Chủ nghĩa dân tộc vs. chủ nghĩa toàn cầu: sự phân ly chính trị mới

Chúng ta nên hiểu như thế nào về những chia rẽ trong chính trị hiện nay?
Trong một cuộc đối thoại chứa đầy hiểu biết, sử gia Yuval Harari đặt các bất ổn hiện tại vào một bối cảnh rộng hơn, chống lại các chia rẽ đang diễn ra trong công nghệ, vấn đề khí hậu và truyền thông - thậm chí là xét lại các ý niệm của chúng ta về vai trò của nhân loại. Đây là chương trình đầu tiên trong loạt TED Dialogues nhằm tìm kiếm một câu trả lời thấu đáo cho các chia rẽ chính trị đang leo thang hiên nay. Hãy dành thời gian (khoảng 1 giờ) cho cuộc trò chuyện đầy thú vị này giữa Harari và Chris Anderson, quản lý đương nhiệm của TED.

Chris Anderson: Chào mừng các bạn
đến với TED Dialogues.

Đây là buổi trò chuyện đầu tiên
trong loạt chương trình

nhằm đáp lại các
biến chuyển chính trị hiện thời.

Không biết bạn thế nào;

tôi thì khá quan tâm đến sự chia rẽ
ngày càng lớn dần ở đất nước này

và trên toàn thế giới.

Chẳng ai chịu nghe ai cả.
Phải không?

Thật vậy.

Ý tôi là dường như chúng ta
đang cần một kiểu đối thoại mới

đặt nền tảng trên -- tôi không biết, có lẽ
là trên lí lẽ, lắng nghe, và thấu hiểu,

trong một bối cảnh rộng lớn hơn.

Ít nhất đó là điều chúng ta sẽ thử
trong TED Dialogues này,

bắt đầu từ hôm nay.

Và người có mặt cùng tôi hôm nay

là người mà tôi rất hào hứng
để được bắt đầu ngay và luôn.

Bộ óc ngay bên cạnh tôi lúc này,
tôi phải nói là, là người suy nghĩ

không giống ai
trên quả đất này.

Tôi nghiêm túc đấy.

(Yuval Noah Harari cười)

Tôi nói thật.

Anh ấy tổng hợp lịch sử với
các ý tưởng cơ bản

theo cách có thể khiến bạn bất ngờ đấy.

Có lẽ vài bạn đã biết đến quyển sách này,
“Sapiens.”

Ở đây có ai đọc “Sapiens” chưa ạ?

(Tiếng vỗ tay)

Thật lòng tôi không thể nào ngừng đọc.

Cách anh ấy kể câu chuyện về loài người

thông qua các ý tưởng lớn thật sự
sẽ khiến bạn nghĩ khác đi --

thật sự đáng kinh ngạc.

Và đây, quyển tiếp theo,

tôi nghĩ sẽ được xuất bản ở Mỹ
vào tuần sau.

YNH: Đúng vậy, tuần sau.

CA: "Homo Deus."

Đây là lịch sử của trăm năm tiếp theo.

Tôi đã có cơ hội đọc nó.

Thật sự rất kịch tính,

và tôi dám nói, đối với vài người
nó sẽ khá giật mình.

Đây là sách phải đọc.

Thật sự hiện tại không ai
có khả năng giải thích

những điều đang diễn ra
trên thế giới tốt hơn anh ấy.

Và giờ, một lời chào đón nồng nhiệt
đến Yuval Noah Harari.

(Tiếng vỗ tay)

Thật tuyệt khi có khán giả trên Facebook
và trên Web cùng theo dõi.

Xin chào, Facebook.

Và các bạn, khi tôi bắt đầu
đặt câu hỏi cho Yuval,

hãy mạnh dạn nêu câu hỏi của mình,

và không nhất thiết là về
các bê bối chính trị gần đây,

mà còn để hiểu rộng hơn:
"Chúng ta đang tiến về đâu?"

Bạn sẵn sàng chưa?
Chúng ta bắt đầu.

Vậy, Yuval:

tại Thành phố New York, năm 2017,
chúng ta vừa có một tân tổng thống

và cú sốc như những cơn sóng
càn quét khắp thế giới.

Chuyện gì đang xảy ra vậy?

YNH: Tôi nghĩ rằng điều cơ bản đang xảy ra

là ta đang lạc mất câu chuyện
của chính mình.

Con người suy nghĩ bằng câu chuyện,

và chúng ta cố gắng hiểu thế giới này
thông qua kể chuyện.

Trong vài thập kỷ vừa qua,

chúng ta có một câu chuyện
rất giản dị và rất hấp dẫn

về chuyện đang xảy ra trên thế giới.

Câu chuyện kể rằng, ồ,
điều đang diễn ra là

nền kinh tế đang toàn cầu hóa,

chính trị thì tự do hóa,

và sự kết hợp cả hai sẽ tạo nên
một thiên đường trên Trái đất,

chúng ta chỉ cần tiếp tục
toàn cầu hóa kinh tế

và tự do hóa hệ thống chính trị,

rồi thì mọi sự sẽ tuyệt vời.

Năm 2016 là năm chứng kiến

một bộ phận lớn,
thậm chí là từ phương Tây,

ngừng tin vào câu chuyện này.

Vì lý do tốt hay xấu, không quan trọng.

Người ta không tin
vào câu chuyện này nữa,

khi anh không có một câu chuyện,
anh sẽ không hiểu chuyện gì đang xảy ra.

CA: Phần nào trong anh tin rằng đó
thật sự là một câu chuyện rất hiệu quả.

Nó có tác dụng.

YNH: Ở phạm vi nào đó, vâng.

Theo một số cách đo lường,

chúng ta hiện đang ở trong
thời điểm tối ưu nhất

của loài người.

Ngày hôm nay, lần đầu tiên trong lịch sử,

nhiều người chết vì ăn quá nhiều
hơn là chết vì ăn quá ít,

quả là một thành tựu phi thường.

(Tiếng cười)

Cũng là lần đầu tiên trong lịch sử,

nhiều người chết vì tuổi già
hơn là vì bệnh truyền nhiễm,

tỉ lệ bạo lực cũng giảm.

Lần đầu tiên trong lịch sử,

nhiều người tự sát hơn là bị giết
bởi tội phạm và khủng bố

và chiến tranh cộng lại.

Theo thống kê, anh đang là là kẻ thù
đáng sợ nhất của bản thân mình.

Ít nhất, so với toàn bộ
người trên thế giới

anh dễ có khả năng bị giết
bởi chính anh nhất --

(Tiếng cười)

Mà đó vốn là, một lần nữa,
là một tin tốt lành, khi so với --

(Tiếng cười)

khi so với mức độ bạo lực ta từng thấy
trong các kỷ nguyên trước.

CA: Nhưng quá trình
kết nối thế giới này

đã kết thúc với một nhóm lớn những người
cảm thấy như là bị cho ra rìa,

và họ phản ứng lại.

Chúng ta đã thấy cái quả bom này

quét qua toàn bộ hệ thống ra sao.

Ý tôi là, làm sao anh giải thích
chuyện ra xảy ra đây?

Tưởng như cái cách cũ mà mọi người
hay nghĩ về chính trị,

cách phân chia cánh tả - cánh hữu
đã vỡ và bị thay thế.

Ta lý giải chuyện này thế nào?

YNH: Đúng, mô hình phân chia chính trị
cánh tả - cánh hữu của thế kỷ 20

giờ đa phần đã lỗi thời,

cách phân chia thật sự của hiện tại
là toàn cầu và quốc gia,

toàn cầu và địa phương.

Bạn sẽ lại thấy nó trên khắp thế giới,

đến bây giờ nó đang là cuộc vật lộn chính.

Chúng ta hẳn cần phải có
những dạng thức chính trị hoàn toàn mới

và những cách thức hoàn toàn mới
để hiểu về chính trị.

Về bản chất, ở đây chúng ta đang có
một hệ sinh thái toàn cầu,

một nền kinh tế toàn cầu nhưng lại có
nền chính trị quốc gia,

và chúng không thể tồn tại cùng nhau.

Nó làm cho hệ thống chính trị
kém hiệu quả,

bởi vì nó không thể kiểm soát các lực
đang định hình cuộc sống chúng ta.

Về cơ bản ta có hai giải pháp
cho sự mất cân bằng này:

hoặc là phi-toàn cầu hóa nền kinh tế
và trở về nền kinh tế quốc gia,

hoặc toàn cầu hóa hệ thống chính trị.

CA: Tôi đoán phe tự do ngoài kia

đang nhìn Trump và chính quyền của ông
là tồi tệ hết thuốc chữa,

tệ toàn tập.

Anh có thấy một câu chuyện hay
một triết lý chính trị nào cơ bản

đáng để chúng ta tìm hiểu không?

Anh sẽ lý giải triết lý đó thế nào?

Có phải nó chỉ là triết lý về
CN dân tộc thôi?

YNH: Tôi cho rằng cảm giác
hoặc ý tưởng cơ bản

có thể là hệ thống chính trị -
đang có cái gì đó bị rạn nứt.

Nó không còn trao quyền
cho người dân bình thường nữa.

Nó không còn quan tâm nhiều
đến người dân bình thường nữa,

và tôi nghĩ rằng chẩn đoán
cho căn bệnh chính trị này là đúng.

Còn về câu trả lời thì,
tôi không dám khẳng định chắc chắn.

Tôi nghĩ cái chúng ta đang thấy
là phản ứng tức thời của con người:

nếu có gì đó không hiệu quả,
hãy lùi trở lại.

Bạn có thể thấy nó khắp thế giới,

gần như là không ai trong
hệ thống chính trị hiện nay

có bất kỳ tầm nhìn hướng-tương-lai nào
về nơi nhân loại đang hướng tới.

Gần như đâu đâu cũng nghe
về tầm nhìn thụt lùi thế này:

“Làm nước Mỹ vĩ đại trở lại,"

như thể nó từng vĩ đại – tôi không rõ –
như trong thập niên 50 hay 80,

hãy quay lại thời kỳ đó.

Tới Nga, 100 năm sau Lenin,

tầm nhìn của Putin cho tương lai

về cơ bản là, ừm,
trở lại thời đế quốc Sa hoàng.

Còn ở Israel quê quán của tôi,

tầm nhìn chính trị
nóng nhất hiện nay là:

“Hãy cùng xây đền trở lại.”

Nghĩa là, hãy trở lại 2,000 năm trước.

Như vậy, người ta đang nghĩ là đâu đó
trong quá khứ chúng ta đã làm mất nó,

và có đôi khi trong quá khứ,
kiểu như bạn đi lạc trong thành phố,

rồi bạn nghĩ Ok, cứ quay lại cái nơi
mà ta cảm thấy an toàn

và bắt đầu lại.

Tôi không nghĩ vậy là hiệu quả,

nhưng với rất nhiều người,
đó là bản năng trực giác của họ.

CA: Nhưng sao nó
không có tác dụng?

“Nước Mỹ trên hết” là một slogan
rất hấp dẫn theo nhiều cách mà.

Chủ nghĩa yêu nước, nhìn từ nhiều góc
thì đều rất cao thượng.

Nó đóng vai trò kích thích hợp tác

giữa những nhóm lớn lại với nhau.

Vì sao lại không thể có một thế giới
được gói gọn trong mỗi quốc gia,

nơi mà mọi người đặt họ lên trên hết

YNH: Trong nhiều thế kỷ,
thậm chí là hàng ngàn năm,

chủ nghĩa yêu nước khá là hiệu quả.

Dĩ nhiên, nó còn dẫn tới
chiến tranh và các thứ,

nhưng có lẽ ta không nên
quá chú trọng vào cái xấu.

Còn rất nhiều ưu điểm của
chủ nghĩa yêu nước,

nhất là khả năng có được
một số lượng lớn con người

quan tâm lẫn nhau,

đồng cảm với nhau,

và tập hợp lại với nhau vì
hành động chung.

Nếu anh quay trở lại với
các nhà nước đầu tiên,

hàng ngàn năm trước đây,

những người sống dọc theo
sông Hoàng Hà ở Trung Hoa –

đó là những bộ lạc rất khác nhau

và tất cả đều phụ thuộc vào con sông
để sinh tồn và thịnh vượng,

nhưng tất cả họ đều
gánh chịu các đợt lũ lụt

và hạn hán theo mùa.

Không có một bộ lạc nào có thể
thật sự làm gì để khắc phục,

bởi vì mỗi một bộ lạc chỉ kiểm soát
một góc rất nhỏ của con sông.

Rồi sau một quá trình
đằng đẵng và phức tạp,

các bộ tộc hợp nhất lại
hình thành nên quốc gia Trung Hoa,

cái có thể kiểm soát toàn bộ sông Hoàng Hà

và đủ khả năng gom hàng trăm
hàng ngàn người lại với nhau

để cùng xây đập và kênh đào,
rồi điều hòa con sông

và ngăn chặn các cơn lũ lụt
cũng như hạn hán nặng nề,

nhằm gia tăng sự thịnh vượng
cho tất cả mọi người.

Và điều này diễn ra ở rất nhiều nơi
trên thế giới.

Thế nhưng trong thế kỷ 21,

công nghệ đang thay đổi mọi thứ
ở mức độ nền tảng.

Chúng ta hiện đang sống –
mọi người trên thế giới –

đang sống dọc theo cùng
một con sông ảo internet,

và không một quốc gia nào
có thể tự mình điều hòa con sông này.

Chúng ta đang sống trong cùng
một hành tinh,

nơi dễ dàng bị đe dọa bởi
mỗi hành động của chúng ta.

Và nếu bạn không hợp tác
trên bình diện toàn cầu,

chủ nghĩa dân tộc không còn là
tầm mức đúng đắn để tiếp cận vấn đề,

dù là nói tới biến đổi khí hậu
hay khủng hoảng công nghệ.

CA: Vậy, từng có một ý tưởng tuyệt diệu là

trong một thế giới nơi hầu hết hành động,
hầu hết các vấn đề,

đều xảy ra trên
quy mô quốc gia,

nhưng lập luận của anh là những vấn đề
đáng quan tâm nhất hiện nay

đã không còn ở mức quốc gia nữa
mà đã là vấn đề toàn cầu.

YNH: Chính xác. Tất cả các vấn đề lớn
trên thế giới ngày nay

đều là vấn đề toàn cầu về bản chất,

chúng không thể được giải quyết

nếu không có hợp tác toàn cầu.

Không chỉ là biến đổi khí hậu

như hầu hếtm, các minh chứng
mọi người đưa ra.

Tôi quan tâm đến
khủng hoảng công nghệ hơn.

Ví dụ, nếu anh nghĩ tới việc
trí thông minh nhân tạo,

thêm 20-30 năm nữa,

sẽ đẩy hàng trăm triệu người
ra khỏi thị trường việc làm –

thì đây chính là ở tầm mức toàn cầu rồi.

Nó sẽ chia cắt nền kinh tế
của mọi quốc gia.

Tương tự, nếu anh nghĩ tới tới
công nghệ sinh học

và nỗi sợ thực thi nghiên cứu

công nghệ biến đổi gene trên người,

sẽ vô dụng nếu chỉ đặt vấn đề
trên một quốc gia đơn lẻ.

Ví dụ nước Mỹ cấm
thực nghiệm gene trên người,

nhưng Trung Quốc và Bắc Triều Tiên
tiếp tục thì sao.

Mỹ sẽ không thể giải quyết vấn đề
một mình được,

và rất nhanh thôi, áp lực tương đương
sẽ đè nặng lên Mỹ

bởi vì ta đang nói đến nền công nghệ
rủi ro cao mà lợi nhuận cũng cao.

Nếu ai cũng làm, tôi không thể
bắt tôi tiếp tục tụt hậu.

Cách duy nhất ban hành quy định,
một cách hiệu quả,

lên những thứ như công nghệ gene

là phải có quy định toàn cầu.

Nếu bạn chỉ có quy định cấp quốc gia,
sẽ chẳng có ai muốn tuột lại đằng sau.

CA: Điều này rất thú vị.

Tôi có cảm giác đây là
một điểm mấu chốt

có thể kích lên ít nhất là một
cuộc đối thoại có tính xây dựng

giữa các bên,

bởi vì tôi nghĩ ai cũng sẽ
đồng ý rằng khởi điểm

của cơn giận dữ
đang xoay quanh chúng ta

chính là nỗi lo có thực về việc mất việc.

Việc làm đang mất đi,
lối sống truyền thống đã không còn,

khó trách người ta cứ lên cơn thịnh nộ.

Và nhìn chung, họ đổ tại toàn cầu hóa,
đổ cho giới tinh hoa quốc tế,

đã làm thế này với họ mà
không lại không xin phép họ,

và hình như đó là một
than phiền chính đáng.

Nhưng tôi nghe anh nói –
câu hỏi cốt lõi là:

Cái gì là nguyên nhân thực của
việc mất việc, cả hiện tại và sau này?

Trên phạm vi toàn cầu thì

câu trả lời đúng đắn, vâng,
là phải bỏ đi các biên giới,

kết nối mọi người với nhau
thay đổi các thỏa thuận thương mại, v.v.

Nhưng khi anh nói, tôi nghĩ,

thực sự nguyên nhân lớn hơn của việc
mất việc hoàn toàn không phải là vậy.

Nó bắt nguồn từ các vấn đề công nghệ,

và chúng ta không cách nào giải quyết được

trừ phi hợp tác như một thế giới
đoàn kết.

YNH: Đúng vậy, tôi nghĩ thế.

Tôi không biết hiện tại thế nào,
nhưng nhìn về tương lai,

không phải người Mexico hay
Trung Quốc sẽ lấy đi công việc

của người dân Pennsylvania,

mà chính là robot và thuật toán.

Vì vậy trừ phi bạn tính xây một bức
trường thành bao quanh California –

(Tiếng cười)

thì bức tường sắp xây với Mexico
sẽ trở nên vô dụng.

Và tôi đã kinh ngạc hết sức
khi xem cuộc tranh biện trước bầu cử,

tôi kinh ngạc vì rõ ràng ông Trump
còn chẳng thèm dọa người dân

là robot sẽ cướp việc của họ.

Hiện tại thậm chí nếu nó chưa đúng,
thì cũng không quan trọng.

Đó đã có thể là một cách rất hữu hiệu
khi muốn dọa mọi người --

(Tiếng cười)

Và kích động mọi người:

“Robot sẽ cướp việc của các người!”

Vậy mà không ai dùng câu đó.

Điều đó làm tôi lo ngại,

vì nó có nghĩa là,
bất chấp những gì đang xảy ra

ở các trường đại học và
các phòng thí nghiệm,

bất chấp cả các tranh luận nảy lửa về nó,

vậy mà trong hệ thống chính trị
chính thống và trong đầu đại chúng,

người ta hoàn toàn không
nhận thức được

là sẽ có một khủng hoảng rộng lớn
về công nghệ --

không phải trong 200 năm nữa đâu,
chỉ 10-20-30 năm nữa thôi –

chúng ta phải làm điều gì đó bây giờ,

một phần là vì phần lớn những gì
chúng ta dạy trẻ con ngày nay trong trường

sẽ hoàn toàn không còn thích hợp với
thị trường việc làm vào năm 2040 hay 2050.

Đó không phải chuyện ta sẽ nghĩ cách
vào năm 2040,

mà cần phải nghĩ bây giờ là
nên dạy cái gì cho người trẻ.

CA: Đúng vậy, chắc chắn thế.

Anh thường viết về các
khoảnh khắc trong lịch sử

khi mà loài người bước vào một …
kỷ nguyên mới, một cách vô tình.

Các quyết định được thực hiện,
công nghệ được phát triển,

và đột ngột thế giới biến đổi,

theo một cách
có thể là tệ hơn đối với mọi người.

Một ví dụ anh đưa ra
trong “Sapiens”

là toàn bộ cuộc cách mạng nông nghiệp,

khi chỉ vì một ai đó bắt đầu cày đồng

mà người ta chọn lấy 12 tiếng
còng lưng ngoài ruộng

thay cho 6 giờ tung tăng trong rừng
và kiểu sống thú vị hơn nhiều này.

(Tiếng cười)

Vậy có phải ta đang ở tại một
bước ngoặc khác không,

thời khắc ta mộng du vào một tương lai
mà không ai trong chúng ta thật sự muốn?

YNH: Vâng, có thể lắm chứ.

Trong suốt cuộc cách mạng nông nghiệp,

chuyện đã xảy ra là cách mạng công nghệ
và kinh tế rộng lớn

đã trao quyền cho tập thể con người,

nhưng nếu bạn nhìn vào đời sống
của mỗi một cá nhân cụ thể

ta thấy đời sống của một nhóm
tinh hoa nhỏ bé trở nên tốt hơn,

còn đời sống của số đông loài người
lại tệ đi đáng kể.

Điều này có thể xảy ra nữa
trong thế kỷ 21.

Các công nghệ mới chắc chắn sẽ trao quyền
thêm cho tập thể, không thể nghi ngờ.

Nhưng có thể chúng ta
lại kết thúc tại điểm

nhóm tinh hoa nhỏ bé sẽ gặt được
mọi lợi ích, hái hết quả ngọt,

còn đại bộ phận dân chúng
thấy họ ở trong tình trạng

còn tệ hơn trước đây,

chắc chắn là sẽ tồi tệ hơn
nhóm tinh hoa ít ỏi này.

CA: Và nhóm tinh hoa đó có khi
không là tinh hoa nhân loại.

Có thể là người-máy (cyborg) hoặc --

YNH: Phải, họ có thể là
giống người siêu phàm.

Họ có thể là người-máy.

Họ có thể là tinh hoa
hoàn toàn phi hữu cơ.

Thậm chí còn có thể là
các thuật toán phi-ý thức.

Điều ta đang chứng kiến trên thế giới
là quyền uy đang dịch chuyển

từ con người sang thuật toán.

Ngày càng có nhiều quyết định –
về đời sống cá nhân,

về vấn đề kinh tế, vấn đề chính trị -

đang thực sự được thực thi bởi thuật toán.

Nếu bạn hỏi vay ngân hàng,

có thể số phận của bạn được quyết định bởi
thuật toán thay vì con người là khá cao.

Ấn tượng chung là có lẽ loài người
khôn ngoan (Homo sapiens) đã mất quyền.

Thế giới này rất phức tạp
có quá nhiều dữ liệu,

mọi thứ đang thay đổi quá nhanh,

tới mức loài sinh vật tiến hóa từ
hoang mạc châu Phi

mười ngàn năm trước đây --

không còn có thể ứng phó với
một môi trường đặc thù

như khối dữ liệu và thông tin
khổng lồ đặc thù này --

đơn giản là nó không thể đảm đương
được hiện thực của thế kỷ 21,

mà điều duy nhất có thể đảm đương
có lẽ chỉ là

các thuật toán big-data mà thôi.

Nên khó trách càng có nhiều quyền uy
được chuyển từ chúng ta sang thuật toán.

CA: Ừm, chúng ta đang ở New York City với
buổi đầu tiên trong loạt TED Dialogues

với Yuval Harari,

và đang có các khán giả trên
Facebook Live đằng kia.

Chúng tôi vui khi có các bạn cùng tham gia

Ta sẽ cùng đến với vài câu hỏi
của khán giả FB

và từ các vị trong khán phòng này

trong vài phút nữa thôi,

vậy mời các câu hỏi nào.

Yuval, anh đang tranh luận rằng

chúng ta cần bỏ qua chủ nghĩa dân tộc của
vì các… mối nguy công nghệ sắp tới,

theo một cách nào đó,

minh chứng bởi những gì đang diễn ra

chúng ta cần có đối thoại
toàn cầu về chuyện này.

Vấn đề là, thật khó để thuyết phục
mọi người tin rằng, tôi không rõ nữa,

AI đang là một mối đe dọa
hiện hữu, đại loại vậy.

Điều mà người ta, ít nhất là một số người,

đang quan tâm ngay lập tức, có lẽ là

biến đổi khí hậu,

hoặc có lẽ vài vấn đề khác như
người tị nạn, vũ khí hạt nhân, v.v.

Anh có tranh luận gì về vị trí
hiện tại của chúng ta,

về việc những vấn này cần được
cảnh báo bằng cách nào đó không?

Anh có nói về biến đổi khí hậu,

nhưng ông Trump thì bảo
không tin chuyện ấy.

Vì thế theo một lẽ,
luận điểm mạnh nhất của anh

thực sự không thể dùng để
xử lý ca này được rồi.

YNH: Vâng, tôi nghĩ với
biến đổi khí hậu thì,

nhìn ban đầu, trông có vẻ bất ngờ

khi có một sự liên hệ chặt chẽ

giữa chủ nghĩa dân tộc và
biến đổi khí hậu.

Ý tôi là, hầu như người phủ nhận BĐKH
sẽ luôn là người dân tộc chủ nghĩa.

Thoạt nhìn bạn có thể nghĩ: Gì chứ?

Cái kiểu liên hệ gì vậy?

Tại sao lại không có người XHCN
phủ nhận BĐKH cơ chứ?

Nhưng rồi khi bạn ngẫm kỹ thì,
nó rất rõ ràng --

bởi vì chủ nghĩa quốc gia không có
giải pháp cho biến đổi khí hậu.

Nếu anh muốn là người
dân tộc chủ nghĩa thế kỷ 21,

anh phải phủ nhận vấn đề.

Nếu anh thừa nhận thực tế vấn đề
thì anh phải thừa nhận là đúng vậy,

vẫn còn chỗ cho chủ nghĩa yêu nước
trên thế giới này,

vẫn còn chỗ cho lòng trung thành
và nghĩa vụ đặc biệt

về phía đồng bào anh,
về phía đất nước anh.

Tôi không cho là bất cứ ai thật sự
nghĩ tới việc thủ tiêu điều đó.

Thế nhưng để đối mặt với biến đổi khí hậu,

chúng ta cần phải có thêm
lòng trung thành và cam kết

trên bình diện cao hơn cả quốc gia.

Điều đó không phải là không thể xảy ra,

bởi vì người ta có thể có nhiều
mức độ trung thành.

Anh có thể trung thành với gia đình anh

và cộng đồng anh

và đất nước anh,

vậy tại sao lại không thể trung thành
với loài người như một thể thống nhất?

Dĩ nhiên sẽ có những lúc khó khăn,

cái gì cần phải ưu tiên,

nhưng, bạn biết đấy,
đời là khó khăn mà.

Phải tự lo liệu thôi.

(Tiếng cười)

CA: Ok, giờ tôi rất muốn nghe câu hỏi
từ các vị khán giả ở đây.

Chúng tôi có micro.

Vui lòng dùng mic,
và khán giả Facebook nữa.

Howard Morgan: Một trong
những điều đang tạo nên cách biệt lớn

trong đất nước này và các nước khác

là vấn đề bất bình đẳng phân bố thu nhập,

chính là thay đổi đột ngột
trong phân bố thu nhập ở nước Mỹ

so với cách đây 50 năm,

như trên toàn thế giới.

Có cách nào ta có thể làm để
tác động vào điều đó không?

Bởi vì nó có rất nhiều
nguyên nhân cơ bản.

YNH: Cho tới nay tôi chưa thấy
có một ý tưởng nào thật tốt về vấn đề này,

một phần vì như đã nói, đa số các ý tưởng
đều vẫn nằm trong cấp độ quốc gia

trong khi vấn đề là toàn cầu.

Ý tôi là, có một ý tưởng ta thường
nghe nhiều bấy lâu nay

là thu nhập cơ bản phổ thông.

Nhưng đó cũng là vấn đề.

Tôi cho đó là một khởi đầu khả quan,

tuy nhiên nó tiềm ẩn vấn đề
vì chưa tường minh “phổ thông” là thế nào

và “cơ bản” là thế nào.

Phần đông khi nói tới
thu nhập cơ bản phổ thông,

họ đang nghĩ tới thu nhập cơ bản quốc gia.

Nhưng đây là vấn đề toàn cầu mà.

Ví dụ anh có AI và máy in 3D
đang lấy đi hàng triệu việc làm

ở Bangladesh,

từ tất cả những người đang làm ra
áo và giày cho tôi.

Vậy điều gì sẽ xảy ra?

Chính phủ Mỹ sẽ đánh thuế lên
Google và Apple ở California

rồi dùng thuế đó trả cho
người Bangladesh thất nghiệp chăng?

Nếu bạn tin vào điều đó,
hẳn là bạn cũng thực sự tin

ông già Noel sẽ tới và
giải quyết hết vấn đề.

Vì thế, trừ phi anh có một thu nhập chung
và không là thu nhập cơ bản quốc gia

thì các vấn đề sâu xa
sẽ không biến đi được.

Và ta cũng không thể nào
làm rõ được “cơ bản” là thế nào,

bởi vì nhu cầu cơ bản con người
là những gì?

Một ngàn năm trước đây,
chỉ thức ăn và chỗ trú ngụ là đủ.

Nhưng bây giờ, người ta có thể cho rằng
giáo dục phải là một phần

của gói nhu cầu con người cơ bản.

Nhưng bao nhiêu đây? Sáu năm?
Mười hai năm? PhD?

Tương tự với chăm sóc sức khỏe,

cứ cho là trong 20-30-40 năm nữa

ta sẽ có các phương pháp đắt đỏ nhất
để kéo dài tuổi thọ con người

tới 120, biết đâu.

Khi đó nó có được tính trong một phần
của thu nhập cơ bản không?

Đây là một vấn đề rất khó,

bởi vì trong một thế giới nơi con người
có thể đánh mất cơ hội đi làm

thì thứ duy nhất họ có thể kiếm được
chính là cái “thu nhập cơ bản” này.

Do vậy, cái gì nên là một phần của nó,
là một câu hỏi đạo đức vô cùng khó.

CA: Và cả núi câu hỏi về việc
làm sao thế giới chi trả nó đây,

ai sẽ trả.

Có một câu hỏi từ Facebook, Lisa Larson:

“Chủ nghĩa dân tộc ngày nay ở US

so sánh với thời WW-I và WW-II

thế kỷ trước thì thế nào?”

YNH: Ừm, tin tốt là nếu xét về mối
nguy hại của chủ nghĩa dân tộc

thì chúng ta đang ở vị thế
tốt đẹp hơn cách đây một thế kỷ.

Thế kỷ trước, năm 1917,

người Châu Âu giết chóc
lẫn nhau cả triệu người.

Năm 2016, với Brexit theo như tôi nhớ

thì chỉ có một người mất mạng, là một
nghị viên bị ám sát bởi một tay cực đoan.

Chỉ duy nhất một người.

Ý tôi là nếu Brexit có ý nghĩa
là độc lập cho Anh Quốc,

thì đây là cuộc chiến giành độc lập
ôn hòa nhất trong lịch sử loài người.

Giờ ta xem xét chuyện Scotland
chọn rời khỏi UK

sau vụ Brexit.

Trong thế lỷ 18,

nếu Scotland muốn bức khỏi
tầm kiểm soát của London --

người Scotland đã muốn rất nhiều lần,

thì phản ứng của chính quyền London
là cho quân đội lên phía bắc

thiêu rụi Edinburgh và tàn sát
các bộ tộc cao nguyên.

Tôi đoán nếu, vào năm 2018,
người Scots bỏ phiếu để đòi độc lập,

thì London sẽ không gửi quân đội
lên phía bắc

để đốt Edinburgh đâu.

Giờ sẽ có rất ít người chịu
chém giết hay bị giết

vì độc lập của người dân Britain
hay Scotland.

Vì vậy khi nói về sự trỗi dậy
của chủ nghĩa dân tộc

và việc quay lại thời kỳ những năm 30,

về thế kỷ 19, thì ít nhất ở phía Tây,

sức mạnh của cảm tình với quốc gia dân tộc
ngày nay đã yếu hơn rất nhiều

so với cách đây một thế kỷ.

CA: Mặc dù hiện nay có nhiều người,
chúng ta nghe công chúng lo ngại

không biết có biến chuyển gì không,

rằng liệu có thật sự xảy ra
bùng nổ bạo lực ở Mỹ hay không

phụ thuộc vào mọi chuyện sẽ thế nào.

Ta có nên lo lắng về điều đó,

hay anh có thật sự nghĩ
mọi thứ đã dịch chuyển?

YNH: Chúng ta nên lo ngại.

Chúng ta nên hiểu rõ hai điều.

Thứ nhất, không được kích động.

Ta vẫn chưa trở lại thời WW-I đâu.

Tuy nhiên mặt khác cũng đừng
tự ru ngủ mình.

Chúng ta băng qua 1917 tới 2017

không phải bởi kỳ tích nhiệm màu gì,

đơn giản là bằng quyết định
của con người,

và nếu bây giờ chúng ta quyết định sai,

ta có thể trở lại tình trạng như năm 1917

chỉ trong vài năm.

Một trong những bài học tôi có
khi làm sử gia là,

bạn không bao giờ được đánh giá thấp
mức độ ngu xuẩn của con người.

(Tiếng cười)

Đó chính là một trong những lực
thay đổi lịch sử mạnh mẽ nhất đấy,

sự ngu muội và bạo lực của loài người.

Con người làm những thứ ngu ngốc
không vì lý do gì cả,

nhưng đồng thời, một lần nữa,

ta cũng có một lực khác mạnh không kém,
đó là sự thông tuệ của loài người.

Chúng ta có cả hai.

CA: Chúng ta có ở đây
một nhà tâm lý luân lý, Jonathan Haidt,

tôi nghĩ là ông có một câu hỏi.

Jonathan Haidt: Cảm ơn, Yuval.

Ừm có vẻ như anh là fan hâm mộ
chính quyền toàn cầu,

nhưng mà khi ta nhìn vào bản đồ thế giới
từ tổ chức Minh bạch quốc tế,

cho thấy tỉ lệ tham nhũng của
các cơ quan chính trị,

ta sẽ thấy một biển màu đỏ to lớn
với rất ít điểm vàng rải rác đâu đó

là dấu hiệu của các cơ quan tốt.

Vậy, nếu ta muốn có một kiểu
chính quyền toàn cầu,

thì điều gì khiến anh tin rằng
nó sẽ giống Đan Mạch

hơn là giống Nga hay Honduras,

và liệu có cách khác không,

như cách ta làm ở CFCs?

Có nhiều cách giải quyết các vấn đề
toàn cầu với chính phủ quốc gia.

Chính quyền toàn cầu thật sự
ra làm sao,

và sao anh nghĩ là nó sẽ hiệu quả?

YNH: Ừm, tôi thật không biết nó
sẽ trông ra làm sao.

Chưa từng ai có một mô hình như vậy.

Lý do chính chúng ta cần nó

là vì rất nhiều các vấn đề hiện nay
đang là tình huống lose-lose.

Khi anh có một tình huống win-win
như buôn bán,

khi cả hai đều được lợi từ một
thỏa thuận trao đổi,

thì đó là tình huống
ta có thể giải quyết.

Khi không có chính quyền toàn cầu

thì chính quyền mỗi quốc gia
đều sẽ có lợi ích riêng để làm.

Nhưng khi anh đang trong
tình huống lose-lose như biến đổi khí hậu,

thì sẽ khó hơn rất nhiều

nếu không có một quyền lực
bao trùm toàn diện, một quyền lực thực sự.

Giờ mà hỏi làm sao để đạt được điều đó
và nó trông thế nào,

thì thực là tôi không biết.

Và quả thực không có lý do
rõ ràng nào cho thấy

nó có khả năng giống Đan Mạch,

hay thậm chí nó có dân chủ không.

Nhiều khả năng là không có.

Ta không có các mô hình dân chủ nào

áp dụng được cho chính quyền toàn cầu hết.

Nên có khi nó sẽ giống Trung Hoa cổ đại

hơn là Đan Mạch.

Nhưng cho dù vậy, xét các mối nguy
ta đang đối mặt

thì tôi cho rằng sự bức thiết
phải có năng lực thật sự

thúc đẩy người ta làm ra các
quyết định khó ở cấp độ toàn cầu

vẫn rất là quan trọng,
hơn hầu hết những chuyện khác.

CA: Có một câu hỏi từ Facebook,

rồi ta sẽ chuyển mic cho Andrew.

Kat Hebron từ FB,

gọi từ Vail:

“Làm sao để các nước phát triển quản lý
hàng triệu người tị nạn môi trường?”

YNH: Tôi không biết.

CA: Đó là câu trả lời cho bạn đấy, Kat.

YNH: Và tôi cũng không nghĩ
là họ biết đâu.

Họ chỉ phớt lờ nó đi thôi, có lẽ vậy.

CA: Nhưng mà vấn đề nhập cư,
nhìn chung, cũng là một ví dụ

về vấn đề rất khó giải quyết
trên cơ sở một quốc gia đơn lẻ.

Một nước có thể đóng cửa biên giới,

nhưng chắc chắn sẽ tích tụ
rắc rối cho tương lai.

YNH: Đúng vậy, đó quả là
một trường hợp rất hay,

đặc biệt bởi vì ngày nay

di cư dễ hơn nhiều

so với thời Trung cổ hay cổ đại.

CA: Yuval, có một niềm tin của
các nhà kỹ nghệ, chắc luôn,

rằng mối lo chính trị đang
bị thổi phồng quá đáng,

rằng thật sự các lãnh đạo chính trị
không có nhiều ảnh hưởng như vậy

lên thế giới đâu,

là quyền quyết định thật sự của nhân loại
vào lúc này nằm trong tay khoa học,

bởi phát minh,
bởi công ty,

và trong tay nhiều thứ khác
hơn là chính trị,

và thật sự các nhà chính trị
rất khó làm được nhiều,

và rằng chúng ta chỉ đang
lo bò trắng răng mà thôi.

YNH: Ừm, thứ nhất, cần nhấn mạnh

là đúng vậy, khả năng các nhà chính trị
có thể làm gì đó tốt là rất hạn chế,

nhưng mà khả năng gây hại thì vô biên.

Có một sự mất cân bằng cơ bản ở điểm này.

Anh có thể nhấn một cái nút và
thổi bay tất cả người ta mà.

Anh thật có cái năng lực đó.

Nhưng mà, ví dụ nếu anh muốn
giảm bớt bất bình đẳng

thì không dễ tí nào.

Còn nếu muốn gây chiến,

thì anh vẫn rất dễ dàng làm được.

Cho nên, có tồn tại một sự bất cân bằng
trong nội tại hệ thống chính trị ngày nay

mà nó rất là phiền phức,

bạn không thể làm được mấy điều có lợi
lại có thể gây hại vô cùng.

Chính điều này làm hệ thống chính trị
trở thành một mối lo ngại rất lớn.

CA: Vậy khi anh thấy điều
đang diễn ra hiện nay,

và đội lên chiếc mũ sử gia,

thì anh có tìm kiếm trong lịch sử
các thời điểm mà mọi chuyện đang êm đẹp

thì một ông lãnh tụ đơn lẻ nào đấy đã làm
thế giới hay đất nước của ổng thụt lùi?

YNH: Cũng không có mấy ví dụ đâu,

nhưng tôi nên nhấn mạnh, không bao giờ
là một thủ lĩnh đơn lẻ.

Ý tôi là ai đó đã đưa ông ta lên,

rồi cho phép ông ta tiếp tục ở đó.

Cho nên nó chưa bao giờ thật sự
là lỗi của một con người đơn lẻ.

Có rất nhiều cánh tay đằng sau
mỗi một cá nhân như vậy.

CA: Giúp tôi chuyển mic cho Andrew với ạ?

Andrew Solomon: Anh đã nói rất nhiều
về chuyện toàn cầu so với quốc gia,

nhưng tôi càng lúc càng cảm thấy,

tình hình thế giới ở trong tay
của những nhóm đặc trưng.

Chúng ta đang nói tới những người Mỹ

làm việc cho ISIS.

Chúng ta nhìn vào những nhóm khác

hình thành bên ngoài đường biên quốc gia

nhưng vẫn tiêu biểu cho
quyền lực đáng kể.

Làm thế nào để họ hợp nhất vào hệ thống,

và làm cách nào các khối đặc trưng
khác biệt nhau có thể đoàn kết

dưới sự lãnh đạo
của quốc gia hay là toàn cầu?

YNH: Vâng, vấn đề các nhóm đặc trưng
đa dạng như thế

cũng là vấn đề của chủ nghĩa dân tộc

Chủ nghĩa dân tộc tin vào một đặc trưng
đơn nhất, nguyên khối và riêng biệt,

hay ít nhất là với các phiên bản
chủ nghĩa dân tộc cực đoan hơn,

họ tin vào lòng trung thành duy độc
chỉ dành cho một đặc trưng đơn lẻ.

Chính vì vậy mà chủ nghĩa dân tộc
đã gặp rất nhiều rắc rối

với những người muốn
chia tách đặc trưng của họ

thành những nhóm khác nhau.

Nên nó không chỉ là vấn đề
ở tầm nhìn toàn cầu đâu.

Và tôi nghĩ là một lần nữa
lịch sử cho thấy

rằng anh không nhất thiết
chỉ tư duy với các thuật ngữ duy độc.

Khi anh cho rằng chỉ có một
đặc trưng độc nhất cho một người,

“Tôi là X, chính là vậy, tôi không thể là
vài thứ khác nữa, tôi chỉ có thể là vậy,”

thì đó chính là khởi nguồn của rắc rối.

Anh có một tôn giáo, anh có một quốc gia

đôi khi đòi anh phải có một
lòng trung thành độc nhất,

nhưng nó không là lựa chọn duy nhất.

Có nhiều tôn giáo và đất nước

cho phép anh có nhiều đặc trưng
khác nhau cùng một lúc.

CA: Nhưng có một lý giải cho
những chuyện xảy ra trong năm vừa qua

là một nhóm người bị nhồi sọ,
nếu anh thích,

các tinh hoa phe tự do,
cần có một thuật ngữ tốt hơn,

ám ảnh bởi rất nhiều các đặc trưng
khác nhau và họ cảm thấy như:

“Nhưng mà còn căn tính của tôi thì sao?
Tôi đang bị phớt lờ đây này.

Tiện thể tôi nghĩ
tôi cũng là số đông chứ”?

Và điều đó thật sự đã làm
lóe lên cơn thịnh nộ.

YNH: Vâng, đúng vậy.
Căn tính luôn chứa đựng rắc rối,

bởi lẽ căn tính luôn dựa trên
các câu chuyện hư cấu

mà sớm hay muộn gì cũng
va chạm với thực tại.

ý tôi là, hầu hết các căn tính,

vượt qua cấp độ cộng đồng căn bản

của vài chục người,

đều là dựa trên chuyện hư cấu.

Đó không phải là sự thật.

Đó không phải là hiện thực.

Đó chỉ là câu chuyện người ta bịa
ra rồi kể cho người khác nghe

rồi bắt đầu tin vào nó.

Vì vậy mà tất cả căn tính đều
cực kỳ không ổn định.

Chúng không phải là hiện thực sinh học.

Ví dụ, đôi khi những nhà dân tộc chủ nghĩa

nghĩ rằng một đất nước
là một thực thể sinh học.

Nó được làm từ hỗn hợp đất và máu,

đã tạo nên một đất nước.

Nhưng mà đây chỉ là hư cấu thôi.

CA: Đất và máu tạo thành
một bãi nhớp nháp.

(Tiếng cười)

YNH: Thật vậy, và nó còn làm rối đầu anh

khi anh nghĩ quá nhiều về việc
mình là một hỗn hợp của đất và máu.

Nếu bạn nhìn từ góc độ sinh học,

rõ ràng sẽ không có một
quốc gia nào bây giờ tồn tại

từ cách nay 5000 năm.

Người Khôn Ngoan là một động vật xã hội,
điều này là chắc chắn.

Nhưng hàng triệu năm rồi,

Người Khôn Ngoan và các tổ tiên họ người
của ta sống trong các cộng đồng nhỏ

cỡ vài chục cá thể.

Tất cả mọi người đều biết nhau.

Trong khi quốc gia hiện đại
là các cộng đồng tưởng tượng,

nghĩa là tôi thậm chí
còn chẳng biết những người này.

Tôi đến từ một đất nước
tương đối nhỏ, Israel,

và với tám triệu người Israel,

đa số là tôi chưa bao giờ gặp.

Tôi sẽ không bao giờ gặp
hầu hết những người đó.

Họ cơ bản là tồn tại ở đây.

CA: Nhưng mà xét về căn tính,

nhóm người này đang cảm thấy bị cho ra rìa
và có lẽ cũng bị lấy mất việc,

ý tôi là, trong “Homo Deus”

anh thật sự bàn về nhóm này
theo nghĩa đang bành trướng lên,

rằng nhiều người đang bị tước mất việc làm

bởi công nghệ theo cách mà
cuối cùng chúng ta sẽ có một tầng lớp

thật sự đông – tôi nghĩ
anh gọi đó là “tầng lớp vô dụng” –

một tầng lớp mà theo quan điểm,

kinh tế truyền thống,
không có công dụng gì.

YNH: Đúng vậy.

CA: Làm sao xảy ra chuyện như thế được?

Đó có phải điều ta nên lo không?

Không có cách nào chúng ta
bàn tới nó được sao?

YNH: Chúng ta phải nghĩ về nó
hết sức cẩn thận.

Ý tôi là không ai thật sự biết được
thị trường việc làm sẽ ra sao

trong 2040 hay 2050.

Có khả năng là nhiều loại hình
việc làm mới sẽ xuất hiện,

nhưng cũng chưa chắc.

Và thậm chí nếu có nhiều
việc mới xuất hiện,

thì cũng không dễ dàng gì

cho một tài xế xe tải 50 tuổi vừa mất việc

vào tay các phương tiện tự lái,

không dễ cho người tài xế đó

tái cải biến mình thành
một nhà thiết kế của thế giới ảo.

Trước đây, nếu bạn nhìn vào hành trình
của cách mạng công nghiệp,

khi máy móc thay thế con người
trong một loại công việc,

thì giải pháp thường là
đến từ công việc kỹ năng thấp

trong một vài dây chuyền kinh doanh mới.

Anh không cần thêm
công nhân nông nghiệp,

cho nên người ta chuyển qua
công việc công nghiệp kỹ năng thấp,

rồi khi việc này bị lấy đi
bởi nhiều máy móc hơn

thì người ta phải chuyển qua
công việc dịch vụ kỹ năng thấp.

Giờ khi người ta nói sẽ có
nhiều công việc hơn trong tương lai,

rằng con người làm tốt hơn AI,

rằng con người làm tốt hơn robot,

họ thường sẽ nghĩ tới
những việc kỹ năng cao,

như kỹ sư phần mềm
thiết kế các thế giới ảo.

Tôi không thấy làm sao mà
một viên thu ngân thất nghiệp 50 tuổi

của Wall-Mart có thể tự biến mình
thành một nhà thiết kế thế giới ảo,

tôi chắc chắn không hiểu được

làm sao hàng triệu công nhân
xưởng dệt thất nghiệp ở Bangladesh

có thể làm được điều đó.

Ý là, nếu như họ sẽ làm chuyện đó,

vậy ta phải bắt đầu dạy
người Bangladesh từ hôm nay

cách trở thành nhà thiết kế phần mềm,

mà ta không đang làm vậy.

Vậy họ sẽ làm gì trong
20 năm tới bây giờ?

CA: Tôi có cảm giác là anh
đang nhấn mạnh một câu hỏi

thực tình đã quanh quẩn
trong lòng tôi mấy tháng nay.

Thật sự là khó mà đặt
câu hỏi này cho công chúng,

nhưng nhỡ nếu ai có cao kiến thì sao,
là anh không chừng,

cho nên tôi hỏi anh vậy:

Vậy con người dùng để làm gì?

YNH: Như ta biết thì, không gì cả.

(Tiếng cười)
Ý tôi là,

không có một vở kịch vũ trụ vĩ đại nào,
một kế hoạch vũ trụ vĩ đại nào

có phần cho chúng ta góp vào đâu.

Chúng ta chỉ cần khám phá xem
vai trò của ta là gì

và đóng vai thật tốt
trong khả năng của mình.

Đây là câu chuyện của mọi tôn giáo
và mọi ý thức hệ, v.v…,

nhưng, là một nhà khoa học, điều tốt nhất
tôi có thể nói là nó không đúng.

Chẳng có một vở kịch nào của vũ trụ
có phần cho loài Người Khôn Ngoan tham dự.

Cho nên --

CA: Tôi phải lùi anh lại một chút,

từ quyển sách của anh,

bởi vì trong "Homo Deus,"

anh đã dành một trong những
phần nhất quán nhất và dễ hiểu nhất

để nói về nhận thức, về ý thức,

và đó kỹ năng độc nhất của loài người.

Anh chỉ ra rằng nó
khác với trí thông minh,

loại trí thông minh mà ta
tạo ra trong máy móc,

và thật sự có nhiều điều bí ẩn về nó.

Làm sao anh chắc là
không có một mục đích nào

khi chúng ta còn chưa hiểu rõ
về cái khả năng tri giác này?

Ý là, theo ý riêng của anh,
liệu có thể có cơ hội nào

để loài người là loài
có khả năng tri giác của vũ trụ,

là trung tâm của niềm vui, tình yêu,
hạnh phúc và hy vọng không?

Và có lẽ ta tạo ra máy móc
điều thật sự giúp gia tăng điều đó,

mặc dù chúng sẽ không
trở thành loài có tri giác?

Nghe có điên không?

Tôi thấy mình đang hy vọng như vậy,
khi đọc sách của anh đấy.

YNH: Tôi khá chắc rằng, câu hỏi
thú vị nhất hiện nay

trong khoa học
là câu hỏi về ý thức và tâm trí.

Chúng ta đang có những bước tiến
rõ hơn trong tìm hiểu não bộ

và trí thông minh,

nhưng ta lại không tiến thêm

được mấy về tâm trí và ý thức.

Người ta thường nhầm lẫn
trí thông minh và ý thức,

đặc biệt là ở những nơi như
Thung lũng Silicon,

mà cũng dễ hiểu thôi,
vì trong chúng ta thì hai cái này như một.

Tức là, trí thông minh về căn bản
là khả năng giải quyết vấn đề.

Còn ý thức là năng lực cảm giác sự vật,

là khả năng cảm thấy vui vẻ,
buồn bã, chán chường, đau đớn, v.v…

Ở Người Khôn Ngoan và các loài có vú khác
-- không chỉ riêng loài người --

ở các loài có vú và chim chóc,
và một số động vật khác,

trí thông minh và ý thức
đi cùng với nhau.

Chúng ta thường giải quyết vấn đề
bằng cách cảm nhận sự vật.

Nên ta thường nhầm lẫn chúng.

Nhưng thật ra chúng tách biệt.

Cái đang xảy ra ở
Thung lũng Silicon ngày nay

là ta đang tạo ra
trí thông minh nhân tạo

chứ không phải ý thức nhân tạo.

Có một bước phát triển
vượt bậc về trí tuệ máy tính

trong vòng 50 năm qua,

và chính xác 'zero' tiến bộ
trong lĩnh vực ý thức máy tính.

Cũng không có dấu hiệu nào
cho thấy máy tính

sẽ có thể có ý thức sớm đâu.

Đầu tiên, nếu có một vai trò nào đó
trong vũ trụ cho ý thức,

thì nó không chỉ
dành cho Người Khôn Ngoan.

Bò có ý thức, heo có ý thức,

linh trưởng có ý thức, gà có ý thức,
và nếu ta cứ tiếp tục kiểu đó,

thì điều đầu tiên trước tiên là
ta cần mở rộng đường chân trời ra

và nhớ kỹ rằng chúng ta không phải
loài duy nhất biết nhận thức trên quả đất,

và khi nói tới nhận thức --

nếu nói tới trí thông minh
thì có đủ lý do để tin

rằng chúng ta là loài thông minh nhất
trên tất cả mọi loài.

Nhưng khi bàn tới nhận thức,

nếu cho rằng con người
nhận thức tốt hơn cá voi

hay khỉ đầu chó hay mèo

thì tôi không thấy
có đủ bằng chứng để nói thế.

Vậy bước đầu tiên, nếu anh
đi theo hướng đó, anh phải mở rộng ra.

Rồi khi tới câu hỏi thứ hai,
có nó để làm gì,

thì tôi sẽ đảo ngược vấn đề

và nói rằng tôi không nghĩ
có nhận thức để làm cái gì cả.

Tôi nghĩ ta chẳng cần phải tìm kiếm
vai trò của mình trong vũ trụ để làm gì.

Điều quan trọng thực sự là
giải phóng ta khỏi chịu đựng đau khổ.

Cái đặc trưng hóa
những loài có nhận thức

khỏi robot, đất đá

hay bất kỳ thứ nào khác,

đó là, loài có nhận thức thì đau khổ
và có thể chịu đựng.

Cái mà các loài có tri giác
nên tập trung vào

không phải là đi tìm vai trò của mình
trong vở kịch đầy bí ẩn của vũ trụ.

Chúng nên tập trung sức lực
đi tìm hiểu đau khổ là gì,

cái gì gây nên đau khổ và làm sao để
thoát khỏi những khổ sở này.

CA: Đây hẳn là một câu hỏi lớn cho anh,
và nó thật sự khá thuyết phục.

Chúng ta sẽ có cả núi câu hỏi
từ khán giả ở đây,

và cả khán giả FB nữa,

có cả bình luận nữa.

Vậy nên ta sẽ đi nhanh thôi.

Có một câu ở đây.

Xin mời quý vị ở phía sau
đưa tay lên nếu quý vị cần mic ạ,

chúng tôi sẽ đưa tới cho bạn.

Hỏi: Trong tác phẩm của mình,
anh bàn nhiều về các chuyện hư cấu

mà ta thừa nhận là sự thật,

và ta sống nhờ chúng.

Trên tư cách cá nhân,
việc hiểu về nó,

có tác động thế nào lên câu chuyện
mà anh chọn để sống đời anh,

và anh có lẫn lộn nó với sự thật không,
như tất cả chúng ta?

YNH: Tôi cố tránh điều đó.

Đối với cá nhân mình,
có lẽ câu hỏi quan trọng nhất,

cả trên tư cách là
một nhà khoa học và một con người,

là làm sao phân biệt hư cấu với thực tại.

Bởi vì thực tại luôn ở đó.

Tôi không nói tất cả đều là hư cấu.

Thật sự là vô cùng khó
để loài người có thể phân biệt

giữa hư cấu và thực tại.

Điều này càng lúc càng khó
khi lịch sử diễn tiến,

bởi vì các hư cấu chúng ta tạo nên –

nhà nước, thánh thần, tiền tệ
và các tập đoàn --

chúng đang kiểm soát thế giới.

Nội việc nghĩ

“ôi, đây là tất cả
các sự vật hư cấu mà ta tạo nên,”

cũng đã quá khó khăn.

Nhưng hiện thực nằm ở chỗ đấy.

Cho những điều tốt nhất …

có rất nhiều bài kiểm tra

giúp phân biệt hư cấu với thực tại,

nhưng cái đơn giản nhất, tốt nhất
mà tôi có thể nói ngắn gọn,

là kiểm tra về đau khổ.

Cái gì có thể đau
thì nó là thực.

Cái gì không khổ
thì không có thực.

Một đất nước không thể đau khổ.

Điều này rất rõ luôn.

Thậm chí nếu một quốc gia
bại trận,

khi ta nói
“Nước Đức gánh chịu thất bại trong WW-I”

thì đó là một phép ẩn dụ.

Nước Đức không đau khổ.
Nước Đức không có tâm trí.

Nước Đức không có ý thức.

Người Đức thì có thể đau khổ, đúng,
nhưng nước Đức thì không.

Tương tự, khi một nhà băng phá sản,

nhà băng không có đau khổ.

Khi đồng đô la mất giá,
đồng đô la không đau khổ.

Con người có đau khổ.
Sinh vật có đau khổ.

Điều này là thực.

Cho nên tôi nói, nếu anh thật sự
muốn thấy hiện thực,

thì tôi đề xuất có thể
đi qua cửa đau khổ.

Nếu anh thật sự có thể
thấu hiểu đau khổ là gì,

thì nó có thể cho anh chìa khóa

để hiểu hiện thực là gì.

CA: Có một câu hỏi trên
Facebook có liên quan này,

từ ai đó trên thế giới với ngôn ngữ
mà tôi không đọc được.

YNH: Đó là tiếng Do Thái.
CA: DT. Của anh đó.

(Tiếng cười)

Anh đọc được tên không?

YNH: Or Lauterbach Goren.

CA: Cảm ơn anh đã viết cho chúng tôi.

“Liệu kỷ nguyên hậu-sự thật có thật là
một kỷ nguyên hoàn toàn mới hay không,

hay cũng chỉ là một cao trào hay một
khoảnh khắc trong xu thế kéo dài vô tận?”

YNH: Cá nhân tôi không cảm thấy
có liên hệ với ý tưởng về hậu-sự thật.

Phản ứng cơ bản của tôi
như một sử gia là:

Nếu đây là kỷ nguyên hậu-sự thật,
vậy kỷ nguyên sự thật là lúc nào thế?

CA: Đúng nhỉ.

(Tiếng cười)

YNH: Là thập niên 80s, 50s,
hay Trung Cổ?

Hình như theo một nghĩa nào đấy, ta đã
sống trong một vùng hậu-sự thật thì phải.

CA: Nhưng mà tôi phải
xen vào một chút,

vì tôi nghĩ điều mà mọi người đang nói đến

là đã từng có một thế giới
trong đó anh có ít cửa ra báo chí hơn,

thời còn theo truyền thống và
mọi sự đều phải xác minh dữ kiện.

Nó tích hợp trong hiến chương
của các tổ chức này chặt chẽ

tới mức sự thật
có tầm quan trọng đáng kể.

Cho nên nếu anh tin vào hiện thực

thì cái mà anh viết chính là thông tin.

Có niềm tin cho rằng thông tin phải được
kết nối với hiện thực theo cách chân thực,

nếu anh viết một tiêu đề
nó đã là một nỗ lực nghiêm túc nhất

để phản ánh về điều gì đó
thực sự đã xảy ra.

Và người ta đ không
luôn làm đúng.

Nhưng tôi cho rằng
mối bận tâm giờ là anh có

một hệ thống công nghệ
vô cùng mạnh mẽ

ít nhất trong một lúc nào đấy,
nó đã ồ ạt phóng đại bất kỳ thứ gì

mà không chú ý việc nó có
liên hệ với hiện thực hay không,

chỉ xem nó có bắt mắt và
khiến người ta muốn click vào hay không,

điều đó độc hại
đáng tranh cãi.

Đó có phải là một lo ngại
chính đáng không?

YNH: Phải, thật vậy.
Công nghệ thay đổi,

giờ thì muốn gieo rắt sự thật hay hư cấu
hay giả mạo cũng đều dễ hơn nhiều.

Cách nào cũng xong.

Dù thế, lan tỏa sự thật
cũng dễ hơn rất nhiều so với trước đây.

Nhưng tôi không nghĩ
về bản chất thì có gì mới

về chuyện gieo rắt hư cấu hay sai lầm.

Không có lý gì mà – tôi không biết nữa –
Joseph Goebbels lại không biết

về ý tưởng gieo tin giả hay
kỷ nguyên hậu sự-thật này.

Ông từng phát biểu một ý nổi tiếng là,
nếu anh lặp lại một lời nói dối đủ nhiều

thì rồi người ta sẽ tin nó là sự thật,

lời nói dối càng lớn thì càng tốt,

bởi vì người ta sẽ không tưởng được
một thứ lớn lao lại có thể là dối trá.

Tôi nghĩ rằng tin tức giả đã sống chung
với chúng ta cả ngàn năm rồi.

Nghĩ tới Kinh Thánh đi nào.

(Tiếng cười)

CA: Nhưng vẫn có lo ngại

tin tức giả gắn liền với
các triều đại bạo ngược,

và khi anh thấy tin tức giả tăng cao,

tựa như chim hoàng yến trong mỏ than,
có thể là dấu hiệu thời kỳ tăm tối sẽ đến.

YNH: Phải. Ý tôi, việc sử dụng tin giả
có chủ đích là một dấu hiệu nhiễu loạn.

Tôi không có nói nó không xấu nhé,
tôi chỉ nói là nó không mới.

CA: Có nhiều quan tâm trên FB về câu hỏi

liên quan chính quyền toàn cầu
vs. chủ nghĩa dân tộc.

Một câu hỏi từ Phil Dennis:

“Làm thế nào để làm cho người ta,
các chính phủ từ bỏ quyền lực?

Liệu – chữ to quá

tôi không đọc hết được câu hỏi.

Liệu điều đó có cần thiết?

Liệu có cần phải có chiến tranh
mới đạt được không?

Xin lỗi Phil, tôi làm rối tung câu hỏi,
nhưng lỗi do chữ trên màn hình đấy nhé.

YNH: Một trường hợp
người ta đang bàn,

là liệu chỉ có một thảm họa nào đó
mới có thể làm rúng động toàn bộ nhân loại

và mở ra con đường đến một
hệ thống chính quyền toàn cầu đích thực,

họ cho rằng chúng ta chẳng
làm gì được trước cơn bão cả,

nhưng chúng ta cần bắt đầu trải
những lớp nền tảng đầu tiên

để khi thảm họa ập tới,

ta có thể phản ứng ngay.

Khổ nỗi người ta không có động lực
làm một việc như thế

trước khi bão tới.

Còn một điều tôi muốn nhấn mạnh là,

bất kỳ ai hứng thú với
chính quyền toàn cầu

cần phải minh bạch một điều rằng

nó sẽ không thay thế hay thủ tiêu
các cộng đồng và căn tính địa phương,

rằng nó phải đi cùng nhau,

nó phải là một phần của một gói đơn.

CA: Tôi muốn nghe nhiều hơn về điều này,

vì cái cụm từ “chính quyền toàn cầu”

nghe gần như là một hình ảnh thu nhỏ
của quỷ dữ trong cách nghĩ của nhiều người

Cánh hữu-khác (Alt-right).

Nghe thật đáng sợ, xa xôi cách biệt
và nó làm cho họ khó chịu,

hay là cụm từ công dân toàn cầu,
chính quyền toàn cầu – không, cút đi!

Nhiều người nhìn cuộc bầu cử
như một cú chọt quyết định ngay mắt

những người tin vào điều đó.

Ta có thể đổi cách kể chuyện thế nào

sao cho nó đừng có vẻ xa cách
và đáng sợ được không?

Làm sao mà xây dựng ý tưởng này
sao cho nó tương thích

với căn tính địa phương và
cộng đồng địa phương.

YNH: Ừm, một lần nữa tôi nghĩ
ta nên bắt đầu

thật nghiêm túc với hiện thực sinh học

của loài Người Khôn Ngoan.

Sinh học cho ta biết hai điều về NKN

liên quan đến vấn đề này:

đầu tiên, sự thật là
chúng ta hoàn toàn phụ thuộc

vào hệ sinh thái xung quanh ta,

và ngày nay chúng ta
đang nói về hệ thống toàn cầu.

Anh không thoát được nó đâu.

Đồng thời, sinh học cho ta biết về
loài Người Khôn Ngoan

như một loài sinh vật xã hội,

nhưng ta xã hội trên một cấp độ
rất rất là địa phương.

Chỉ một dữ kiện đơn giản về nhân loại thôi

chúng ta không thể nào
có mối quen biết thân mật

với nhiều hơn 150 cá thể được.

Kích cỡ một nhóm tự nhiên,

một cộng đồng tự nhiên của NKN

không vượt quá 150 cá thể,

tất cả những gắn kết vượt quá số đó
thật ra chỉ dựa trên chuyện tưởng tượng

và các thể chế quy mô lớn.

Một lần nữa tôi cho rằng chúng ta
có thể tìm thấy một con đường,

dựa trên các hiểu biết sinh học
về loài của chúng ta,

để nối hai điều này lại với nhau

và hiểu rằng hiện tại trong thế kỷ 21 này,

chúng ta cần một cộng đồng cả trên
hai tầm mức địa phương và toàn cầu.

Tôi thậm chí còn đi xa hơn thế

và nói rằng, nó bắt đầu
từ chính cơ thể chúng ta.

Cái cảm giác rằng người ta
ngày nay trở nên xa lạ, cô độc

và không thể tìm thấy chỗ của mình
trong thế giới này,

tôi cho rằng nguồn cơn không phải
là từ chủ nghĩa tư bản toàn cầu.

Nguồn cơn chính nằm ở chỗ
hơn trăm năm vừa qua,

con người đã trở nên bị tách rời,

bị xa tách khỏi chính cơ thể của họ.

Để sinh tồn, dù là nông dân
hay là thợ săn bắt hái lượm,

anh cần phải liên tục xúc chạm

với cơ thể và giác quan của mình,

trong từng khoảnh khắc.

Nếu anh vào rừng hái nấm

mà không để tâm tới những gì mình nghe

hay ngửi hay nếm được,

anh chết chắc.

Cho nên anh phải rất kết nối.

Trong vòng trăm năm qua,
con người đánh mất khả năng

kết nối với cơ thể và giác quan của mình,

mất khả năng nghe, ngửi và cảm nhận.

Càng ngày sức tập trung
càng đổ vào màn hình,

vào những thứ xảy ra ở đâu đâu,

vào thời nào đấy.

Tôi cho rằng đây chính là
nguyên nhân gốc rễ

của cảm giác xa lạ hóa và cô độc, v.v…

Vì vậy mà giải pháp đưa ra

không chỉ là đem chủ nghĩa
dân tộc đại chúng quay trở lại,

mà còn là tái kết nối với
cơ thể chính chúng ta,

rồi khi anh kết nối với
cơ thể mình trở lại,

anh sẽ cảm thấy gần gũi
với thế giới này hơn.

CA: Theo cách mọi thứ hiện nay thì
sớm muộn gì ta cũng vô rừng lại cả thôi.

Chúng ta sẽ thêm một câu hỏi
nữa trong phòng

và một câu trên Facebook.

Ama Adi-Dako: Chào. Tôi tới từ Ghana,
phía Tây châu Phi, tôi muốn hỏi:

Tôi tự hỏi làm thế nào anh trình bày
và biện giải ý tưởng chính quyền toàn cầu

với các quốc gia trong lịch sử
đã bị tước quyền bầu cử

bởi tác động của toàn cầu hóa,

và cũng vậy, nếu ta nói tới
chính quyền toàn cầu,

kiểu như hẳn là nó sẽ rất phương Tây

khi hình dung “toàn cầu” là như thế nào.

Vậy làm sao ta trình bày và biện giải
ý tưởng toàn cầu

hay là dân tộc chủ nghĩa hoàn toàn

với người dân các nước như
Ghana, Nigeria, Togo

hay các nước khác tương tự?

YNH: Tôi phải nói rằng
lịch sử cực kỳ bất công,

và chúng ta phải thừa nhận điều đó.

Các quốc gia đã đang bị giày vò nhiều nhất

trong 200 năm qua từ toàn cầu hóa,

chủ nghĩa đế quốc và công nghiệp hóa

sẽ chính là những quốc gia
có khả năng bị tổn hại nhiều nhất

trong đợt sóng kế tiếp.

Chúng ta phải thật
minh bạch về chuyện này.

Nếu chúng ta không có
một chính quyền toàn cầu,

thì khi chúng ta hứng chịu
hậu quả của biến đổi khí hậu,

của chia rẽ công nghệ

thì đau thương lớn nhất
không phải là nước Mỹ.

Những nước chịu tổn hại nặng nề nhất
sẽ là Ghana, sẽ là Sudan, Syria,

sẽ là Bangladesh.
Sẽ là những nơi đó.

Cho nên tôi nghĩ các nước đó
lại càng có động cơ lớn hơn

để làm gì đó trong đợt sóng
chia rẽ mới này,

dù là chia rẽ trong hệ sinh thái
hay trong công nghệ.

Một lần nữa, nếu bạn nghĩ về
chia rẽ công nghệ,

nếu AI và in 3D cũng như
robot tước đi công việc

của hàng tỷ người,

tôi sẽ ít lo lắng cho người Thụy Điển

hơn là người dân ở Ghana hay Bangladesh.

Chính vì thế,
lịch sử rất bất công

và hệ lụy của tai ương

không bao giờ chia đều
cho tất cả mọi người.

Như thường lệ, người giàu
sẽ có khả năng vượt qua

các hệ quả tệ hại của biến đổi khí hậu

mà người nghèo không cách nào làm được.

CA: Một câu hỏi tuyệt vời từ
Cameron Taylor trên Facebook:

“Trong đoạn cuối của Sapiens,

anh nói chúng ta nên tự hỏi mình câu này,

“Chúng ta muốn là
chúng ta muốn cái gì đây?”

Vậy anh nghĩ chúng ta nên muốn
chúng ta muốn cái gì?”

YNH: Tôi nghĩ chúng ta nên muốn rằng
chúng ta muốn biết sự thật,

để hiểu được hiện thực.

Đa phần cái ta muốn là thay đổi hiện thực

để nó khớp với mong muốn của ta,
với khao khát của ta,

nhưng tôi nghĩ ta trước tiên
phải muốn hiểu nó đã.

Nếu anh nhìn vào
quá trình lâu dài của lịch sử,

cái anh nhìn thấy là hàng ngàn năm trước

loài người chúng ta đã nắm được
quyền kiểm soát thế giới bên ngoài,

và đã cố nắn nó lại để phù hợp
mong muốn của mình.

Rồi ta nằm quyền kiểm soát động vật,

sông ngòi, rừng,

và vặn nắn chúng triệt để,

gây ra một sự phá hủy sinh thái

mà cũng chẳng làm ta thỏa mãn.

Thế nên bước tiếp theo là chúng ta
xoay hướng nhìn vào bên trong,

bắt đầu chấp nhận là
OK, nắm quyền kiểm soát bên ngoài

không có làm ta thỏa mãn.

Bây giờ hãy cùng nắm quyền
kiểm soát thế giới trong ta.

Đây là một đề án thật sự lớn

trong khoa học công nghệ và
công nghiệp thế kỷ 21 –

cố gắng nắm bắt và kiểm soát
thế giới bên trong ta,

học cách sắp đặt và sản xuất ra
cơ thể, bộ não và tâm trí.

Đây có khả năng là sản phẩm chính
của nền kinh tế thế kỷ 21.

Khi người ta nghĩ về tương lai,
rất thường khi họ nghĩ theo kiểu:

“Ô, tôi muốn nắm quyền kiểm soát
cơ thể và bộ não của mình.”

Nhưng tôi cho rằng nó rất nguy hiểm.

Nếu ta học được bất kỳ điều gì
từ lịch sử trước đây

thì đó là, phải, ta đã có được
quyền thao túng,

nhưng vì ta chưa thật sự
hiểu rõ sự phức tạp

của hệ sinh thái

mà nay ta đang phải đối mặt với
khủng hoảng sinh thái.

Nếu giờ ta cố gắng tái sắp đặt
thế giới bên trong ta

mà không thật sự hiểu thấu nó,

đặc biệt là không rõ về sự phức tạp
của hệ thống tinh thần con người

thì ta có thể gây ra một kiểu
thảm họa sinh thái nội tâm,

và đối mặt với một kiểu khủng hoảng
tinh thần bên trong chính mình.

CA: Đặt các mảnh ghép lại với nhau –

chính trị hiện tại, công nghệ tương lai,

các mối lo như anh vừa phác họa –

tôi nghĩ là dường như bản thân anh
đang khá lạc lõng chán chường

khi nghĩ về tương lai.

Anh thật sự lo lắng về nó

phải không?

Vậy nếu có một chút gì đó hy vọng
thì anh sẽ nói gì?

YNH: Tôi tập trung nói về các nguy cơ

một phần vì đó là nghề của tôi,
là trách nhiệm của tôi

như một sử gia
hay nhà phê bình xã hội.

Tôi nghĩ, nền công nghiệp
tập trung vào mặt tich cực

vậy nhiệm vụ của sử gia,
triết gia, và nhà xã hội học

là phải làm nổi bật các nguy cơ tiềm ẩn
của các công nghệ mới này.

Tôi không nghĩ những điều này
chắc chắn sẽ xảy ra.

Công nghệ chưa bao giờ là yếu tố
mang tính quyết định.

Anh có thể dùng cùng loại công nghệ

để tạo ra các kiểu xã hội rất khác nhau.

Nếu anh nhìn vào thế kỷ 20

thì, công nghệ của Cách mạng Công nghiệp,

tàu hỏa và điện và các thứ,

cùng là những thứ được dùng
để tạo ra nền độc tài cộng sản,

chế độ phát xít
hay nền dân chủ tự do.

Tàu hỏa không nói cho anh biết
nên làm gì với chúng.

Tương tự, bây giờ, trí tuệ nhân tạo
và công nghệ sinh học và mọi thứ –

chúng không có tiên quyết giúp chúng ta
một đầu ra độc nhất nào.

Nhân tính có thể vượt qua thử thách.

Ví dụ tốt nhất

chứng minh nhân tính đã
vượt qua thách thức của công nghệ

chính là vũ khí hạt nhân.

Trong những năm 1940s, 1950s,

nhiều người đã rất tin rằng

sớm muộn gì Chiến tranh Lạnh
cũng kết thúc bằng thảm họa hạt nhân

và thủ tiêu nền văn minh loài người.

Nhưng nó không xảy ra.

Trên thực tế, vũ khí hạt nhân
đã thúc đẩy con người khắp thế giới

nỗ lực thay đổi cái cách ta quản lý
các hệ chính trị quốc tế

để giảm thiểu bạo lực.

Và nhiều quốc gia, về cơ bản,
đã bỏ chiến tranh

ra khỏi bộ công cụ chính trị của họ.

Họ không còn cố đeo đuổi
niềm hứng thú với chiến tranh nữa.

Không phải quốc gia nào cũng thế
nhưng nhiều nước đã làm.

Đây có thể là nguyên nhân quan trọng nhất

vì sao bạo lực quốc tế
đã giảm mạnh từ sau 1945,

và ngày nay như tôi đã nói,
nhiều người tự sát

hơn là bị giết trong chiến tranh.

Cho nên tôi nghĩ chính điều này
cho chúng ta một ví dụ

minh chứng rằng dù là với công nghệ
đáng sợ nhất đi chăng nữa,

nhân loại vẫn có thể vượt qua thử thách

và thật sự điều tốt sẽ xảy ra.

Vấn đề là, ta có rất ít chỗ cho sai lầm.

Nếu ta không làm đúng,

ta có thể không có
cơ hội lần hai để làm lại.

CA: Đó là một lưu ý rất mạnh,

mà tôi nghĩ có thể lấy
làm kết luận cho buổi này.

Trước khi tóm tắt lại,
tôi chỉ muốn nói với quý vị ở đây

với cộng đồng TED xem online toàn cầu,
hay bất cứ ai đang xem online:

hãy giúp chúng ta bằng
các đối thoại như thế này.

Nếu bạn tin tưởng,
như chúng tôi đang tin,

thì ta cần phải tìm kiếm
một cách đối thoại khác đi,

cấp thiết hơn bao giờ hết,
giúp chúng ta làm điều ấy.

Hãy tiếp cận những người khác,

cố gắng trò chuyện với
những người bất đồng ý kiến,

cố gắng hiểu họ,

kéo các mảnh ghép lại với nhau

và giúp chúng tôi tìm hiểu xem
làm cách nào phát triển các đối thoại này

để chúng ta có thể thật sự đóng góp

vào những gì đang diễn ra
trên thế giới ngay lúc này.

Tôi nghĩ là lúc này đây mọi người
đã cảm thấy phấn khởi hơn,

nhận thức hơn, quan tâm hơn

tới chính trị rồi.

Tiền đặt cược giờ khá cao rồi,

cho nên hãy giúp chúng ta phản ứng
theo một cách thật là khôn ngoan nhé.

Xin cảm ơn anh, Yuval Harari.

(Tiếng vỗ tay)