Khi công nghệ có thể đọc được suy nghĩ, ta sẽ bảo vệ sự riêng tư như thế nào?

"Công nghệ có thể giải mã hoạt động của não bộ và tiết lộ những suy nghĩ hay cảm xúc của bạn", nhà nghiên cứu pháp lý và nhà đạo đức học Nita Farahany phát biểu. Điều đó có ảnh hưởng gì đối với sự riêng tư vốn đã bị xâm phạm của ta? Trong một cuộc nói chuyện, Farahany cảnh báo về một xã hội nơi người ta bị bắt chỉ vì suy nghĩ về việc phạm tội (như trong bộ phim "Minority Report") và việc bán dữ liệu não nhằm chuộc lợi -- và đặt vấn đề về quyền tự do trong nhận thức để bảo vệ sự tự do tư tưởng và tự do ra quyết định của mỗi người.

Sau đợt bầu cử tổng thống
năm 2009 ở Iran,

biểu tình nổ ra khắp nơi
trên cả nước.

Chính quyền Iran
đã đàn áp quyết liệt

thứ mà sau này gọi là
Phong trào Xanh của Iran,

hay thậm chí, cắt sóng điện thoại

để cắt đứt liên lạc
giữa những người biểu tình.

Cha mẹ tôi, di cư tới Hoa Kỳ
cuối những năm 60s,

đã dành thời gian đáng kể ở đó,

và đại gia đình của tôi cũng ở đó.

Khi gọi cho gia đình mình ở Tehran,

giữa lúc các cuộc biểu tình
bị đàn áp quyết liệt,

không ai dám bàn luận với tôi
chuyện gì đang xảy ra.

Hai bên đều chuyển chủ đề ngay lập tức.

Tất cả chúng tôi đều hiểu hậu quả
sẽ tàn khốc thế nào

nếu phản đối chính quyền.

Nhưng tôi vẫn ước mình có thể biết
những gì họ đang nghĩ

hay cảm giác của họ.

Giả như tôi có thể?

Hay tệ hơn,

sẽ ra sao nếu chính quyền Iran có thể?

Liệu họ sẽ bắt gia đình tôi
dựa trên tín hiệu não?

Ngày đó gần hơn bạn nghĩ.

Với sự phát triển của khoa học thần kinh,
trí thông minh nhân tạo

và công nghệ Máy học,

ta sẽ sớm biết nhiều hơn
về những gì xảy ra trong bộ não.

Là một nhà đạo đức sinh học,
luật sư, nhà triết học,

và một người Mỹ gốc Iran,

tôi rất quan ngại về tự do của ta

và cách để bảo vệ tự do đó.

Tôi tin rằng chúng ta cần
quyền tự do trong nhận thức,

như là một quyền con người
cần được bảo vệ.

Nếu không có tự do tư tưởng,

ai đó sẽ truy cập và điều khiển
bộ não của chính chúng ta

và rồi sự riêng tư sẽ bị đe dọa.

Hãy cùng xem xét vấn đề:

trung bình một người
có cả ngàn suy nghĩ mỗi ngày.

Khi một ý nghĩ hình thành,

như việc tính toán,
hay một con số, một chữ cái,

các nơ-ron tương tác với não bộ,

tạo ra một sự phóng điện nhỏ.

Khi bạn đang ở một trạng thái,
thư giãn chẳng hạn,

có cả trăm ngàn tế bào thần kinh
hoạt động trong não,

tạo ra những phóng điện
theo những dạng rất đặc trưng

có thể được đo bằng điện não đồ - EEG.

Bạn sẽ thấy chúng ngay bây giờ.

Đây là hoạt động não bộ của tôi
được ghi lại trong thời gian thực

với một thiết bị đơn giản
đeo lên đầu.

Những gì bạn thấy là hoạt động của não
khi tôi thư giãn và tò mò.

Để chia sẻ thông tin này,

tôi đã đeo một thiết bị
đo điện não đồ người dùng

như thế này,

nó ghi lại xung điện của não
trong thời gian thực.

Nó cũng không khác gì
các thiết bị đeo theo dõi sức khỏe

để đo nhịp tim hay số bước chân

hay thậm chí là giấc ngủ.

Đó không phải thiết bị
mô phỏng não tinh vi nhất trên thị trường.

Nhưng là thiết bị di động nhất

và có lẽ là có ảnh hưởng nhất
đến cuộc sống hằng ngày của ta.

Thật phi thường.

Thông qua một thiết bị đeo đơn giản,

ta có thể nhìn thấu bộ não con người

và tìm hiểu về các khía cạnh tâm lý
mà không cần nói nên lời.

Dù chưa thể giải mã
chính xác những suy nghĩ phức tạp,

ta đã có thể phán đoán
tâm trạng của một người,

và với sự giúp đỡ
của trí tuệ nhân tạo,

ta thậm chí có thể
giải mã một vài chữ số,

hình dạng hay từ ngữ đơn giản
mà một người đang nghĩ đến,

nghe thấy hay nhìn thấy.

Dù EEG vẫn còn những hạn chế,

tôi nghĩ vẫn đủ để dự báo rằng
với những bước tiến của công nghệ,

ngày càng nhiều những gì
xảy ra bên trong bộ não

có thể và sẽ được giải mã theo thời gian.

Từng dùng một thiết bị như thế,

một bệnh nhân động kinh
có thể biết về thời điểm xảy ra cơn đau

trước khi nó diễn ra.

Một người liệt hai chân có thể
gõ máy tính mà chỉ dùng suy nghĩ.

Một công ty có trụ sở ở Mỹ đã phát triển
một công nghệ gắn các cảm biến

vào gối dựa đầu trên ghế xe hơi

để theo dõi mức độ tập trung,

mất tập trung của lái xe
và nhận thức trong khi lái.

Nissan, các công ty bảo hiểm
và AAA đều đã lưu ý đến công nghệ này.

Bạn thậm chí có thể xem
bộ phim phiêu lưu do chính bạn chọn

"The Moment", với tai nghe EEG,

và thay đổi bộ phim dựa trên
chính những phản ứng từ não,

mang đến một kết thúc khác
mỗi khi bạn mất hứng thú.

Nghe có vẻ rất tuyệt,

và là một nhà đạo đức sinh học,

tôi đề xuất việc trao cho mọi người

quyền chịu trách nhiệm về sức khỏe
và hạnh phúc của chính họ

bằng cách gửi cho họ
thông tin về bản thân,

bao gồm cả công nghệ
giải mã bộ não mới lạ này.

Nhưng tôi lo lắng

rằng chúng ta
sẽ cố tình hoặc vô tình từ bỏ

bức tường tự do cuối cùng,
sự riêng tư tinh thần của chính mình.

Tức là ta sẽ đánh đổi
hoạt động của bộ não

để được giảm giá bảo hiểm,

hoặc để truy cập miễn phí
các tài khoản mạng xã hội ...

hoặc thậm chí, để giữ công việc.

Sự thật là, ở Trung Quốc,

những người lái tàu trên
trục đường sắt cao tốc Bắc Kinh-Thượng Hải

- những người lái tàu
bận rộn nhất trên thế giới -

được yêu cầu đeo thiết bị EEG

để theo dõi hoạt động não
trong khi làm việc.

Theo một vài nguồn tin,

trong những nhà máy công
ở Trung Quốc,

công nhân được yêu cầu đeo
các cảm biến EEG để theo dõi năng suất

cũng như trạng thái cảm xúc
khi làm việc.

Công nhân thậm chí bị đuổi

nếu bộ não của họ thể hiện
ít sự tập trung hơn yêu cầu,

hoặc cảm xúc bối rối, lo âu.

Điều đó sẽ không xảy ra vào ngày mai,

nhưng chúng ta đang tiến đến
một thế giới nhìn thấu suy nghĩ.

Và tôi không nghĩ mọi người hiểu rằng
điều đó có thể thay đổi tất cả.

Tất cả từ định nghĩa
về dữ liệu cá nhân cho tới luật pháp,

và quan niệm về tự do.

Thực tế, tại phòng thí nghiệm
ở đại học Duke,

gần đây, chúng tôi thực hiện
một nghiên cứu trên phạm vi toàn quốc

để xem mọi người có đánh giá đúng

mức độ nhạy cảm
của thông tin não hay không.

Chúng tôi yêu cầu họ
đánh giá mức độ nhạy cảm

với 33 loại thông tin khác nhau,

từ số an sinh xã hội

cho tới nội dung
các cuộc nói chuyện điện thoại,

các mối quan hệ trong quá khứ,

những cảm xúc, sự lo âu,

những hình ảnh tưởng tượng

và những suy nghĩ trong tâm trí.

Đáng ngạc nhiên là, người ta đánh giá
số an sinh xã hội nhạy cảm hơn

bất kỳ loại thông tin nào khác,

bao gồm cả dữ liệu từ não.

Tôi nghĩ lý do là bởi
họ chưa hiểu

hoặc chưa tin vào khả năng
của công nghệ giải mã bộ não mới lạ này.

Xét cho cùng, nếu ta có thể biết
hoạt động bên trong của não người,

thì số an sinh xã hội
là vấn đề ít phải lo lắng nhất.

(Cười)

Hãy nghĩ về điều đó.

Trong một thế giới ở đó
có thể nhìn thấu mọi suy nghĩ,

ai dám nghĩ đến
quan điểm bất đồng chính trị?

Hay một ý tưởng sáng tạo?

Tôi lo lắng rằng người ta
sẽ tự kiểm duyệt suy nghĩ

vì sợ bị xã hội tẩy chay,

người ta sẽ mất việc
chỉ bởi một thoáng mất tập trung,

hoặc cảm xúc bất ổn,

hoặc bởi họ đang âm mưu
chống lại cấp trên.

Điều đó đang dần lộ ra
và chúng ta sẽ không có lựa chọn,

bởi bộ não của mọi người từ lâu
đã tiết lộ xu hướng tình dục,

tư tưởng chính trị

hay quan điểm tôn giáo của một người,

trước khi họ sẵn sàng chia sẻ
những thông tin đó

một cách có ý thức
với người khác.

Tôi lo lắng về khả năng pháp luật
có theo kịp sự thay đổi của công nghệ.

Bản sửa đổi Hiến pháp Hoa Kỳ lần đầu tiên,

trong đó bảo về quyền tự do ngôn luận.

Liệu nó cũng bảo vệ quyền tự do tư tưởng?

Và nếu vậy, liệu ta có thể tự do
thay đổi suy nghĩ theo ý muốn?

Hay chính phủ và xã hội sẽ áp đặt

việc ta có thể làm
với bộ não của chính mình?

Liệu NSA có thể theo dõi bộ não
bằng cách dùng thiết bị di động mới này?

Liệu các công ty thu thập dữ liệu não
thông qua các ứng dụng

có thể bán những thông tin này
cho bên thứ ba?

Hiện giờ, chưa có điều luật nào
ngăn họ làm vậy.

Mọi chuyện thậm chí sẽ còn tệ hơn

ở các quốc gia không có
những quyền tự do

như người dân Hoa Kỳ.

Điều gì sẽ xảy ra trong
Phong trào Xanh của Iran

nếu chính phủ theo dõi
hoạt động não của gia đình tôi,

và tin rằng chúng tôi
theo phe của người biểu tình?

Còn quá xa vời
để tưởng tượng về một xã hội

nơi người ta bị bắt
chỉ vì những suy nghĩ

về việc phạm tội,

giống như trong bộ phim
viễn tưởng "Minority Report."

Tại Indiana, Hoa Kỳ,

một thanh niên 18 tuổi đã bị buộc tội
cố ý đe dọa trường học

khi đăng tải một video trong đó
cậu đang bắn người trên hành lang.

Những người đó là thây ma

và đoạn video là cậu ta chơi
một trò chơi thực tế tăng cường,

tất cả được hiểu như một ý định
đã được lên kế hoạch.

Đây chính xác là lý do bộ não chúng ta
cần được bảo vệ đặc biệt.

Nếu đó chỉ là đối tượng
theo dõi và tổng hợp dữ liệu

như những hồ sơ
và giao dịch tài chính,

nếu bộ não có thể bị xâm nhập
và theo dõi như các hoạt động trực tuyến,

điện thoại di động và các ứng dụng,

thì ta đang đứng trước một mối de dọa
đối với toàn thể nhân loại.

Khoan hãy hoảng sợ,

tôi tin rằng có giải pháp
cho những mối lo ngại này,

nhưng phải bắt đầu
bằng cách tập trung vào đúng thứ.

Nhắc đến việc bảo vệ
quyền riêng tư nói chung,

tôi nghĩ chúng ta
đang đấu tranh vô vọng

khi cố giới hạn luồng thông tin.

Thay vào đó, nên tập trung
bảo vệ các quyền và biện pháp

chống lại việc lạm dụng thông tin cá nhân.

Nếu mọi người có quyền quyết định
cách mà họ chia sẻ thông tin cá nhân,

và quan trọng hơn,
có quyền sửa đổi hợp pháp,

nếu thông tin của họ
bị lạm dụng để chống lại họ,

ví dụ như để phân biệt đối xử
trong môi trường làm việc

hoặc trong chăm sóc sức khỏe
hay giáo dục,

sẽ còn cần
một chặng đường dài để tạo lòng tin.

Thực tế, trong một vài trường hợp,

chúng ta muốn chia sẻ
nhiều thông tin cá nhân hơn.

Nghiên cứu về thông tin được tổng hợp
có thể cho ta biết rất nhiều

về sức khỏe cũng như mức độ hạnh phúc,

nhưng để có thể chia sẻ thông tin
một cách an toàn,

chúng ta cần sự bảo vệ đặc biệt
dành cho sự riêng tư tinh thần.

Đó là lý do ta cần
quyền tự do trong nhận thức.

Quyền này sẽ bảo đảm cho ta
sự tự do trong tư tưởng và suy nghĩ,

tự do đưa ra quyết định,

và đảm bảo rằng chúng ta
có quyền đồng ý hoặc từ chối

việc người khác truy cập
và sửa đổi bộ não của mình.

Quyền này có thể được công nhận

là một phần của
Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền,

bản tuyên ngôn đã thiết lập các cơ chế

để thực thi các loại quyền xã hội như vậy.

Trong Phong trào Xanh của Iran,

người biểu tình đã sử dụng internet
và truyền miệng

để kêu gọi tham gia diễu hành.

Và một số rào cản
gây căng thẳng ở Iran

đã được gỡ bỏ như một hệ quả.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra

nếu chính phủ Iran
giám sát bộ não của người dân

để phát hiện và ngăn chặn cuộc biểu tình?

Liệu thế giới có nghe thấy
tiếng khóc của họ?

Đã đến lúc phải kêu gọi
một cuộc cách mạng về tự do nhận thức.

Để đảm bảo chúng ta phát triển công nghệ
một cách có trách nhiệm,

cho phép chúng ta nắm lấy tương lai,

đồng thời, bảo vệ tất cả
khỏi những cá nhân, công ty hay chính phủ

cố ý truy cập hoặc thay đổi bất hợp pháp
cuộc sống nội tại của chúng ta.

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)