9 psikoloji mitinin gerçek yüzü

Beyin hakkında bildiğinizi sandığınız şeylerin ne kadarı yanlış? Ben Ambridge, tersi ispatlanmış bilim sonuçları etrafında yaptığı bu hızlı turda, yanlış olduğu ispatlanmış dokuz popüler psikoloji fikrini paylaşıyor ve beyinlerimizin gerçekte nasıl çalıştığı hakkında birkaç şaşırtıcı gerçeği açığa çıkarıyor.

IQ, yani genel zeka düzeyini
duymuşsunuzdur,

peki ya Psy-Q?

Davranışlarınızı neler belirliyor?

İnsanların davranışlarını
tahmin etmede ne kadar iyisiniz

hatta kendi davranışlarınızı?

Peki psikoloji hakkında bildiğinizi
sandığınızın ne kadarı yanlış?

En yaygın psikoloji mitlerini
sırayla görelim.

Muhtemelen duymuşsunuzdur,
söz konusu psikolojileri olduğunda

sanki erkekler Mars'tan,
kadınlar da Venüs'ten gelmiştir.

Erkekler ve kadınlar
aslında ne kadar farklı?

Bunu çözmek için erkek ve kadınların

gerçekten farklı oldukları
bir şeyi ele alalım

ve aynı skalada psikolojik cinsiyet
farklılıklarını grafiklendirelim.

Erkekler ve kadınlar

topu uzağa atabilme
konusunda farklıdır.

Burada erkeklerin verilerine bakarsak

normal dağılım eğrisini görürüz.

Birkaç erkek topu uzağa atabilirken
birkaçı da hiç uzağa atamıyor

ama çoğu ortalama bir uzaklık yakalıyor.

Kadınlar da aynı dağılımı gösteriyorlar

ama arada bayağı büyük bir fark var.

Aslında sıradan bir erkek,

topu tüm kadınların
%98'inden daha uzağa atabilir.

O hâlde, aynı standarttaki
psikolojik cinsiyet farklılıklarının

nasıl göründüğüne bakalım.

Her psikolog yer yön ayrımsamada

erkeklerin kadınlardan daha iyi
olduğunu söyler,

yani harita okuma gibi şeyler
ve doğru da.

Ama farklılığın boyutuna da
bir göz atalım.

Çok küçük; çizgiler birbirine çok yakın,
neredeyse çakışıyorlar.

Aslında sıradan bir kadın
tüm erkeklerin %33'ünden daha iyi,

elbette bu oran %50 olsaydı

o zaman iki cinsiyet
tamamen eşit olurdu.

Unutmamak gerekir ki
bu ve az sonra göstereceğim şey,

psikolojide şimdiye kadar keşfedilmiş

neredeyse en büyük
psikolojik cinsiyet farklılıkları.

Sıradakine bakalım.

Psikologlar kadınların
dil ve dil bilgisinde

erkeklerden daha iyi olduğunu söyler.

Bunlar standart bir dil bilgisi
testi performansları.

Kadınlar ve erkekler.

Evet yine ortalamada kadınlar daha iyi

ama çizgiler öyle yakın ki

erkeklerin %33'ü
sıradan bir kadından daha iyi.

Aynı şekilde, oran %50 olsaydı

tam anlamıyla
cinsiyet eşitliğini gösterecekti.

Öyleyse tam da bir
Mars ve Venüs durumu yok.

Aksine Mars ve Snickers gibi bir durum:

Temel olarak aynılar ama belki de
biri diğerinden biraz daha çılgın.

Kek yaparken resimli bir tarif
kitabı mı tercih edersiniz?

Evet, birkaç kişi var.

Bir arkadaşınızın tarif etmesini mi?

Yoksa deneyip kendi başınıza
halletmeyi mi?

Bayağı fazla kişi var.

Pekala, eğer A dediyseniz

demek ki görsel bir öğrencisiniz,

bilgiyi en iyi görsel olarak
sunulduğunda öğreniyorsunuz.

B dediyseniz işitsel öğrencisiniz,

yani bilgiyi en iyi
dinleyerek öğrenirsiniz.

C dediyseniz de kinestetik öğrencisiniz,

yani en iyi, zorunda kalıp
kendiniz yaptığınızda öğrenirsiniz.

Bütün bunlar bir yana,
tahmin ettiğiniz gibi

durum pek de öyle değil
çünkü hepsi tamamen mit.

Öğrenme şekilleri uydurma
ve bilimsel kanıtları yok.

Bizse bunları sıkı takip edilen
deneysel çalışmalardan anlıyoruz.

Öğrencilere öğrenmeleri için
tercih ettikleri

ya da tersi bir şekilde
materyal verildiğinde

edindikleri bilgi miktarında
pek değişim olmuyor.

Bir saniyeliğine düşünseniz,

doğru olduğu açıkça görülür.

En iyi sunum şekli size bağlı değil,

ne öğrenmeye çalıştığınıza bağlı.

Mesela araba kullanmayı sadece

ne yapmanız gerektiğini söyleyen
birini dinleyerek,

hiç denemeden öğrenebilir misiniz?

Çok bilinmeyenli denklemleri

zihinden hesaplayarak ve de
hiç yazmadan çözebilir misiniz?

Kinestetik öğrenciyseniz
mimarlık sınavınıza

açıklayıcı hareketlerle
dans ederek çalışabilir misiniz?

Hayır. Yapmanız gereken
öğrenilecek konuyla sunu biçimini

birbirine uydurmak, kendinize değil.

Birçoğunuzun GCSE sonuçlarını henüz almış

A seviye öğrenciler
olduğunu biliyorum.

Eğer tam olarak
umduğunuz notu almadıysanız,

bundan öğrenme şeklinizi
sorumlu tutamazsınız,

fakat genlerinizi sorumlu tutma konusunda
düşünmek isteyebilirsiniz.

Tüm bunlar kısa süre önce
University College London'da

yapılan bir çalışmada
farklı öğrenciler ile

GCSE sonuçlarının arasındaki
%58 farkın nedeninin genetik faktörler

olduğunun bulunmasıyla ilgili.

Bu çok doğru bir sayı gibi geliyor,
peki nasıl emin olabiliriz?

Pekala, genlerin ve dış etkilerin
oranlarını çözümlemek istersek

yapabileceğimiz şey,

ikiz çalışması yapmaktır.

Tek yumurta ikizleri
dış etkilerin ve genlerinin

%100'ünü paylaşırken,

çift yumurta ikizlerinde
dış etkilerin %100'ü aynı,

fakat herhangi erkek ve kız kardeş gibi,
genlerinin sadece %50'si ortaktır.

Dolayısıyla tek yumurta ikizlerinin
GCSE sonuçlarındaki benzerliği

çift yumurta ikizleriyle
kıyaslayarak,

biraz da ince hesap yaparak,

farklılığın ve verimliliğin dış etkilere
ve genlere ne kadar bağlı olduğu

ile ilgili bir fikir edinebiliriz.

Sonuç olarak %58 genlerle alakalıdır.

Bu sizin ve öğretmenlerinizin uğraşlarını
küçümseme anlamına gelmiyor.

Eğer GCSE sonucunuz
tam istediğiniz gibi değilse,

o halde ebeveynlerinizi ya da en azından
genlerini sorumlu tutmayı deneyin.

Sağ beyinli ya da sol beyinli olmayı da

sorumlu tutamazsınız,

çünkü bu da bir mittir.

Sol beyin mantıksaldır,

denklemlerle arası iyidir miti

ve sağ beyin daha yaratıcıdır, dolayısıyla
sağ beyin müzikte daha iyidir.

Aynı şekilde bu da mittir, çünkü
neredeyse yaptığınız her şey

hemen hemen beyninizin tümünün
beraber çalışmasını gerektirir,

hatta en basitinden
günlük konuşmalarınız bile.

Buna rağmen, bu mitin yaşamasının
bir sebebi belki de

ufak da olsa doğruluk payı olmasıdır.

Benzeri bir mit ise,

sol elini kullananların sağ elini
kullananlardan daha yaratıcı olduğudur.

Bu bir bakıma doğrudur çünkü
beyniniz zıt ellerinizi yönlendirir,

yani sol elini kullananlarda

beynin sağ kısmı sol kısmından

biraz daha aktiftir,

yani sağ taraf daha yaratıcıdır görüşü.

Dolayısıyla sol elini kullananların

sağ elini kullananlardan
daha yaratıcı olduğu doğru değildir.

Doğru olan; iki elini kullanabilen

veya iki elini
farklı işlerde kullanabilenlerin

tek elini kullananlardan
daha yaratıcı olduğudur,

çünkü iki eli kullanmak
beynin her iki tarafının

birbiriyle çok fazla
iletişimini gerektirir,

bu da esnek düşünmeyi içine alıyor gibi.

Yaratıcı solaklar miti

iki elini kullanabilmenin

solaklarda, sağ elini kullananlardan
daha yaygın olmasından doğar,

dolayısıyla yaratıcı solaklar tezinin
ufak da olsa doğruluk payı vardır

ama çok değil.

Benzer bir mite göre,
muhtemelen duymuşsunuzdur,

beynimizin sadece
%10'unu kullanıyoruz.

Bu da tamamen mittir.

Hemen hemen yaptığımız her şeyde,
hatta en sıradan şeyde bile,

neredeyse beynimizin tamamını kullanırız.

Bununla beraber çoğumuzun beyin gücünü

mümkün olduğu kadar çok
kullanmadığı da gerçektir.

Peki beyin gücümüzü artırmak
için ne yapabiliriz?

Belki biraz Mozart dinleyebiliriz.

Mozart etkisini duydunuz mu?

Yani Mozart'ı dinlemek zekayı açar

ve I.Q. testinde performansınızı artırır.

Aynı şekilde bu mitin de ilginç yanı,

aslında mit olmasına rağmen,
biraz doğruluk payı olmasıdır.

İlk araştırmada birkaç dakika

Mozart dinletilen katılımcıların,
sonrasında yapılan

I.Q. testinde sessiz oturanlardan

daha başarılı olduğu görüldü.

Fakat sonraki araştırmaya
Mozart müziklerini sevenler

ve Stephen King'in korku hikayelerinin

hayranı olan bir grup alındı.

Katılımcılara müzik ya da
hikayeler dinletildi.

Hikayelerdense Mozart'ı
seçen kişilerin I.Q.'sunda

hikayelerden çok Mozart'ı dinlemekten,

fakat Mozart müziklerine
hikayeleri tercih edenlerin I.Q.'sunda

Mozart'tansa Stephen King
hikayeleri dinlemekten

dolayı yükselme oldu.

Demek ki, sevdiğiniz bir şeyi dinlemek

sizi bir derece canlandırır ve
dar kapsamlı işlerde

geçici olarak I.Q.'nuzu artırır.

Mozart dinlemek ya da

Stephen King hikayeleri dinlemek

sizi önünde sonunda daha zeki
yapar diye bir ima yok.

Mozart mitinin diğer bir şekli de

Mozart dinlemenin sadece zekaya değil,
aynı zamanda sağlığa da faydalı olduğudur.

Maalesef neredeyse her gün
Mozart dinleyen biri olan

Mozart'ın kendisi
bel soğukluğu, çiçek hastalığı,

eklem iltihabı ve

çoğu kimsenin sonunda

ölümüne sebep olduğunu düşündüğü
frengiden muzdaripti.

Bu Mozart'ın cinsel partnerini seçerken

biraz daha dikkatli olmuş olması
gerektiğini gösterir.

Peki partnerimizi nasıl seçeriz?

Söylemek istediğim, bazen
sosyologların yaydığı,

duygusal ilişkilerde eş seçimimizin
kültürümüzün bir ürünü

ve kültüre özgü olduğu miti.

Fakat veriler bunu desteklemiyor.

Meşhur bir araştırmada Amerikalılar'dan
Zululular'a, dünya genelinden

32 farklı kültürden insanın

partnerlerinde
ne aradıkları incelendi.

Dünya'daki her kültürde

erkekler partnerlerindeki
fiziksel çekiciliğe

kadınlardan daha çok
değer verdi,

ve her kültürde de

kadınlar hırsa ve yüksek kazanca
erkeklerden daha fazla önem verdi.

Her kültürde de,

erkekler kendilerinden yaşça küçük
kadınları tercih etti,

ortalama rakam 2.66 yaştı sanırım,

ve her kültürde de

kadınlar kendilerinden yaşça daha büyük
erkekleri tercih etti,

ortalama olarak 3.42 yaş,

neden "herkes yaşlı ve zengin
sevgili ister" durumu.

Şimdi partner tutturmaktan,

basketbol veya futbolda ya da
herhangi bir sporda tutturmaya geçiyoruz.

Buradaki mit, Amerikalıların deyimiyle
"hot-hand streaks" (üst üste isabet)

ya da İngiltere'de dediğimiz
"purple putches", (mükemmel performans)

tıpkı bu çocuk gibi,
hiçbir atışı kaçırmayan sporcular.

Halbuki isabetleri ve kaçan vuruşları

istatistiksel olarak incelerseniz,

neredeyse hep rastlantı
olduğu ortaya çıkar.

Beyniniz rastlantısal olarak
model oluşturur.

Yazı tura attığınızda,

rastlantısal olarak arka arkaya
yazı veya tura geldiği an olacaktır

ve beyin de olmayan modelleri
görmeyi sevdiğinden,

biz de bu dizilere bakarak
anlam yükleriz ve

"Evet, bugün gerçekten de formunda" deriz.

Halbuki atışlar rastgele girseydi,

aynı isabetli ve isabetsiz atış
dizisini elde ederdiniz.

Bir istisna ise
maç sonu penaltı atışlarıdır.

Futbolda penaltı atışlarını inceleyen
yeni bir araştırma,

maç sonu penaltılarında
kötü sicili olan ülkeleri,

örneğin İngiltere gibi ülkeler,

temsil eden futbolcuların şut çekerken,

daha iyi olan ülkelerden daha
hızlı atma eğiliminde olduğunu gösterdi

ve sonuç olarak da daha çok
isabetsiz atış yapmaları kaçınılmazdır.

Buradan da

insanların performanslarını artırmanın
bir yolu var mıdır sorusu çıkar.

Düşünmeniz gereken şey,

başarısızlıkları yüzünden insanları
cezalandırmak ve etkisini izlemek.

"Ceza performansı artırabilir" fikri

Milgram'ın meşhur
öğrenme ve ceza deneyinde

katılımcıların test ettiklerini
düşündükleri şeydi.

Psikoloji öğrencisiyseniz
bunu mutlaka bilirsiniz.

Devamı şöyle; katılımcılar

ölümcül olduğuna inandıkları
elektrik şoklarından diğer katılımcı

yanlış cevap verdiğinde,
sırf beyaz önlüklü biri

öyle yapmasını dediği için
vermeye hazırdı.

Fakat bu hikaye
üç sebepten dolayı mittir.

İlk olarak, laboratuvar önlüğü
beyaz değil aslında gri renkti.

İkincisi, deney katılımcılara
önceden anlatılmıştı

ve her endişe duyduklarında

şokların acı verici fakat
öldürücü olmadığı

ve kalıcı bir hasara da
sebep olmadığı hatırlatılmıştı.

Üçüncüsü, katılımcılar şokları

sırf önlüklü biri
dediği için vermiyordu.

Deneyden sonra
görüşme yapıldığında,

bütün katılımcılar
öğrenme ve ceza deneyinin

katılımcılara anlık, fakat
ölümcül olmayan acılar vermesine rağmen,

bilim için kalıcı kazanımları olan

önemli bir bilimsel amaca hizmet ettiğine
kesinlikle inandıklarını söyledi.

Pekala, yaklaşık olarak
12 dakikadır konuşuyorum

ve herhalde siz de
oturmuş beni dinliyor,

konuşma tarzımı ve vücut dilimi inceliyor

ve söylediklerimi
dikkate alıp almamanız gerektiğini,

doğru mu yoksa yalan mı konuştuğumu
çözmeye çalışıyorsunuz.

Öyle ise, büyük ihtimalle
tamamen yanıldınız.

Bir yalancıyı
vücut dilinden ve konuşma şeklinden

tespit edebileceğimizi düşünsek de,

yıllardır yapılan
yüzlerce psikolojik teste göre,

polisler ve dedektifler de
dahil olmak üzere, hepimizin

vücut dili ve konuşma tarzından
yola çıkarak yalanı tespit etmesi

aslında bir ihtimaldir.

İlginçtir ki, istisnai bir durum vardır:

televizyondaki kayıp haberleri.

Akrabası kaybolduğunda
çağrıda bulunan kişinin

aslında yakınını kendisinin öldürdüğünü
tespit etmek çok basittir.

Sahte yakaranların
başını sallama, yana çevirme ve

konuşurken hata yapmaları

daha muhtemelken,
gerçek mağdurların

kayıplarının döneceğine
olan umudunu ifade etmesi

ve şiddet içeren dilden kaçınması
daha muhtemeldir.

Mesela "öldürüldü" yerine
"bizden alındı" derler.

Bu arada konuşmayı bitirme vaktim gelmiş

ama öncesinde 30 saniye içinde

psikolojinin en önemli mitinden
bahsetmek stiyorum.

Mit şu: psikoloji sadece
ilginç teoriler koleksiyonudur

ve bunların hepsi faydalı şeyler anlatır
ve hepsinin de bir önerisi vardır.

Geçirdiğimiz sürede size
gösterdiğimi umduğum şey,

bunun doğru olmadığıdır.

Yapmamız gereken psikoloji teorilerini
ne tür tahminler yaptıklarını

görerek değerlendirmektir.

Mozart dinlemenin zekayı geliştirmesi,

bilgiyi tercih ettiğiniz öğrenme şekliyle
daha iyi öğrenmeniz

ya da her ne olursa olsun, tümü,
test edilebilir deneysel tahminlerdir

ve ilerleyebileceğimiz tek yol

bu tahminleri sıkıca denetlenen,

deneysel çalışmalardaki verilerle
test etmektir.

Sadece böyle yaparak
hangi teorilerin

daha tutarlı olduğunu
ve hangilerinin de,

tıpkı bugün anlattıklarım gibi,
mit olduğunu keşfetmeyi umabiliriz.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)