Đây là lí do tại sao bạn cho mình đúng kể cả khi sai.

Quan điểm là tất cả, đặc biệt khi nói đến việc kiểm tra niềm tin của bạn. Liệu bạn là một người lính thường muốn bảo vệ quan điểm của mình bằng mọi giá, hay là một người do thám luôn bị óc tò mò kích thích? Bên cạnh việc phân tích những động cơ đằng sau 2 lối tư duy và cách chúng điều khiển phương pháp lý thông tin của chúng ta, Julia Galef còn lồng chúng vào một bài học lịch sử đầy thuyết phục lấy bối cảnh nước Pháp thế kỷ 19. Khi kiểm chứng những quan niệm kiên định của ta, Galef đặt câu hỏi: "Bạn khao khát điều gì nhất? Là bảo vệ niềm tin của mình, hay là sự hiểu biết thế giới càng rõ càng tốt?

Bạn hãy thử tưởng tượng

mình là một người lính đang
trong trận chiến.

Bạn có thể là một đấu sĩ La Mã,
một xạ thủ thời trung cổ

hay một chiến binh Zulu.

Dù là ở thời nào, ở đâu,
có những thứ không hề thay đổi.

Khi nồng độ adrenaline của bạn tăng lên,

những phản xạ học được sẽ dẫn đến
hành động của bạn,

chúng nói rằng bạn phải
bảo vệ bản thân và đồng đội

và đánh bại kẻ thù.

Còn bây giờ, bạn hãy hình dung
mình đang đóng vai

một người do thám xem nào.

Một nhà do thám không có
nhiệm vụ tấn công hay phòng thủ.

Họ cần phải thông đạt sự việc.

Họ sẽ là người ra ngoài,

vẽ lại địa hình, định vị
những chặng đường hiểm trở.

Còn nữa, một nhà do thám sẽ nắm được
có một cây cầu bắc qua sông

ở một địa thế thuận lợi.

Nhưng trên hết, họ muốn
biết chắc ở đó có gì,

càng chính xác càng tốt.

Trong một đội quân thật, cả người lính
và người do thám đều quan trọng.

Bạn có thể hiểu là mỗi vai có
một lối tư duy khác nhau:

đó là hình ảnh ẩn dụ cho cách
ta xử lý thông tin và ý tưởng

trong đời sống hằng ngày.

Cái tôi muốn nói hôm nay chính là:
khả năng đánh giá đúng,

dự đoán chính xác,
quyết định hợp lý,

hầu như phụ thuộc hoàn toàn
vào cách bạn tư duy.

Để minh họa cho những hoạt động tư duy,

tôi sẽ đưa các bạn
quay về nước Pháp thế kỉ 19,

là nơi mà mảnh giấy
tưởng chừng vô hại này

lại gây ra một trong những vụ bê bối
chính trị lớn nhất lịch sử.

Năm 1894, chính các sĩ quan Pháp đã
đưa chuyện này ra ánh sáng.

Ban đầu, tờ giấy bị xé và ném vào sọt rác,

nhưng khi họ ghép chúng lại với nhau,

họ đã phát hiện có ai đó trong doanh ngũ

đang bán bí mật quân sự cho Đức.

Cho nên họ tiến hành
một cuộc điều tra lớn,

và nghi ngờ của họ nhanh chóng
tập trung vào người này,

Alfred Dreyfus.

Ông có lí lịch trong sạch,

chưa từng có hành vi sai phạm,
không hề có động cơ nào tìm thấy.

Nhưng Dreyfus là người Do Thái
duy nhất được giữ chức sĩ quan,

và không may lúc đó, quân đội Pháp
vô cùng kì thì bộ tộc Semitic.

Họ so nét chữ của Dreyfus
với nét chữ trên mẩu giấy đó

và kết luận chúng trùng khớp với nhau,

dù tới những chuyên gia phân tích nét chữ

cũng không dám chắc
chúng tương đồng,

mà cũng không hề gì.

Vì sau đó họ đã lục soát
căn hộ của Dreyfus,

để truy tìm dấu vết tình báo.

Họ lục tung đống tài liệu của ông
và không tìm được gì.

Điều này càng khiến họ tin rằng
Dreyfus không chỉ có tội,

mà còn ranh ma nữa, vì rõ ràng
ông đã giấu hết chứng cứ

trước khi họ đến nhà lục soát.

Tiếp theo, họ đi điều tra
lai lịch của ông

xem liệu có bất cứ chi tiết
buộc tội nào không.

Họ nói chuyện với
giáo viên của ông,

và biết được hồi còn đi học,
ông đã học nhiều ngoại ngữ,

càng làm rõ ông có tham vọng
cấu kết với chính phủ nước ngoài

thời gian sau này.

Giáo viên của ông cũng nói rằng Dreyfus
mệnh danh là người có trí nhớ tốt,,

điều này cũng rất đáng nghi, đúng không?

Bạn biết đó, vì một điệp viên
phải ghi nhớ rất nhiều thứ.

Cho nên vụ việc được đưa ra tòa
và Dreyfus bị kết tội.

Sau đó, họ đưa ông ra quảng trường công

và tiến hành tước bỏ huy hiệu
trên đồng phục ông

rồi bẻ đôi thanh gươm của ông.

Đây được gọi là
Buổi giáng chức Dreyfus.

Và ông phải chịu án tù chung thân

tại một nơi đặt tên rất khéo: Đảo Quỷ,

là một vùng khô cằn sỏi đá
ở ngoài khơi bờ biển Nam Mĩ.

Thế là ông bị đẩy ra đó,
và trong suốt những ngày đơn độc,

ông đã viết thư cho chính phủ Pháp,
hết lá này đến lá khác,

cầu xin họ điều tra lại vụ việc để
thấy được ông vô tội.

Nhưng nước Pháp hầu như đã
coi đó là kết quả cuối cùng rồi.

Tôi thấy có một chỗ rất hay ho
trong Vụ án Dreyfus

chính là tại sao các sĩ quan ấy
lại cực kì quả quyết

rằng Dreyfus có tội.

Ý tôi là, có khi bạn cho rằng
họ dựng chuyện để gài ông ấy,

là họ cố tình đẩy ông vào tù.

Nhưng các nhà sử học
không hề nghĩ đến điều này.

Chúng ta chỉ có thể nói,

các sĩ quan đã một mực tin rằng
Dreyfus có tội là chính xác.

Đó chính là thứ khiến ta tự hỏi:

Chuyện này phản ánh gì về
tư duy con người

khi ta xem những
chứng cứ vụn vặt

là đủ thuyết phục để luận tội một người?

Đây là ví dụ cho cái mà
khoa học gọi là "Lý giải có động cơ'.

Đây là hiện tượng mà
những động cơ hình thành vô thức,

chính là những khát khao và
nỗi sợ của chúng ta,

quy định cách ta lý giải thông tin.

Một số thông tin, ý tưởng, nghe ra thì
như chúng cùng phe với ta.

Ta muốn chúng thắng.
Ta muốn bênh vực chúng.

Còn những thông tin,
ý tưởng khác đều là kẻ thù,

và chúng ta muốn bắn hạ chúng.

Nên đây là lí do tôi gọi
lý giải có động cơ là "tư duy người lính."

Chắc hầu hết các bạn chưa từng lấn lướt

một sĩ quan Pháp gốc Do Thái nào
vì tội phản quốc,

tôi nghĩ thế,

nhưng khi xem thể thao hay chính trị,
chắc bạn thấy được

mỗi khi trọng tài tuyên bố
rằng đội mà bạn thích phạm lỗi,

đó là ví dụ,

vậy là bạn hào hứng tìm cho ra
lý do tại sao anh ta sai.

Nhưng khi anh ta tuyên bố đội đối thủ
phạm lỗi: thiệt hết sẩy!

Đó là ví dụ hay mà tôi nhớ ra thôi,
đừng mổ xẻ nó kĩ quá.

Hay như vầy, chắc bạn từng đọc
một bài báo hay bài nghiên cứu

bàn về chính sách gây tranh cãi nào đó,

Án tử hình chẳng hạn.

Thì, khi các nhà nghiên cứu chứng minh,

giả sử bạn ủng hộ án tử hình nhé,

hoặc họ đưa ra được bằng chứng
cho thấy nó không hiệu quả,

bạn sẽ hồ hởi
tìm bằng được mọi lí do

khiến bài nghiên cứu được
trình bày tệ tới vậy.

Nhưng nếu nó chứng tỏ
án tử hình hiệu quả,

đó sẽ là bài nghiên cứu hay.

Và ngược lại: nếu các bạn không
ủng hộ án tử hình, cũng giống vậy.

Đánh giá của chúng ta bị
chi phối rất nhiều trong vô thức,

tùy vào phe mà chúng ta chọn..

Và bè phái có ở khắp nơi.

Nó quy định cách chúng ta
nghĩ về sức khỏe, các mối quan hệ,

cách chúng ta muốn bầu cử,

cũng như quan điểm của ta về
công bằng hay đạo đức.

Điều tôi sợ nhất
về lý giải có động cơ

còn gọi là tư duy người lính,

là độ vô thức kinh khủng của nó.

Chúng ta vẫn có thể tin là mình
khách quan và công bằng

rồi cuối cùng hủy hoại cuộc đời
của một người vô tội.

Tuy nhiên, may cho Dreyfus,
chuyện vẫn chưa kết thúc.

Đây là thượng tá Picquart.

Ông là một sĩ quan cấp cao khác
của quân đội Pháp,

giống hầu hết mọi người,
ông cho rằng Dreyfus có tội.

Cũng giống nhiều người trong quân đội,
ông cũng có lúc chống lại tộc Semitic.

Nhưng tại một thời điểm nào đó,
Picquart bắt đầu nghi ngờ:

"Lỡ chúng ta hiểu lầm Dreyfus thì sao?"

Chuyện là, ông đã phát hiện
bằng chứng chứng tỏ

công việc tình báo cho Đức vẫn diễn ra,

ngay cả khi Dreyfus đã vào nhà giam.

Và ông cũng phát hiện rằng
một sĩ quan khác trong quân đội

có nét chữ hoàn toàn
khớp với bản ghi chép,

mà còn khớp hơn bản viết tay của Dreyfus.

Anh đã đem những phát hiện này
đưa cho cấp trên,

nhưng thất vọng thay cho ông,
họ cũng không thèm quan tâm

hay nghiêm túc lí giải
những gì ông phát hiện,

họ kiểu như, "Ờ, Picquart à, những thứ này
chỉ cho thấy còn một gián điệp nữa

hắn biết nhái theo nét chữ của Dreyfus,

hắn đã tiếp quản hoạt động gián điệp
sau khi Dreyfus đi khỏi.

Nhưng Dreyfus vẫn có tội."

Cuối cùng, Picquart cũng giải oan
thành công cho Dreyfus.

Nhưng ông đã mất đến 10 năm,

và trong mười năm đó,
bản thân ông cũng vào tù mấy năm

vì tội bất trung với quân đội.

Nhiều người thấy Picquart không phải
anh hùng thật sự trong vụ này

vì ông cũng từng kì thị người Semitic
và tệ thật, tôi đồng ý.

Nhưng cá nhân tôi cho rằng, sự thật
Picquart từng kì thị tộc Semitic

lại khiến cho điều ông làm
đáng ngưỡng mộ hơn,

vì ông từng có cùng những định kiến,
và cùng lí do để có định kiến

với các sĩ quan đồng nghiệp của mình,

nhưng nỗ lực tìm ra sự thật và giữ vững
nó của ông đã vượt lên tất cả.

Nên đối với tôi,

Picquart là một ví dụ điển hình cho người
sở hữu "tư duy do thám."

Động lực không phải là bênh vực ý này,
chống lại ý kia,

mà để biết thực hư thế nào trong vụ này

càng trung thực và chính xác càng tốt,

ngay cả khi sự thật chẳng đẹp đẽ
hay dễ chịu gì.

Đây chính là cách tư duy mà tôi
đặc biệt đam mê.

Và trong vài năm qua, tôi đã
nghiên cứu để tìm cho ra

điều gì làm nên tư duy do thám.

Tại sao có người, ít ra là đôi khi,

lại có thể gạt bỏ định kiến,
sự thiên vị và động lực của mình

chỉ để tìm ra được
sự thật và chứng cứ

càng khách quan càng tốt?

Câu trả lời chính là cảm xúc.

Cho nên, nếu tư duy người lính
gắn liền với cảm xúc

thể hiện qua việc phòng thủ
hay lòng trung thành,

thì tư duy do thám cũng vậy.

Có điều nó gắn với những cảm xúc khác.

Ví dụ, người do thám rất tò mò.

Họ thường hay nói là họ thấy vui

khi họ học được điều gì mới

hay muốn tìm lời giải cho một câu đố.

Óc tò mò của họ thường bị kích thích
khi bắt gặp chuyện gì đó

đi ngược lại mong muốn của họ.

Người do thám cũng có
những phẩm chất khác nhau.

Họ có xu hướng nói rằng,
với họ, tự xét lại niềm tin

là một việc làm đúng đắn,

và họ ít khi nhận xét
một người hay thay đổi suy nghĩ

trông thật yếu đuối.

Quan trọng hơn cả, nền tảng
của người do thám,

cái khẳng định giá trị cá nhân của họ

không gắn với việc mức độ đúng-sai
của họ khi bàn về một vấn đề.

Cho nên họ có thể tin rằng
án tử hình hiệu quả.

Nhưng nếu nhiều nghiên cứu chỉ ra
nó không hiệu quả, họ có thể nói,

"Ủa, hình như tôi nhầm rồi. Nhưng không có
nghĩa là tôi xấu xa hay ngu ngốc."

Hàng loạt những đặc trưng này do
các nhà nghiên cứu tìm ra

và tôi cũng thấy được

chúng có thể giúp phán đoán đúng.

Điều chủ yếu tôi muốn nhắn nhủ
với các bạn qua những đặc trưng này

chính là: điều quan trọng không phải
là bạn thông minh cỡ nào

hay biết nhiều bao nhiêu.

Thật ra, chúng không hề liên quan
đến chỉ số IQ.

Chúng nói về cách bạn cảm nhận.

Có một câu nói mà tôi luôn tâm đắc,
của Saint-Exupéry.

Ông là tác giả cuốn "Hoàng tử bé."

Ông nói, "Nếu bạn muốn đóng một con tàu,

đừng thúc giục thuyền viên của mình
đi khai thác gỗ, ra lệnh

và chỉ định nhiệm vụ cho họ.

Thay vào đó, hãy dạy họ cách khao khát
về vùng đại dương mênh mông vô tận."

Nói cách khác, tôi tin rằng,

nếu ta thật sự muốn cải thiện
đánh giá của mình khi là cá thể

và khi ở trong một tập thể,

cái ta cần nhất là không chỉ là
những bài học logic thuần lý thuyết,

hay lời nói hoa mĩ, môn xác xuất
hay kinh tế học,

dù những thứ đó cũng tương đối giá trị.

Nhưng thứ chúng ta cần nhất
để áp dụng tốt những qui tắc này

là một bộ óc tư duy do thám.

Chúng ta cần thay đổi
cách cảm nhận.

Chúng ta cần học cách cảm thấy tự hào
thay vì xấu hổ

khi chúng ta thấy được mình
có thể mắc sai lầm.

Chúng ta cần học cách cảm thấy tò mò
thay vì cảnh giác

khi chúng ta bắt gặp một số thông tin
đi ngược lại niềm tin của mình.

Cho nên câu hỏi tôi muốn nhắc các bạn là:

Các bạn mong muốn điều gì nhất?

Bạn khao khát bảo vệ
niềm tin của riêng mình,

hay muốn thấy thế giới
càng rõ ràng càng tốt?

Cảm ơn.

(Vỗ tay)