στον τοίχο μου

και το μεγαλύτερο είδωλό μου είναι ο
εαυτός μου των 12 ετών

και όταν βλέπω αυτόν τον τύπο, αυτό το
αγόρι, εμένα στα 12 μου χρόνια,

Νομίζω ότι τότε ήμουν στα καλύτερά μου.
Δεν έβλεπα κανένα όριο στη ζωή.

Πίστευα στη φαντασία και στην
πραγματικότητα

Νόμιζα ότι κάθε βουνό μπορούσες να
το ανέβεις,

κάθε έρημο μπορούσες
να την διασχίσεις

έτσι βλέπω αυτό το αγόρι και προσπαθώ
να το μιμηθώ,

προσπαθώ να είμαι τόσο γενναίος
και τόσο καλός όσο ήταν κι αυτό.

Η αίσθηση ότι μπορείς να βάζεις μια λέξη
μετά την άλλη λέξη

φτιάχνοντας μια πρόταση
και μετά να κάνεις μια άλλη πρόταση,

και έπειτα να έχεις μια ιστορία… αυτό
είναι για μένα ένα θαύμα.

Και αυτό είναι η κατανόηση
μέσω της ανάγνωσης

και μετά προφανώς έρχεται το επόμενο
θαύμα: που συνειδητοποιείς ότι

μπορούσες να το κάνεις αυτό μόνος σου.

Ήταν το επόμενο θαύμα.

Θυμάμαι ακόμα ότι το πρώτο πράγμα που
έγραψα ποτέ

ήταν μια γραμμή για τον Ροβινσώνα
Κρούσο σε μία σελίδα

Και τί δεν θα έδινα για να έχω αυτό
το χαρτί ακόμα

αλλά δεν το έχω, έχει χαθεί φυσικά…
Μάλλον ήμουν 6 ετών όταν το έγραψα

κι εγώ, παρεμπιπτόντως,

ακόμα πιστεύω ότι ο Ροβινσώνας
Κρούσος είναι το καλύτερο

μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ

για έναν πολύ απλό λόγο: ο
Ροβινσώνας

δεν είναι μόνος στο νησί
μέχρι την Παρασκευή,

είναι μόνος στο νησί με τον αναγνώστη
και αυτό είναι σημαντικό

είσαι σε αυτό το νησί, με τον
Ροβινσώνα... τον βοηθάς

αυτός είναι ένας ιδιοφυής τρόπος
να αφηγηθείς μια ιστορία. Δεν θα μπορούσα

ποτέ να σκεφτώ μια πλοκή καλύτερη
από αυτήν

Θα μπορούσες να βγάλεις συγκεκριμένους
χαρακτήρες από συγκεκριμένα βιβλία,

να τους βγάλεις από τα βιβλία και
να τους πάρεις μαζί σου ως φίλους.

Νομίζω ότι ένα από τα πιο σημαντικά
πράγματα με την τέχνη είναι

ότι βρίσκεις φίλους εκεί

θα μπορούσες να έχεις έναν
πίνακα ζωγραφικής κάπου

όταν βλέπεις κάποιον σε έναν πίνακα
θα μπορούσες να βγάλεις το πρόσωπο αυτό

από τον πίνακα και να το κάνεις φίλο
που σε ακολουθεί στη ζωή.

Η τέχνη για μένα είναι απαραίτητη για
να δεις πώς φαίνεται ο κόσμος,

για να κατανοήσεις τον κόσμο βλέποντας
πώς οι άλλοι τον δείχνουν

Θα μπορούσε να είναι ο Φράνσις Μπέικον ή
ο Γκόγια ή ο Κεν Χολτς

μερικές φορές το καταταλαβαίνω αμέσως

μερικές φορές δεν το καταλαβαίνω καθόλου

μερικές φορές δεν θέλω να το καταλάβω.
Θέλω απλώς αυτό το συναίσθημα να

απορροφηθεί από το σύμπαν μου
και να μείνει εκεί

Νομίζω ότι η πραγματική τέχνη, είτε
πρόκειται για ζωγραφική είτε για μουσική,

ή οτιδήποτε άλλο,

σου προσφέρει πάντα μια συγκεκριμένη
έκπληξη

αν δεν υπάρχει έκπληξη, νομίζω ότι
καταρρέει.

Πηγαίνω στο μουσείο Πράδο στη Μαδρίτη
μία φορά το χρόνο,

είναι ένα είδος προσκυνήματος
που κάνω,

περνάω δύο μέρες εκεί.

Και ξέρεις το να περπατάς σε δωμάτια
γεμάτα από πίνακες του Βελασκέζ

και μετά να μπαίνεις στον Γκόγια,
για παράδειγμα,

ε δεν είναι το ίδιο μουσείο. Δεν είναι
το ίδιο...

είναι σαν να είναι δύο
διαφορετικοί κόσμοι

θα μπορούσες να πείς ότι είναι και οι δύο
ζωγράφοι, αλλά υπάρχει κάτι στο οποίο

διαφέρουν περισσότερο,

μου λένε διαφορετικές ιστορίες για την
ανθρώπινη κατάσταση,

νομίζω ότι δεν μπορείς να πλησιάσεις
περισσότερο από αυτό στον ορισμό

της τέχνης: ένας καλός καλλιτέχνης σου
λέει μια ιστορία ζωής

Ένας άλλος καλλιτέχνης σου λέει μια άλλη
ιστορία, ένας κακός καλλιτέχνης δεν σου

λέει τίποτα.

Δεν φοβάμαι να μιλήσω για καλή τέχνη ή
κακή τέχνη. Νομίζω ότι ζούμε σε μια εποχή

όπου οι άνθρωποι φοβούνται να μιλήσουν
γι' αυτό

και δεν νομίζω ότι είναι καλό, επειδή
πρέπει να είμαστε σε θέση να πούμε ότι

κάποιο έργο τέχνης είναι πιο καλό
από κάποιο άλλο

μετά μπορούμε να συζητήσουμε πάνω
σε αυτό: τί εννοείς με αυτό; Δεν συμφωνώ

μαζί σου... αλλά μπορούμε να συζητήσουμε.

Σήμερα νομίζω πως οι κριτικές είναι
πολύ... τους λείπει το κουράγιο

κατά κάποιον τρόπο.

Νομίζω πως αν κοιτάξεις μέσα στην ιστορία,
τα περισσότερα έργα τέχνης, στα πιο

σημαντικά είδη τέχνης είτε είναι γλυπτά,
βιβλία ή οτιδήποτε άλλο,

υπάρχει μια διάσταση ονείρου για μια
καλύτερη κοινωνία

και είναι προφανές σε μένα και στους
πιο πολλούς ανθρώπους

ότι ζούμε σε έναν τρομερό κόσμο σήμερα

και το πιο τρομερό πράγμα με τον κόσμο
σήμερα,

δημιουργεί τόσα πολλά προβλήματα,
που είναι εντελώς περιττά

να σου δώσω ένα μόνο παράδειγμα:
εγώ ως συγγραφέας

το 2012 εκατομμύρια παιδιά βγαίνουν
έξω στον κόσμο αναλφάβητα,

δεν μπορούν να διαβάσουν,
δεν μπορούν να γράψουν

και αυτό είναι εντελώς περιττό.

Θα μπορούσαμε να έχουμε εξαλείψει
τον αναλφαβητισμό πολύ καιρό πριν

αν είχαμε θελήσει πραγματικά να το
κάνουμε. Όμως δεν το κάνουμε,

κι έτσι αυτοί οι άνθρωποι είναι χαμένοι,
αφού η ανάγνωση και η γραφή και λίγα

μαθηματικά παραμένουν τα πιο σημαντικά
εργαλεία που έχεις στη ζωή

και το βρίσκω αυτό τρομερά αηδιαστικό,
τέτοια ντροπή, που προφανώς

πρέπει να μιλήσω γι' αυτό

όταν οι άνθρωποι με ρωτούν:
"μπορεί κάποιος να αγοράσει

τα βιβλία σου στη Μοζαμβίκη;" λέω,
"γιατί;". έδω υπάρχει μόνο ένα

σημαντικό βιβλίο και είναι
το αλφαβητάριο

αν είναι κάποιο πρόγραμμα στον υπολογιστή
ή κάποιο βιβλίο, δεν με νοιάζει

όμως εξάλειψε τον αναλφαβητισμό προτού
μιλήσεις για κάτι άλλο

και μετά μπορούμε να συνεχίσουμε,
κοιτώντας τον κόσμο και τα περισσότερα

προβλήματα που σκοτώνουν τους
ανθρώπους είναι περιττά

και δεν θα καταλάβαινα πως θα μπορούσα
να χρησιμοποιήσω το όργανό μου χωρίς

με τον έναν ή τον άλλον τρόπο
να μιλήσω γι' αυτό

δεν θα μπορούσα να καταλάβω τον εαυτό μου

Ως συγγραφέας είμαι διανοούμενος και
ως διανοούμενος,

η ευθύνη μου είναι να αντιδρώ
με κάποιον τρόπο

σε ό,τι βλέπω στην κοινωνία

αυτός είναι ο ρόλος του διανοούμενου

τουλάχιστον αν έχεις την ιδέα ότι είσαι
ριζοσπαστικός διανοούμενος

για εμένα ανάγεται στην εποχή του
Διαφωτισμού του Ντιντερό και του Βολταίρου

ο ρόλος του διανοούμενου

και πιστεύω πως αυτό είναι σωστό και
γι' αυτό δρω με τον τρόπο που δρω

γράφω πολλά και διάφορα πράγματα όμως
μιλώ επίσης αν είναι απαραίτητο

θα έλεγα λοιπόν πως είναι η σχέση μου με
το ιδανικό του Διαφωτισμού βασικά

και συμφωνώ με αυτό, με το γεγονός
πως θα έπρεπε να μιλάς

συμφωνώ ζούμε σε μια πολύ περίεργη
κατάσταση:

ποτέ δεν έχουμε ξαναδεί μια τέτοια ροή
πληροφορίας

και ποτέ οι άνθρωποι δεν γνώριζαν
τόσα λίγα όσο σήμερα

αφού όλα έχουν μετατραπεί σε θραύσματα

αρκεί να δεις τις ειδήσεις στην Δανία και
την Σουηδία, σύντομες ειδήσεις,

η χειρότερη περίπτωση είναι προφανώς
στις ΗΠΑ, όπου δεν καταλαβαίνεις τίποτα

από τις ειδήσεις

κι αυτό είναι προφανώς επικίνδυνο

και συμφωνώ επίσης ότι γίνεται

πολύ κακή χρήση των λέξεων σήμερα

όμως νομίζω ότι ο λόγος που εγώ κι εσύ
χρησιμοποιούμε

θα είναι πάντα το πιο σημαντικό
πράγμα στην επικοινωνία

έτσι νομίζω πάντα θα υπάρχει
ένας τρόπος να καθαρίσεις το χάος

αλλά αυτό που για μένα είναι πολύ δύσκολο
σήμερα

διαβάζω μερικές φορές αυτά τα τουίτερ
και μπλογκς και

είναι ένας τρόπος για να πεις

ότι η απλοποίηση των πραγμάτων
είναι το καλύτερο πράγμα

κι εγώ λέω, όχι, να περιπλέκεις τα
πράγματα... επειδή η αλήθεια είναι πάντα

περίπλοκη κατά κάποιον τρόπο

κι έτσι συμφωνώ πως κάτι συμβαίνει
με τη γλώσσα αλλά δεν φοβάμαι ότι

θα την χάσουμε

διότι αν την χάσουμε θα χάσουμε την
ανθρώπινη υπόστασή μας

όχι, δεν θα το κάνουμε αυτό

νομίζω επίσης πως υπάρχει ανάγκη,

μπορώ να το νιώσω,
υπάρχει μια ανάγκη

μεταξύ πολλών αναγνωστών,
να παίρνουν μεγάλες ιστορίες

είναι τόσο κουρασμένοι με αυτά τα μικρά
θραύσματα

οπότε θέλουν μια μεγάλη ιστορία. Θέλουν
κατά κάποιον τρόπο Ντίκενς

πράγμα που κι εγώ κάνω: αν βρω ένα καλό
μυθιστόρημα, που έχει 400 σελίδες,

είμαι χαρούμενος

αν είναι κακό, δεν έχει σημασία αν είναι
100 ή 400 σελίδες

οπότε δεν φοβάμαι, ακόμα και
το έπος θα επιβιώσει

ξέρω φυσικά ότι δεν θα είμαι σε θέση
να κάνω όλα όσα θέλω

ο θάνατος πάντα έρχεται να σε ενοχλήσει,
πότε δε ξέρεις πότε έρχεται

και σε κάποιες ελάχιστες στιγμές
αισθάνομαι ένα είδος απελπισίας,

ακόμα κι ένα είδος κατάθλιψης
γι΄αυτόν τον φόβο

αλλά έτσι είναι η ζωή.

Αν ακούσεις

για παράδειγμα τα κουαρτέτα
εγχόρδων

που έγραψε ο Μπετόβεν
όταν ήταν ηλικιωμένος,

σου παρουσιάζουν κάτι εντελώς
νέο στην μουσική του

ήταν σαν να είχε... όταν άρχιζε να
μεγαλώνει,

δεν του καιγόταν καρφί
για τίποτα

δεν είχε τίποτα να χάσει οπότε άρχισε
να γράφει μια νέα μουσική που ο κόσμος

δεν είχε ποτέ ξαναακούσει

είναι τα τελευταία του κουαρτέτα εγχόρδων

οπότε, ίσως γίνονται πράγματα όταν
μεγαλώνεις,

τα οποία σου δίνουν ένα είδος
νέας ελευθερίας,

δεν το ξέρεις κιόλας, αυτό είναι
που ελπίζω

για μένα, προφανώς, η ζωή έχει νόημα
όταν μπορώ να κάτσω

να προσπαθήσω
να διατυπώσω κάτι

αφού ό,τι κι αν κάνεις, προσπαθείς,
προσπαθείς... ποτέ δεν ξέρεις πότε

θα έχεις επιτυχία ή όχι,

αλλά προσπαθείς να κάνεις κάτι

αυτό πλησιάζει περισσότερο για μένα
το νόημα της ζωής στην δημιουργικότητα

δεν νομίζω πως έχω μια πιο έξυπνη
απάντηση από αυτή.