Rajesh Rao: Een Steen van Rosetta voor het Indus-schrift

Rajesh Rao is gefascineerd door "de moeder van alle kruiswoordpuzzels": het ontcijferen van het 4000 jaar oude Indus-schrift. Op TED 2011 vertelt hij hoe hij moderne computertechnieken inzet om de Indus-taal te lezen, de sleutel tot het begrijpen van deze oude beschaving.

Ik wil beginnen met een gedachtenexperiment.

Stel je voor dat het over 4000 jaar is, in de toekomst.

Onze beschaving van nu

bestaat niet meer.

Geen boeken,

geen elektronische apparaten,

geen Facebook of Twitter.

Alle kennis van de Engelse taal en het Engelse alfabet

is verloren gegaan.

Dan zijn er archeologen

die in de ruïnes van een van onze steden graven.

Wat zouden ze vinden?

Misschien wat rechthoekige stukjes plastic

met vreemde symbolen erop.

Misschien wat cirkelvormige stukjes metaal.

Misschien wat cylindervormige houders

met wat symbolen erop.

En misschien wordt een van de archeologen wel wereldberoemd

door haar ontdekking,

ergens in de heuvels van Noord-Amerika,

van enorme versies van diezelfde symbolen.

Laten we ons eens afvragen

wat dat soort voorwerpen over ons vertellen

aan mensen die over 4000 jaar leven.

Dat is geen hypothetische vraag.

Het is zelfs precies de soort vraag die we hebben

als we proberen de beschaving van de Indusvallei te begrijpen

die 4000 jaar geleden bestond.

De Indusbeschaving viel ongeveer samen

met de beter bekende Egyptische en Mesopotamische beschavingen,

maar was veel groter dan elk van die twee beschavingen.

Het ging om een gebied

van ongeveer een miljoen vierkante kilometer

op de plaats van het huidige Pakistan,

Noordwest-India,

en delen van Afghanistan en Iran.

Omdat het zo'n grote beschaving was,

zou je misschien sterke leiders verwachten, koningen,

en enorme monumenten ter ere van die sterke koningen.

In werkelijkheid

hebben archeologen niets van dat alles gevonden.

Ze hebben kleine voorwerpen gevonden, zoals deze.

Dit is een voorbeeld van zo'n voorwerp.

Het is natuurlijk een replica.

Maar wie is dit?

Een koning? Een god?

Een priester?

Of misschien gewoon iemand

zoals jij of ik?

We weten het niet.

Maar het Indusvolk heeft ook voorwerpen achtergelaten waarop is geschreven.

Geen stukjes plastic,

maar stenen zegels, koperen tabletten,

aardewerk en, heel verrassend,

één groot bord

dat in de grond bij de poort van een stad is gevonden.

We weten niet of er Hollywood op staat

of misschien zelfs Bollywood.

We weten niet eens

wat er op al deze voorwerpen staat.

Dat komt doordat het Indusschrift niet is ontcijferd.

We weten niet wat deze symbolen betekenen.

De symbolen komen vooral voor op zegels.

Hier zie je zo'n voorwerp.

Het vierkante ding met het eenhoornachtige dier erop.

Dat is een mooi stukje kunst.

Hoe groot denk je dat het is?

Zo groot misschien?

Of misschien zo groot?

Ik ga het laten zien.

Dit is een replica van een van de zegels.

Het is ongeveer 2,5 centimeter in het vierkant,

behoorlijk klein.

Waar werden ze voor gebruikt?

We weten dat ze werken gebruikt voor het stempelen van kleitabletjes

die aan bundels goederen werden bevestigd die naar een andere plaats werden gestuurd.

Ken je de verzendbrieven die bij pakketjes van de koerier zitten?

Deze dingen werden gebruikt voor dat soort verzendbrieven.

Je vraagt je misschien af wat er op die voorwerpen staat

wat betreft de tekst.

Misschien is het de naam van de afzender

of informatie over de goederen

die naar een andere plaats worden verzonden. We weten het niet.

We moeten het schrift ontcijferen om die vraag te beantwoorden.

Het ontcijferen van het schrift

is niet zomaar een intellectuele puzzel.

Het is een vraag geworden

die nauw verbonden is geraakt

met de politiek en de culturele geschiedenis van Zuid-Azië.

Het schrift is een soort strijdtoneel geworden

tussen drie verschillende groepen mensen.

Allereerst is er een groep mensen

die gepassioneerd geloven

dat het Indusschrift

helemaal geen taal vertegenwoordigt.

Deze mensen geloven dat de symbolen

lijken op het soort symbolen dat je op verkeersborden ziet

of de emblemen op wapens.

Dan is er een tweede groep mensen

die geloven dat het Indusschrift een Indo-Europese taal vertegenwoordigt.

Als je kijkt naar een kaart van het huidige India

zie je dat de meeste talen die in Noord-India worden gesproken

bij de Indo-Europese taalfamilie horen.

Dus sommige mensen geloven dat het Indusscript

een oude Indo-Europese taal zoals Sanskriet vertegenwoordigt.

Ten slotte is er een groep mensen

die geloven dat het Indusvolk

de voorouders waren van mensen die tegenwoordig in Zuid-India wonen.

Die mensen geloven dat het Indusscript

een oude vorm vertegenwoordigt

van de Dravidische taalfamilie

de taalfamilie die nu in een groot deel van Zuid-India wordt gesproken.

De voorstanders van deze theorie

wijzen naar dat kleine gebied in het Noorden waar Dravidisch wordt gesproken

in de buurt van Afghanistan

en ze zeggen dat misschien ooit vroeger

overal in India Dravidische talen werden gesproken

en dat het dus mogelijk is

dat de Indusbeschaving misschien ook Dravidisch is.

Welk van deze hypotheses kan kloppen?

We weten het niet, maar als je het schrift ontcijfert,

kun je die vraag misschien beantwoorden.

Maar het ontcijferen van het schrift is een enorme uitdaging.

Ten eerste is er geen Steen van Rosetta.

Ik heb het niet over de software

maar over een oud voorwerp

waarop dezelfde tekst staat

in een bekende taal en een onbekende taal.

Zo'n voorwerp hebben we niet voor het Indusschrift.

Bovendien weten we niet eens welke taal ze spraken.

En om het nog erger te maken,

zijn de meeste teksten die we hebben heel kort.

Ik liet al zien dat ze meestal op deze zegels staan,

die heel erg klein zijn.

Met deze flinke hindernissen

kun je je afvragen

of het ons ooit zal lukken om het Indusschrift te ontcijferen.

In de rest van mijn voordracht

wil ik jullie vertellen waarom ik me daar nu geen zorgen meer over maak

en ik van de uitdaging van het Indusscript ben gaan houden.

Ik ben al gefascineerd door het Indusscript

sinds ik er op school in een lesboek over las.

Waarom vond ik het zo fascinerend?

Het is het laatste belangrijke niet-ontcijferde schrift uit de oudheid.

Ik ben uiteindelijk computer-neurowetenschapper geworden,

dus in mijn gewone baan

maak ik computermodellen van de hersenen

om te leren begrijpen hoe de hersenen voorspellingen doen,

hoe de hersenen beslissingen nemen,

hoe de hersenen leren, enzovoort.

Maar in 2007 kruiste het Indusschrift mijn pad weer.

Ik was toen in India

en kreeg de prachtige kans

om een aantal Indiase wetenschappers te ontmoeten

die het schrift probeerden te analyseren met computermodellen.

Toen realiseerde ik me

dat ik de mogelijkheid had om met die wetenschappers samen te werken.

Ik greep die kans meteen aan.

Ik wil wat van onze resultaten beschrijven.

Of nog beter: laten we samen gaan ontcijferen.

Zijn jullie er klaar voor?

Het eerste wat je moet doen met een niet-ontcijferd schrift

is uitzoeken wat de schrijfrichting is.

Dit zijn twee teksten met wat symbolen erin.

Kan je me vertellen

of de schrijfrichting van rechts naar links of van links naar rechts is?

Je krijgt een paar seconden.

Oke. Hoeveel denken van rechts naar links?

Oke. Van links naar rechts?

Het is bijna 50/50.

Het antwoord is:

Als je naar de linkerkant van de twee teksten kijkt,

zie je dat de tekens dichter bij elkaar staan.

Het lijkt erop dat 4000 jaar geleden,

toen de schrijver van rechts naar links schreef,

er niet genoeg ruimte was.

Het teken werd erbij gepropt.

Een van de tekens staat ook onder de tekst aan de bovenkant.

Het lijkt er dus op dat de schrijfrichting

waarschijnlijk van rechts naar links was.

Dat is een van de eerste dingen die we weten,

dat richting een belangrijk aspect is van linguïstisch schrift.

Het Indusschrift heeft dus

deze bepaalde eigenschap.

Welke eigenschappen van taal zouden we kunnen zien?

Talen bevatten patronen.

Als ik je de letter Q geef

en je vraag te voorspellen wat de volgende letter is, wat denk je dan?

De meesten zeiden U, en dat klopt.

Als ik je ook de volgende letter zou vragen,

welke zou dat dan zijn, denk je?

Er zijn verschillende mogelijkheden. E, of I. Misschien A.

Maar zeker niet B, C of D, of wel?

Het Indusschrift heeft net zulke patronen.

Er zijn veel teksten die beginnen met dit ruitvormige symbool.

En dat wordt op zijn beurt vaak gevolgd

door dit symbool dat lijkt op aanhalingstekens.

Net zoals het voorbeeld van de Q en de U.

Dit symbool kan weer worden gevolgd

door deze visachtige symbolen en wat andere tekens,

maar nooit door die tekens onderaan.

Daarnaast zijn er wat tekens

die bij voorkeur aan het eind van teksten staan,

zoals dit komvormige teken.

Dit teken is trouwens

het meest voorkomende teken in het schrift.

Door deze patronen kregen we een idee.

Het idee was om een computer te gebruiken

om die patronen te leren.

We gaven de computer de bestaande teksten.

En de computer leerde een statistisch model

van welke symbolen meestal samen voorkomen

en welke symbolen meestal op elkaar volgen.

Als we het computermodel hebben,

kunnen we het model testen door het te ondervragen.

We kunnen met opzet wat symbolen wissen

en het model vragen de ontbrekende symbolen te voorspellen.

Hier zijn wat voorbeelden.

Je kan dit zien

als misschien wel de oudste versie

van het Rad van Fortuin.

We ontdekten

dat het de computer in 75 procent van de gevallen lukte

om het juiste symbool te voorspellen.

In de rest van de gevallen

was meestal de tweede of derde suggestie het goede antwoord.

Er is ook een praktisch nut

voor deze procedure.

Veel teksten zijn beschadigd.

Dit is een voorbeeld van zo'n tekst.

Met het computermodel kunnen we proberen deze tekst aan te vullen

met een zo goed mogelijke voorspelling.

Dit is een voorbeeld van een symbool dat is voorspeld.

Dit kan erg nuttig zijn als we het schrift proberen te ontcijferen.

We kunnen meer gegevens genereren om te analyseren.

We kunnen nog iets anders doen met het computermodel.

Stel je een aap voor

die achter een toetsenbord zit.

Dan krijg je een willekeurige mix van letters die er zo uitziet.

Van zo'n willekeurige mix van letters

wordt gezegd dat deze een zeer hoge entropie heeft.

Dat is een term uit de natuurkunde en informatietheorie.

Maar het is gewoon een zeer willekeurige mix van letters.

Wie heeft er wel eens koffie op een toetsenbord geknoeid?

Dan hebt u misschien wel eens last gehad van een vastzittend toetsenbord.

Hetzelfde symbool wordt dan steeds weer herhaald.

Zo'n soort reeks heeft een heel lage entropie

omdat er helemaal geen variatie is.

Taal heeft daarentegen een gemiddeld entropieniveau,

niet heel rigide

maar ook niet te willekeurig.

Hoe zit het met het Indusschrift?

Dit is een grafiek met de entropieën van een heleboel reeksen.

Helemaal bovenaan staat de volledig willekeurige reeks

die een willekeurige mix van letters is.

Wat interessant is, is dat daar ook

de DNA-volgorde van het menselijke genoom en instrumentale muziek staan.

Die zijn allebei heel erg flexibel

en dus hebben ze een zeer grote variatie.

Helemaal onder aan de schaal

zie je een rigide reeks, een reeks met alleen A's.

Daar staat ook een computerprogramma,

in dit geval in de taal Fortran,

waarvoor zeer strikte regels gelden.

Linguïstisch schrift

zit in het middelste bereik.

Maar hoe zit het met het Indusschrift?

We ontdekten dat het Indusschrift

binnen het bereik van linguïstisch schrift valt.

Toen dit resultaat voor het eerst werd gepubliceerd,

was het zeer controversieel.

Sommige mensen schreeuwden het haast uit.

Dat waren de mensen die geloofden

dat het Indusschrift geen taal vertegenwoordigt.

Ik kreeg zelfs haatmails.

Mijn studenten vonden

dat ik erover moest denken om me te laten beveiligen.

Wie had ooit gedacht

dat ontcijferen zo'n gevaarlijk beroep zou zijn?

Wat betekent dit resultaat nu eigenlijk?

Het betekent dat het Indusschrift

een belangrijke eigenschap van taal deelt.

Zoals in het bekende gezegde

'als het eruit ziet als een linguïstisch schrift,

en het zich gedraagt als een linguïstisch schrift,

dan hebben we misschien een linguïstisch schrift te pakken.'

Wat is er nog meer voor bewijs

dat het schrift een taal zou kunnen coderen?

Linguïstisch schrift kan meerdere talen coderen.

Hier staat bijvoorbeeld een zin die in het Engels is geschreven

en dezelfde zin die in het Nederlands is geschreven

met dezelfde letters van het alfabet.

Als je geen Nederlands spreekt en alleen maar Engels,

en ik je wat Nederlandse woorden laat zien,

zul je zeggen dat er in die woorden

ongebruikelijke patronen zitten.

Sommige dingen kloppen niet

en je zult zeggen dat het waarschijnlijk geen Engelse woorden zijn.

Hetzelfde gebeurt bij het Indusschrift.

De computer heeft verschillende teksten gevonden --

dit zijn twee voorbeelden --

met zeer ongebruikelijke patronen.

Neem bijvoorbeeld de eerste tekst.

Daarin wordt het komvormige teken verdubbeld.

Dat teken is het meest voorkomende teken

in het Indusschrift,

en alleen in deze tekst

komt het voor als een dubbel paar.

Waarom is dat zo?

We gingen kijken waar deze teksten zijn gevonden

en het blijkt dat ze zijn gevonden

ergens heel ver weg van de Indusvallei.

Ze zijn gevonden in het huidige Irak en Iran.

Waarom zijn ze daar gevonden?

Er is iets wat ik nog niet heb verteld.

Het Indusvolk was heel ondernemend.

Ze handelden met mensen die behoorlijk ver weg leefden.

In dit geval reisden ze over zee,

helemaal naar Mesopotamië, het huidige Irak.

En het lijkt erop dat daar

de Indushandelaren, de kooplieden,

dit schrift gebruikten om een vreemde taal op te schrijven.

Net zoals ons voorbeeld met Engels en Nederlands.

Dat zou deze vreemde patronen verklaren

die erg afwijken van het soort patronen in de teksten

die zijn gevonden in de Indusvallei.

Het lijkt er dus op dat hetzelfde schrift, het Indusschrift,

kon worden gebruikt om verschillende talen op te schrijven.

De resultaten tot nu toe lijken op de conclusie te wijzen

dat het Indusscript waarschijnlijk inderdaad taal vertegenwoordigt.

Dus als het taal vertegenwoordigt,

hoe moeten we de symbolen dan lezen?

Dat is de volgende grote uitdaging.

Je ziet dat veel van de symbolen

lijken op plaatjes van mensen, van insecten,

van vissen, van vogels.

De meeste oude schriften

gebruiken het rebusprincipe.

Er worden plaatjes gebruikt om woorden te vertegenwoordigen.

Hier is bijvoorbeeld een woord.

Kan je dat met plaatjes schrijven?

Ik geef je een paar seconden.

Heb je het?

Oke. Geweldig.

Dit is mijn oplossing.

Een plaatje van een bij gevolgd door een plaatje van een blad

vormen in het Engels 'belief'.

Er zijn andere oplossingen mogelijk.

In het geval van het Indusschrift

is het probleem omgekeerd.

Je moet de geluiden van elk van deze plaatjes ontdekken

zodat de hele reeks betekenis krijgt.

Het lijkt op een kruiswoordpuzzel,

alleen is het de moeder van alle kruiswoordpuzzels,

omdat er zoveel van afhangt als je hem oplost.

Mijn collega's Iravatham Mahadevan en Asko Parpola

zijn al een eindje op weg met dit probleem.

Ik geef een kort voorbeeld van Parpola's werk.

Dit is een heel korte tekst.

Hij bevat zeven vertikale strepen gevolgd door een visachtig teken.

Ik moet zeggen dat deze zegels werden gebruikt

voor het stempelen van kleitabletjes

die werden bevestigd aan bundels goederen.

Het is dus goed mogelijk dat in elk geval sommige ervan

namen van kooplieden bevatten.

En het blijkt dat er in India

een lange traditie is

om namen te baseren op horoscopen

en constellaties op het moment van de geboorte.

In Dravidische talen

is het woord voor vis 'meen'

en dat klinkt precies als het woord voor ster.

Zeven sterren

staat dus voor 'elu meen'

en dat is het Dravidische woord

voor het sterrenbeeld de Grote Beer.

Zo is er een andere reeks van zes sterren,

wat vertaald 'aru meen' is,

en dat is de oude Dravidische naam

voor het sterrenbeeld de Plejaden.

Ten slotte zijn er andere combinaties

zoals dit visteken met iets dat lijkt op een dakje er bovenop.

Dat kan worden vertaald als 'mey meen'

en dat is de oude Dravidische naam voor de planeet Saturnus.

Dat was behoorlijk spannend.

Het lijkt erop dat we goed op weg zijn.

Maar bewijst dit

dat deze zegels Dravidische namen bevatten

die zijn gebaseerd op planeten en sterrenbeelden?

Nog niet.

We kunnen niet controleren

of deze lezingen kloppen.

Maar als steeds meer lezingen betekenis lijken te hebben,

en als steeds langere reeksen

lijken te kloppen,

weten we dat we op het goede spoor zitten.

Tegenwoordig

kunnen we een woord zoals TED schrijven

in Egyptische hiërogliefen en in spijkerschrift,

want die zijn allebei ontcijferd

in de negentiende eeuw.

Door de ontcijfering van deze twee schriften

kunnen deze beschavingen weer rechtstreeks tot ons spreken.

De Maya's

begonnen in de twintigste eeuw tegen ons te spreken,

maar de Indusbeschaving is nog stil.

Waarom moet ons dat iets kunnen schelen?

De Indusbeschaving is niet alleen

van de Zuid-Indiase of de Noord-Indiase bevolking

of van de Pakistani.

Ze is van ons allemaal.

Dit zijn onze voorouders,

van jou en van mij.

Hen is het zwijgen opgelegd

door een ongelukkige historische gebeurtenis.

Als we het schrift ontcijferen,

kunnen we ze weer tot ons laten spreken.

Wat zouden ze ons vertellen?

Wat zouden we over ze ontdekken? En over ons?

Ik ben heel benieuwd.

Bedankt.

(Applaus)