Jonathan Haidt: Din, evrim ve kendinden geçmenin coşkusu

Psikolog Jonathan Haidt basit ama yanıtlaması zor bir soru soruyor: neden kendimizden geçmeye çabalarız? Neden kendimizi kaybetmeyi deneriz? Grup seçimi ile oluşan evrim bilimine yapacağımız bir turla bizlere kışkırtıcı bir cevap veriyor.

Size bir sorum var:

Dindar mısınız?

Kendinizi dindar olarak görüyorsanız

lütfen şimdi elinizi kaldırın.

Bakalım, sanırım yüzde üç ya da dört kadar.

Bir TED konferansında bu kadar inananın olduğunu bilmiyordum.

(Gülüşmeler)

Peki, başka bir soru:

Herhangi bir şekilde ruhani olduğunuzu

kabul ediyorsanız elinizi kaldırın.

Tamam, bu çoğunluğu oluşturuyor.

Bugünkü konuşmam, insanların

kendilerini ruhani olarak görmelerinin

asıl nedeniyle, ya da asıl nedenlerden

biriyle ilgili.

Bugünkü konuşmam kendinden geçmekle ilgili.

İnsan olmanın temel gerçeği,

bazen benlik kavramı ortadan kayboluverir.

Ve bu gerçekleştiğinde,

ortaya çıkan duygu coşku vericidir

ve biz bu duyguları açıklamak için

metaforlar yaratır dururuz.

Yukarı çekildiğimizi ya da yükseldiğimizi

söyleriz.

Bunun gibi soyut bir şeyi iyi somut bir metafordan

başkası açıklayamaz.

İşte bugün kullanacağım metafor.

Zihni, çoğunu bildiğimiz

odalardan oluşan bir ev gibi düşünün.

Ama birden bire hiç olmayan bir yerden

bir kapı oluşuverir

ve bu kapı merdivenlere açılır.

Merdivenleri tırmanırız

ve değişmiş bir bilinç durumunu yaşarız.

1902'de,

büyük Amerikan psikolog William James

dini deneyimlerin türlü çeşidini yazmıştı.

Her çeşit durum çalışmalarını topladı.

Bu değişik deneyimleri yaşayan

insanların sözlerini yazdı.

Benim için en heyecan vericisi

Stephen Bradley adlı genç adamın,

1820'de İsa'yla karşılaştığını sanıyor olmasıydı.

Ve Bradley bu konuda şöyle demişti.

(Müzik)

(Video) Stephen Bradley: Bir saniye için, kurtarıcıyı odada

insan formunda gördüğümü sandım,

kolları açık,

bana "Gel." diyordu.

Ertesi gün sevinçten titriyordum.

Mutluluğum o kadar büyüktü ki, ölmek istediğimi söyledim.

Duygularımın içinde bu dünyaya yer yoktu.

O ana kadar,

çok bencil ve kendini beğenmişin tekiydim.

Ancak o an, tüm insanlık için iyi şeyler isteyip

hisseden bir kalple

tüm düşmanlarımı affedebildim.

JH: Bradley'nin küçük

ahlaki benliğinin merdivenleri çıkarken

nasıl öldüğüne bir bakın.

Ve bu yüksek seviyede

sevgi dolu ve affedici birine dönüşüyor.

Dünyadaki bir çok din, insanları merdivenlere

tırmadırmak için yöntemlere sahip.

Kimisi benliği meditasyon kullanarak kapatıyor.

Kimisi halüsinojen ilaçlar kullanıyor.

Bu 16. yy Aztek yazısından,

psilosibin mantar yemek üzere olan bir adamı

ve aynı anda tanrı tarafından merdivenlere çekilişini anlatıyor.

Kimisi kendinden geçebilmek için

dansı, dönmeyi, daireler çizmeyi kullanıyor.

Ama merdivenleri çıkmak için bir dine ihtiyacınız yok.

Çoğu insan doğada kendinden geçiyor.

Diğerleri benliklerinden çılgınlıklarla kurtuluyor.

Hepsinden de tuhaf olan bir yer ise:

savaş.

Birçok kitap savaş için aynı şeyi söylüyor.

Hiçbir şey, insanları savaşın yaptığı gibi

bir araya getiremez.

Ve bu bir araya geliş sıradışı kendinden geçme

deneyimlerini mümkün kılıyor.

Glenn Gray'in kitabından

bir pasaj çalacağım.

Gray 2. Dünya Savaşında Amerikan ordusundaydı.

Ve savaştan sonra birçok askerle röportaj yaptı

ve savaşan adamların deneyimleri hakkında yazdı.

İşte merdivenleri anlatan

anahtar bölüm:

(Video) Glenn Gray: Eski askerlerin çoğu

savaş esnasındaki ortak deneyimlerinin

hayatlarının en üst noktası olduğunu söyler.

"Ben" farketmeden "Biz"e dönüşür

"benim" yerine "bizim" gelir

ve bireysel inanç

merkezi önemini yitirir.

Bunun, ölümsüzlük teminatının

o anlarda kendini kurban etmeyi

kolaylaştırmasından daha önemsiz

olduğunu sanmıyorum.

Düşebilirim, ama ölmem,

bunun için içimdeki gerçek ben ilerler

ve onlar için hayatımdan vazgeçtiğim

dostlarımla yaşamaya devam eder.

JH: Tüm bu durumların arasındaki ortak özellik

öz-benliğin incelmesi ya da eriyip gitmesi,

ve bu çok çok iyi hissettiriyor,

normal hayatlarımızı yaşarkenki hiçbir şeye benzemiyor.

Canlandırıcı bir his yaratıyor.

Yükseldiğimiz firkri, Fransız sosyolog

Emile Durkheim'ın yazısında anafikirdi.

Hatta Durkheim bizi birbirini tamamlayan, iki seviyeli

insan olarak tanımlıyor.

Bunun bir alt seviyesine dindışılık seviyesi diyor.

Dindışı kutsallığın zıttı oluyor.

Sadece sıradan anlamına geliyor.

Ve sıradan hayatlarımızda bireysel olarak varoluyoruz.

Bireysel arzularımızı tatmin etmek istiyoruz.

Bireysel hedeflerimizi gerçekleştiriyoruz.

Ama bazen bu seviyenin değişimini

tetikleyen bir şeyler oluyor.

Bireyler birleşiyor

ve bir takım, bir hareket ya da bir ulus oluyorlar,

tek tek parçalarından çok farklı bir oluşum.

Durkheim bu seviyeye, kutsallık seviyesi diyor

çünkü dinin işlevinin insanları bir grup içinde,

ahlaki bir topluluğa dönüştürmek

olduğuna inanıyordu.

Durkheim bizi birleştiren her ne ise kutsallık

havasında yükseldiğine inanıyordu.

Ve insanlar kutsal bir değerin ya da nesnenin

etrafında döndüklerinde,

onu savunmak için de beraber savaşabilecek bir takım oluveriyorlar.

Durkheim

yoğun ortak duygularla ilgili

"Hepimiz biriz" mucizesini yaratabildiğini

ve bireylerden bir grup oluşturabildiğini yazmıştı.

2. Dünya savaşı bittiğinde

Britanya'daki ortak neşeyi bir düşünün.

Tahrir Meydanı'ndaki

bir diktatörü deviren ortak öfkeyi.

Ve 9/11'den sonra

hepimizi bir araya getiren

hepimizin hissettiği

ortak acıyı.

Nerede olduğumuzu özetleyecek olursam,

Diyorum ki, kendinden geçme kapasitesi

sadece insan olmanın doğasında var.

Kafamızın içinde var olan bir

merdiven metaforunu kullanıyorum.

Hepimizin aslında birbirini tamamladığını,

ve bu merdivenlerin bizi dindışı seviyeden

kutsallığa taşıdığını söylüyorum.

Bu merdivene tırmandığımızda,

benliğimize olan ilgi azalıyor,

daha az bencil oluyoruz,

ve bu bizi daha iyi, daha asil ve yükselmiş

hissettiriyor.

Şimdi benim gibi sosyal bilimciler için

milyonluk sorumuza gelelim:

Bu merdiven

evrimsel tasarımın bir parçası mı?

Doğal seleksiyonun, ellerimiz gibi

birer ürünü mü?

Yoksa sistemdeki bir virüs mü --

bu dini şeyler, beynimizde

bir şeylerin ters gitmesiyle oluşan bir hata mı --

Jill bir felç geçirdi ve bu dini deneyimi yaşadı,

bu sadece bir hata mıydı?

Din üzerine çalışan bilimadamları böyle diyorlar.

Mesela, Yeni Ateistler

dinin parazit gen taklitlerinden

ortaya çıktığını iddia ediyor,

bu parazitler zihnimize giriyor ve

her türlü çılgın dini şeyi yapmamızı sağlıyor.

Kendimizi yok eden şeyler, mesela intihar bombacılığı.

Yine de,

kendimizi kaybetmenin

bize ne yararı var?

Nasıl oluyor da organizmalar

kişisel çıkarlardan vazgeçmenin

edinilmesi gereken bir özellik olduğuna karar veriyor?

Şöyle göstereyim.

"İnsanın Türeyişi" kitabında

Charles Darwin ahlakın evrimi üzerine

çok şey yazmıştı --

nereden geldiğini ve neden sahip olduğumuzu.

Darwin erdemlerimizin çoğunun

kendimize az yararı olduğunu,

ama içinde yaşadığımız gruplar için yararlı olduğunu söyler.

İlk insan kabilelerinden ikisinin

iletişime geçip, rekabete başladığı

bir senaryosu vardı.

Şöyle anlatıyor: "Eğer bir kabilede

hatrı sayılır sayıda cesur, anlayışlı

ve inançlı üyeler varsa

ve bunlar birbirlerini korumaya hazırlarsa

bu kabile başarılı olur

ve diğerini fetheder."

Şöyle devam ediyor: "Bencil ve çekişmeli bir halk

birbirine tutunamaz

ve birlik olmayınca

hiçbir etki yaratılamaz."

Başka bir deyişle,

Charles Darwin

grup seleksiyonuna inanıyordu.

Bu fikir, son 40 yıldır tartışmalı bir konu olmuştur,

ama bu yıl büyük bir sonuca bağlanmak üzere,

özellikle E. O. Wilson'ın kitabı nisanda çıktıktan sonra,

bizim ve bazı başka türlerin

grup seleksiyonunun ürünleri olduğumuz

konusunda iddialı bir kitap.

Ama bu konuyu düşünmenin yolu

çok-seviyeli bir seçim.

Şimdi bir de bu yönden bakın:

Kendi grubunuz içinde ve başka diğer gruplarla rekabet içerisindesiniz.

Bir üniversite kürek takımı.

Bu grup içinde

rekabet var.

Birbiriyle yarışan gençler var.

En yavaş kürekçiler, en zayıfları, takımdan çıkarılacaklar.

Ve bu gençlerin sadece birkaçı bu spora devam edecek.

Hatta biri olimpiyatlara bile katılabilir.

Yani takım içinde,

benlikleri birbirlerine karşı yarışıyor.

Ve bazen, birisinin diğerlerini

sabotaj etmesi

kendisine avantaj sağlayabilir

Belki de koça en iyi rakibini

kötüleyecek.

Ama bot içindeki bu rekabet

sürerken,

botlar arası bir yarışma da devam ediyor.

Ve bu çekişmeli gençleri başka bir botla yarışsın diye bir bota koyduğunuzda,

ortak çalışmak dışında bir şansları kalmıyor

çünkü artık aynı bottalar.

Sadece takım olarak

çalıştıklarında kazanabilirler.

Size klişe gibi gelebilir,

ama bunlar derin evrimsel gerçekler.

Grup seleksiyonuna karşı kullanılan argümanlar

her zaman şöyle olmuştur:

grup içerisinde ortak çalışanların olması çok iyi ama

ortak çalışanlar varsa,

diğerlerinin çalışmalarını sömürerek üstünleşecek

beleşçiler de ortaya çıkacaktır.

Şöyle açıklayayım.

küçük organizmalardan oluşan bir grubunuz var --

bakteriler olabilir, hamsterlar olabilir; ne olduğu mühim değil. --

ve diyelim ki bu küçük grup ortak çalışmak üzere evriliyorlar.

Gayet iyi. Birbirlerine destek olup koruyorlar,

beraber çalışıyor ve rahatlığa ulaşıyorlar.

Bu simülasyonda göreceğiniz gibi,

kazanç noktalarına ulaştıklarında, büyüyorlar

ve boyutları iki katına ulaşınca, bölünüyorlar

ve böylece çoğalıyorlar ve nüfus artıyor.

Ama diyelim ki, bir tanesi mutasyona uğruyor.

Geninde bir mutasyon oluşuyor

ve bencil bir yol izlemeye programlanıyor.

Diğerlerini kullanmaya başlıyor.

Ve bir yeşil, maviyle karşılaşınca,

yeşilin büyüdüğünü ve mavinin küçüldüğünü görüyorsunuz.

İşler bu şekilde yürüyor.

Sadece bir yeşille başlıyoruz,

ve diğerlerine ulaşınca

güçlerini, puanlarını ya da yiyeceklerini alıyor.

Ve kısa zamanda, ortak çalışmacılar tükeniyorlar.

Beleşçiler herşeyi ele geçiriyor.

Eğer bir grup beleşçi problemini çözmezse

ortak çalışmanın faydalarından yararlanamaz

ve grup seleksiyonu başlayamaz.

Ancak, beleşçi probleminin çözümleri var.

O kadar da zor bir problem değil.

Aslında, doğa bunu pek çok kez çözdü.

Ve doğanın en sevdiği çözüm

herkesi aynı bota koymak.

Mesela,

her hücrede mitokondrinin neden

kendi DNAsı var?

Neden çekirdeğin DNAsından tamamen ayrı?

Çünkü ikisi eskiden

ayrı yaşayan bakterilerdi

ve biraraya gelerek

bir süperorganizma oluşturdular.

Öyle ya da böyle -- belki biri birini yutuverdi; nasıl olduğunu asla bilemeyeceğiz --

ama çevrelerinde çeperleri oluşunca

artık aynı çeperin içinde olunca,

çalışmalarının üreteceği bolluk ve güç,

ortaklığın yarattığı tüm iyilik,

çeperin içinde kalacak

ve artık bir süperorganizmamız var.

Hadi simülasyonu yeniden oynatalım

ve bu sefer süperorganizmamızı

beleşçilerin, asalakların, sahtekarların olduğu topluluğun içine atalım

ve bakın ne oluyor:

Bir süperorganizma istediği şeyi kolayca alıyor.

O kadar büyük, güçlü ve etkili ki,

kaynakları yeşillerden,

beleşçilerden, sahtekarlardan kolayca alıyor.

Ve çok kısa sürede tüm popülasyon

bu süperorganizmalardan oluşuyor.

Burada size gösterdiğim şeye

bazen evrimsel tarihte

büyük geçiş deniyor.

Darwin'in kanunları değişmez,

ama şimdi sahada yeni bir tür oyuncu var

ve herşey farklılaşmaya başlıyor.

Bu geçiş doğada sadece bir defa ortaya çıkan

ve bazı bakterilerin başına gelen bir kaza değil.

120-140 milyon yıl önce

yine ortaya çıktı:

yalnız yaşayan yaban arıları

basit ilkel yuvalarını,

kovanlarını yaparken.

Birkaç yaban arısı aynı kovana yerleşince,

beraber çalışmaktan başka şansları kalmadı,

çünkü kısa sürede kendilerini diğer kovanlarla rekabet

içerisinde buldular.

Ve Darwin'in dediği gibi

en uyumlu çalışan kovan kazandı.

Bu ilkel yaban arıları

dünyayı kaplayan ve biyosferi değiştiren

arılara ve karıncalara

bir başlangıç oldular.

Ve sonra tekrar oldu,

bu defa daha olağanüstü şekilde,

son yarım milyon yıl önce

atalarımız toplumsal

varlıklar olmaya başladıklarında,

kamp ateşinin etrafında bir araya gelip

işleri paylaştıklarında,

vücutlarını boyayıp, ortak dillerini konuşmaya başladılar

ve zamanla ortak tanrılarına tapındılar.

Aynı kabileden olduklarında,

ortaklıklarının faydalarını da içeride tuttular.

Ve bu gezegen üzerinde bilinen

en güçlü silahı buldular,

ortak çalışma --

yapıcı olduğu kadar

yıkıcı bir silah.

Elbette, insan grupları hiç bir zaman arı kovanlarındaki kadar

uyumlu olmadılar.

İlk başlarda arı kovanı gibi görünseler de

sonradan dağılmaya meyilliler.

Bizler ortak çalışmaya arılar ya da karıncalar kadar sıkıca bağlı değiliz.

Aslında, sık sık

Arap Baharı ayaklanmalarında da gördüğümüz gibi,

bu bölünmeler dini çizgiler üzerinde ortaya çıkıyor.

Ancak, insanlar bir araya geldiklerinde

ve aynı hareketin parçası olduklarında

dağları yerinden oynatabilirler.

Size gösterdiğim fotoğraflardaki insanlara bir bakın.

Sizce sadece kişisel çıkarları

için mi oradalar?

Yoksa, kendilerinden vazgeçip

bir bütünün parçası olmalarını sağlayan

bir toplumsal çıkar için mi oradalar?

Tamam, işte bu, benim konuşmamın

TED standartlarında yapılmış haliydi.

Ve şimdi, tüm konuşmamı yeniden

üç dakika içinde

görüntülü şekilde yapacağım.

(Müzik)

(Video) Jonathan Haidt: Biz insanların çeşitli

dini deneyimleri vardır,

diye açıklar William James.

En yaygını gizemli merdivenleri tırmanıp

kendimizi kaybetmektir.

Bu merdiven bizi

dindışı ya da sıradan hayatlarımızdan çıkarıp

kutsal ya da derinden bağlı hayat deneyimlerine

götürür.

Durkheim'ın açıklamalarına göre

biz birbirimize bağlıyız.

Darwin'e göre de bağlıyız çünkü

çoklu seçimlerden geçerek

evrimleştik.

Bu merdivenlerin bir adaptasyon mu yoksa

sadece bir hata mı olduğunu bilemiyorum,

ama adaptasyonsa,

bunu anlamı çok derin.

Adaptasyonsa,

dindar olmak üzere evrildik.

Devasa dini oluşumlara katılmak

için evrildiğimizi söylemiyorum.

Tüm bunlar çok yeni ortaya çıktı.

Demek istediğim

etrafımızdaki kutsallığı görmek ve

diğerlerine katılarak

kutsal nesneleri, insanları ve düşünceleri

tavaf etmek için evrildiğimiz.

Bu yüzden siyaset böylesine kabul görüyor.

Siyaset biraz profan, biraz da kişisel çıkarlara hitap ediyor.

Ama aynı zamanda da kutsallıkla ilgili.

Diğerleriyle bir araya gelip

ahlaki fikirleri takip etmekle ilgil.

İyi ile kötü arasındaki o sonsuz savaşla ilgili,

ve hepimiz kendimizin iyi tarafta olduğuna inanıyoruz.

Ve daha da önemlisi,

merdiven gerçekse,

bu bize modern hayattaki

daimi tatminsizlik eğilimini açıklar.

Çünkü insanoğlu, bir bakıma,

arılar gibi toplu yaşayan varlıklardır.

Biz arıyız. Aydınlanma sürecinde kovanlarımızdan çıktık.

Eski oluşumları yıktık ve

ezilenlere özgürlüğü getirdik.

Dünyayı değiştiren yaratıcılığı serbest bıraktık

ve sonsuz rahatı ve zenginliği başlattık.

Bugünlerde ise yalnız arılar gibi

özgürlüğümüzü kutlayarak etrafta uçuşuyoruz.

Ama bazen de merak ediyoruz:

Hepsi bu mu?

Hayatımla ne yapmalıyım?

Eksik olan ne?

Eksik olan birbirimize bağlı olmamıza rağmen,

modern ve laik toplumun, dindışı ve sıradan olan

benliklerimizi tatmin etmek için kurulmuş olması.

Bu aşağı seviyede hayat gerçekten rahat.

Gel ve ev-eğlence merkezimde yerini al.

Modern hayatın en zor yanı ise

merdivenleri tüm o karışıklığın ortasında bulmak

ve tepeye tırmanarak

asil ve iyi bir şey yapmak.

Bu isteği Virginia Üniversitesi'ndeki öğrencilerimde görüyorum.

Kendilerini içine atabilecekleri

bir çağrı ya da bir amaç bulmak istiyorlar.

Hepsi kendi merdivenini arıyor.

Ve insanların sadece bencil

olmadıklarını görmek bana umut veriyor.

Çoğu insan küçüklüklerinin üstesinden gelmek

ve daha büyük bir şeyin parçası olmak istiyor.

Ve bu da 400 yıl önce ortaya çıkan

metaforun olağanüstü

yankılanışını açıklıyor.

"Hiç kimse sadece kendinden oluşan

bir ada değildir.

Herkes anakarayı oluşturan

bütünlüğün bir parçasıdır."

JH: Teşekkürler.

(Alkışlar)