Read Montague: What we're learning from 5,000 brains

Chúng ta ai cũng quan tâm đến người khác.

Ai cũng có mối quan hệ với người khác,

ta quan tâm đến các mối quan hệ

vì nhiều lý do khác nhau.

Quan hệ tốt xấu,

quan hệ phiền nhiễu, quan hệ bất định

tôi sẽ trình bày về trọng tâm của

tương tác con người
trong các mối quan hệ này.

Tôi sẽ lấy cảm hứng
từ sự thật hiển nhiên là

chúng ta ai cũng
muốn tương giao với người khác.

Nên tôi sẽ bỏ qua các thứ rườm rà,

đi thẳng đến đối tượng đơn giản nhất

và dẫn dắt bạn qua các bước nghiên cứu

khoa học sơ bộ nhằm soi sáng điều diễn ra

trong hai bộ não khi
chúng tương tác với nhau.

Nhưng trước hết tôi sẽ tiết lộ

cách thức làm được điều đó.

Cách đầu là ta có thể an tâm nghe trộm

hoạt động của não bộ khoẻ mạnh.

mà không cần đến dây nhợ, bức xạ rườm rà,

hay xin phép nguyên nhân y tế nào.
Chúng ta có thể

đo sóng não vài người bạn hay hàng xóm.

Trong lúc họ làm bài kiểm tra trí não,

chúng tôi dùng phương pháp
"chụp ảnh cộng hưởng từ " (fMRI).

Chắc bạn có biết đến
cách phát minh này ra đời.

Để tôi giải thích cho bạn
ngắn gọn trong 2 câu.

Ai cũng biết máy MRIs rồi.
MRIs dùng các vùng từ trường

và sóng vô tuyến
để cắt chụp ảnh não bộ

hay đầu gối hay dạ dày của bạn,

những hình ảnh đen trắng này bất động.

Vào những năm 90, người ta đã khám phá ra

chiếc máy này có thêm công dụng khác,

công dụng ghi hình dòng máu chảy

tạo thành từ hàng trăm ngàn
tuyến máu độc lập trong não bộ.

Sao phải ghi hình dòng máu? Đó là do

mọi thay đổi trong hoạt động não bộ,
những thứ giúp não bạn hoạt động,

giúp các "phần mềm" chạy tốt trong não,

có liên hệ mật thiết với
thay đổi trong mạch máu.

Những thước phim dòng máu này chính là

đại diện cho mọi hoạt động của não bộ.

Đây là một cuộc cách mạng
trong ngành khoa học nhận thức.

Trong bất cứ lĩnh vực nào, trí nhớ,

sửa xe máy, suy nghĩ về mẹ vợ/chồng,

bực bội với người khác, cảm xúc phản ứng,
và muôn vàn lĩnh vực khác,

nếu muốn có bản đồ hoạt động của não ai

chỉ việc đưa họ đi quay chụp MRI.

Máy còn giai đoạn đầu,
nhiều mặt chưa hoàn thiện.

Nhưng 20 năm trước,
ta chỉ có số không tròn trĩnh.

Khi đó bạn không thể
cứ thế mà đo não người sống được.

Phát minh MRI là
một cuộc cách mạng thật sự,

mở đường cho các
cách thức thử nghiệm khoa học mới.

Các nhà sinh học não bộ
thử nghiệm trên nhiều đối tượng

từ sâu đến thú gặm nhấm, đến ruồi giấm,...

GIờ đây chúng ta có một
bước tiến mới: con người.

Giờ đây chúng ta có thể
nghiên cứu trực tiếp trên người,

xây dựng phần mềm mô phỏng con người,

bằng một số phép đo lường sinh học.

Để tôi cho bạn một ví dụ về phép đo lường,

phép đo thuộc về lĩnh vực gọi là định giá.

Định giá ở đây đúng theo nghĩa đen nhé?

Nếu bạn đi định giá 2 công ty chẳng hạn,

bạn sẽ muốn biết cái nào có giá hơn.

Các nền văn hoá đã
tìm ra phương pháp cả nghìn năm trước.

Giả dụ, làm sao để
so sánh quả cam với kính chắn gió?

Vâng, bạn không thể so sánh được.

Chúng quá khác biệt.
Chúng không cùng bản chất.

Thay vào đó, bạn chuyển
chúng sang đơn vị chung.

rồi đo đạc căn theo đơn vị chung này.

Vậy thì, não bộ cũng thế,

và chúng ta đang dần tìm ra phần não

có nhiệm vụ định giá,

và một trong các bộ phận đó là

hệ thống chuyển hoá tế bào trong thân não

vận chuyển chất đô-pa-min đi khắp não.

Nói chung, đó là một khám phá quan trọng

đến nay ta chỉ mới
hiểu được một phần nhỏ

nhưng khám phá đó quan trọng vì

tế bào thân não là
nơ ron bị chết sớm

bởi bệnh run chân tay Parkinson,

và bởi mỗi lần lạm dụng thuốc.
Điều này cũng dễ hiểu.

Phần thuốc thừa sẽ thâm nhập và biến đổi

thế giới quan của ta, thay đổi cả

cách ta chọn tiêu thụ thuốc bạn đang dùng,

khiến bạn coi trọng
thuốc đó hơn mọi thứ khác.

Đấy là đặc điểm chính.
Những nơ ron này cũng

tham gia vào việc
chúng ta đánh giá quan điểm trừu tượng,

Tôi đưa lên đây một vài ví dụ

về biểu tượng trừu tượng.

Chúng ta có sức mạnh hành vi siêu nhiên,

nhờ chất đô-pa-min trong não.

Chúng ta có thể từ bỏ
bản năng sống còn vì một ý nghĩ,

một ý nghĩ đơn thuần.
Không loài nào khác làm được.

Năm 1997, giáo phái
Cổng Thiên Đường tự tử hàng loạt

vì họ tin rằng có một con tàu vũ trụ

ẩn ở đuôi ngôi sao chổi Hale-Bopp

đợi sẵn để mang họ đến tầm cao mới.
Một sự kiện lịch sử bi thương.

Hơn 2/3 trong số đó có bằng đại học.

Ý tôi là những người này
từ bỏ bản năng sống còn của mình

bằng chính hệ thống sinh tồn của mình.

Khả năng kiểm soát quá mạnh, phải không?

Một điều mà tôi đã
bỏ ra khỏi câu chuyện đó

là điều hiển nhiên,
cũng là trọng tâm

bài diễn thuyết này,
đó là "những người khác".

Hế thống định giá được sử dụng khi ta

khi ta định giá
tương tác với người khác.

Chính chất Đô-pa-min gây ra sự nghiện,

làm bạn tê cơ khi mắc bệnh Parkinson,

nguyên nhân của nhiều rối loạn tâm lý,

cũng như ảnh hưởng đến việc
đánh giá tương tác với người khác

và gắn giá trị cho mỗi cử chỉ

khi bạn tương tác với người khác.

Tôi sẽ giải thích thế này.

Bạn nắm trong tay
sức mạnh xử lý thông tin cực lớn

đến nỗi bạn không để ý thấy.

Một vài ví dụ khác nhé.
Đây là một đứa bé.

Bé mới ba tháng tuổi.
Em biết ị nhưng không biết làm toán.

Em là người thân của tôi. Ai đó
sẽ rất vui khi thấy bé trên màn hình.

Bạn có thể bịt đi một mắt mà vẫn nhìn được

nhờ mắt còn lại. Nhìn mắt này

bé có vẻ tò mò,
mắt kia lại có vẻ ngạc nhiên.

Đây là một cặp đôi
đang cùng chia sẻ một khoảnh khắc.

và chúng tôi thử cắt bớt

mà vài mảnh của bức hình, bạn vẫn nhận ra

niềm vui của mỗi người
bọn họ diễn ra song song.

Các phần khác của bức hình
cũng cho thấy là họ đang vui,

nhìn mặt họ ta nhận ra rồi.

Nếu bạn so với khuôn mặt bình thường,
niểm vui ở đây không khác lắm.

Đây lại là một cặp đôi khác.
Anh ta nhìn về phía ta

còn cô gái rõ ràng là
đang nhìn anh ta với ánh mắt

đầy tình yêu và sự ngưỡng mộ.

Một cặp khác nữa. (Cười)

Tình yêu và ngưỡng mộ
ở bé bên trái không được rõ nhỉ. (cười)

Thực ra, kia là cô chị, và bạn có thể đoán

cậu bé đang nghĩ:
"Hừ, chị cười tươi chụp hình,

rồi lại cướp kẹo của em,
rồi đấm em chứ gì." (Cười)

Cậu bé sẽ giận tôi lắm.

Vậy thì, điều này có nghĩa là gì?

Chúng ta sở hữu
một nguồn năng lượng xử lý to lớn

chôn sâu trong hệ thống đô-pa-min của não

thúc đẩy bạn tìm
tình dục, thức ăn và muối.

Nó giúp bạn sống.
Nó cho bạn động lực,

đem đến cho bạn năng lực hành vi,
mà chúng tôi gọi là siêu năng lực đó.

Vậy làm sao ta có thể
sắp đặt các năng lực não bộ này

vào môi trường
tình huống giao tiếp để nghiên cứu?

Câu trả lời ngắn gọn là xây dựng trò chơi.

Trò chơi kinh tế.
Chúng tôi chia nhau tìm hiểu hai lĩnh vực.

Một là kinh tế học thử nghiệm,
hai là kinh tế học hành vi.

Chúng tôi bắt chước các trò chơi của họ,
rồi sửa lại theo ý mình.

Đây là trò kiểu như vậy,
trò "tối hậu thư".

Người Đỏ được đưa
100 đô để chia chác với người Xanh.

Giả dụ Đỏ lấy cho mình 70 đô,
đưa Xanh 30.

Vậy là anh ta chia theo tỷ lệ 70-30.

Người trung gian đưa Xanh 30 đô đó.

Anh Xanh có hai lựa chọn.
Hoặc anh nhận 30 đô đó,

hoặc anh từ chối,
thì cả hai đều không được tiền.

Một nhà kinh tế học sẽ nghĩ, ừ thì,

có tiền thì cứ nhận thôi.

Thực ra người ta xử trí thế nào?
Người chơi không chia tiền tỷ lệ 80-20.

Nửa số người sẽ nhận tiền,
nửa kia từ chối.

Tại sao vậy? Vì bạn bực bội.

Bạn thấy bất công.
Rõ ràng đây là cuộc chia chác bất công.

Đây là kiểu trò chơi chúng tôi
đem đi thử nghiệm khắp thế giới.

Tôi ví dụ thế để bạn nắm được.

Những dạng trò chơi như thế này

đòi hỏi bạn phải có
khả năng nhận thức lớn.

Bạn phải có nhận thức
đối xử với người khác,

có khả năng nhớ được mình đã làm gì,

nhận thức hành vi nào
đang xảy ra,

và cập nhật nhận thức
hợp với tình huống mới

và bạn phải có hành vi thú vị như thế này:

bạn phải có khả năng phân tích ý nghĩ sâu.

Tức là, bạn có thể đoán
người kia mong đợi điều gì ở bạn,

và bạn phản ứng bằng hành vi
lên hình ảnh bạn trong họ.

Như phỏng vấn xin việc vậy.
Bạn ngồi đối diện sếp,

ông ta có ấn tượng
nào đó về bạn trong đầu,

bạn hành động để xử lý hình ảnh đó của bạn

trong đầu sếp
thành ra hình ảnh bạn muốn có.

Chúng ta không nhận ra
là ta rất giỏi xử lý hành vi.

Và các cuộc thử nghiệm
tận dụng phần "không nhận ra" này.

Qua thử nghiệm, chúng tôi nhận thấy

trong giao tiếp xã hội,
con người như chim bạch yến.

Chim bạch yến hay được dùng
để nhận biết hoá chất trong hầm mỏ.

Nếu chất mêtan hoặc cácbon tăng lên,

hoặc ôxy giảm,
bọn chim sẽ bất tỉnh trước người.

Chúng là hệ thống báo động sớm.

"Này, ra khỏi hầm mỏ đi.
Tình hình nguy hiểm lắm."

Một số trò chơi có thể rất thô,

có khi chỉ là
người này trao đổi số với người kia,

nhưng người tham gia thử nghiệm

vẫn xử trí nhạy cảm như tình huống thật.

Chúng tôi tận dụng điều này triệt để,

và đã tận dụng với

hàng ngàn người, có lẽ là

khoảng năm, sáu nghìn người.

Để là thử nghiệm sinh học
thật sự cần nhiều hơn thế,

nhiều hơn thế nhiều lần.

Nhưng chúng tôi cũng
nhận ra những điểm nổi bật,

chuyển hoá chúng thành mô thức toán,

và giải mã các mô thức để

rút ra kết luận về
trao đổi hành vi xã hội,

từ đó tìm ra cách định giá hành vi

mà các trò chơi
kinh tế đem lại hiệu quả nhận thức.

Chúng tôi có thể
đo lường hành vi trong trò chơi,

Chúng tôi dùng số liệu
đó để kết luận về hành vi chung.

Điều này mới tuyệt.
Sáu, bảy năm trước, chúng tôi

tập hợp một nhóm tại Houston, Texas.

Giờ nhóm lan đến bang Virginia và London.

Chúng tôi viết phần mềm để nối
thiết bị cộng hưởng từ trường

lên Internet.
Chúng tôi có thể đưa một lần 6 máy,

hiện tại
chúng tôi tập trung 2 máy.

Phần mềm sẽ chạy
đồng thời các máy trên thế giới.

Khi cho chạy các máy này và gắn với

các trò chơi giao tiếp,
chúng tôi có thể

nghe lỏm hoạt động của hai bộ não.

Thế là lần đầu tiên chúng tôi
không phải tính trung bình mỗi bộ não

hay mỗi lẫn
gắn một người vào máy nữa.

Chúng tôi có thể nghiên cứu hẳn một cặp,

nghiên cứu người tương tác với người kia,

bật công thức toán, là có thể phân tích

vượt qua những nhận thức thông thường.

Quan trọng hơn là, chúng tôi có thể

đưa người có vấn đề tâm lý
hoặc tổn thương não

vào các tương tác xã hội thế này
để nghiên cứu.

Chúng tôi đã nỗ lực nghiên cứu như thế

và cũng đạt được
vài thành công về não phôi thai.

Thành công đó rất có tương lai.

Nhưng điều chúng tôi làm là chúng tôi

đã mang đến định nghĩa mới bằng toán học,

khác với cách
nghiên cứu bệnh tâm thần thông thường,

nhận diện đặc điểm bệnh qua việc

nghiên cứu hành vi người bằng máy.

Chúng tôi tận dụng cặp vợ chồng
trong đó có một người bị trầm cảm,

hoặc mắc chứng chứng
tự kỷ ở mức độ nào đó,

hoặc mắc chứng
tăng động rối loạn tập trung.

Họ là những chú chim bạch yến,

phục vụ thử nghiệm
khoa học bằng phương pháp

toán học trên máy tính.

Những ngày đầu, chúng tôi chia nhóm

nghiên cứu ra khắp thế giới, như nhóm này.

Điểm tập trung không có gì lạ

là ở Roanoke, bang Virginia.

Có điểm nữa ở London,
các nơi khác đang được sắp xếp.

Mong tôi là chúng tôi
sẽ sớm đưa được dữ liệu lên mạng.

Có nhiều vấn đề phức tạp

trong việc công bố
rộng rãi các dữ liệu này.

Chúng tôi cũng
nghiên cứu một phần nhỏ

điều thú vị ở con người nói chung nữa,

cho nên chúng tôi mời cả người hứng thú

tìm hiểu về phần mềm đó,
cũng như hướng dẫn

để phát triển phần mềm tốt hơn.

Tôi sẽ kết thúc bài nói
bằng luận điểm như sau.

Điều hay trong việc
nghiên cứu hành vi nhận thức là

dù chúng tôi bị hạn chế về thiết bị

nên chưa theo dõi được
nhiều bộ não cùng một lúc,

Sự thật là

cả khi một mình,

ta vẫn hoàn toàn là nhân tố xã hội.
TInh thần chúng ta không đơn độc,

mà được tạo nên từ các nhân tố gắn liền

sự sống với xã hội.
Tinh thần của chúng ta

liên quan mật thiết đến người khác,

thể hiện thông qua người khác.

Vì vậy bạn thường không nhận ra

con người mình cho đến khi
bạn nhìn nhận bản thân

trong tương tác với
người thân, với kẻ thù,

người đối lập với bạn.

Phần mềm dữ liệu của chúng tôi là bước đầu

soi sáng điều tạo nên con người,
biến nó thành công cụ

tìm hiểu về bệnh tâm thần.

Cảm ơn các bạn đã lắng nghe.
(Vỗ tay)

(Vỗ tay)