Ποιος ελέγχει τον κόσμο;

Ο Τζέιμς Γκλάτφελντερ μελετά την πολυπλοκότητα: Πώς γίνεται ένα διασυνδεδεμένο σύστημα -- όπως ένα σμήνος πουλιών -- να είναι κάτι παραπάνω απ' ό,τι τα μέλη που το απαρτίζουν. Η θεωρία της πολυπλοκότητας φαίνεται πως μπορεί να αποκαλύψει πολλά για την οικονομία. Ο Γκλάτφελντερ παρουσιάζει μία πρωτοποριακή έρευνα για το πώς κινείται ο έλεγχος στην παγκόσμια οικονομία, και πώς η συγκέντρωση εξουσίας σε σοκαριστικά μικρό αριθμό ατόμων μας κάνει ευάλωτους. (Παρουσιάστηκε στο TEDxZurich.)

«Όταν ήρθε η κρίση,

οι περιορισμοί των υφιστάμενων
μοντέλων οικονομίας

και οικονομικών έγιναν αμέσως εμφανείς».

«Πολλοί έχουν την πεποίθηση,
ανάμεσά τους κι εγώ,

ότι η κακή, υπεραπλουστευμένη
και μεγάλης αυτοπεποίθησης οικονομία

συνέβαλε στη δημιουργία της κρίσης».

Σίγουρα, όλοι έχετε ακούσει
παρόμοια κριτική

από σκεπτικιστές του καπιταλισμού.

Όμως δεν είναι το ίδιο.

Έρχεται από την καρδιά της οικονομίας.

Το πρώτο απόφθεγμα
είναι του Ζαν Κλώντ Τρισέ

όταν ήταν διοικητής
της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας.

Το δεύτερο απόφθεγμα είναι του επικεφαλής

της Βρετανικής Αρχής
Χρηματοπιστωτικών Υπηρεσιών.

Υπαινίσσονται και οι δύο

πως δεν καταλαβαίνουμε
τα οικονομικά συστήματα

που καθοδηγούν τη σύγχρονη κοινωνία;

Και γίνεται χειρότερο.

«Ξοδεύουμε δισ. δολάρια

προσπαθώντας να κατανοήσουμε
την απαρχή του σύμπαντος

τη στιγμή που
δεν καταλαβαίνουμε τις συνθήκες

που απαιτεί μία σταθερή κοινωνία,
μία λειτουργική οικονομία ή η ειρήνη».

Τι συμβαίνει; Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει;

Καταλαβαίνουμε περισσότερα για την ερμηνεία της πραγματικότητας

απ' ό,τι για την ουσία

της ανθρώπινης αλληλεπίδρασής μας;

Η απάντηση είναι δυστυχώς ναι.

Υπάρχει όμως μία ενδιαφέρουσα λύση που έρχεται

από την αποκαλούμενη επιστήμη της πολυπλοκότητας.

Για να εξηγήσουμε τι είναι αυτό και τι σημαίνει,

επιτρέψτε μου να πάμε μερικά βήματα πίσω στο παρελθόν.

Κατέληξα στη φυσική από λάθος.

Ήταν ένα τυχαίο γεγονός όταν ήμουν νέος,

και από τότε, συχνά θαυμάζω

την απίθανη επιτυχία της φυσικής

στο να περιγράφει τον κόσμο που βλέπουμε κάθε μέρα.

Με λίγα λόγια, μπορείτε να φανταστείτε τη φυσική ως εξής.

Παίρνεις ένα κομματάκι πραγματικότητας που θέλεις να κατανοήσεις

και το μεταφράζεις σε μαθηματικά.

Το κωδικοποιείς σε εξισώσεις.

Μετά δημιουργείς και δοκιμάζεις προβλέψεις.

Είμαστε πολύ τυχεροί που δουλεύει έτσι,

αφού κανείς δεν ξέρει στ' αλήθεια γιατί οι σκέψεις μας

θα έπρεπε να έχουν κάποια σχέση με τις αρχές λειτουργίας του σύμπαντος.

Παρά την επιτυχία, η φυσική έχει όρια.

Όπως είπε ο Ντίρκ Χέλμπιν στο τελευταίο απόφθεγμα,

δεν κατανοούμε στ' αλήθεια την πολυπλοκότητα

που σχετίζεται με εμάς, που μας περιβάλλει.

Αυτό το παράδοξο είναι που μου κίνησε το ενδιαφέρον για τα πολύπλοκα συστήματα.

Πρόκειται για συστήματα που αποτελούνται

από πολλά διασυνδεδεμένα ή αλληλεπιδρώντα μέρη:

σμήνη πουλιών ή ψαριών, αποικίες μυρμηγκιών,

οικοσυστήματα, εγκέφαλοι, οικονομικές αγορές.

Είναι μόνο μερικά παραδείγματα.

Παραδόξως, τα πολύπλοκα συστήματα είναι πολύ δύσκολο να χαρτογραφηθούν

σε μαθηματικές εξισώσεις,

οπότε η συνήθης προσέγγιση της φυσικής δεν έχει εφαρμόζεται σωστά εδώ.

Τι γνωρίζουμε λοιπόν για τα σύνθετα συστήματα;

Αποδεικνύεται πως αυτό που μοιάζει με σύνθετη συμπεριφορά

όταν το βλέπουμε από έξω, είναι το αποτέλεσμα

μερικών απλών κανόνων αλληλεπίδρασης.

Που σημαίνει ότι μπορούμε να ξεχάσουμε τις εξισώσεις

και να αρχίσουμε να κατανοούμε το σύστημα

εξετάζοντας τις αλληλεπιδράσεις,

μπορούμε να ξεχάσουμε τις εξισώσεις

και να ξεκινήσουμε να βλέπουμε τις αλληλεπιδράσεις.

Γίνεται ακόμη καλύτερο, γιατί τα περισσότερα πολύπλοκα συστήματα

έχουν την απίθανη ιδιότητα της ανάδυσης.

Που συμαίνει ότι το σύστημα ως σύνολο

αρχίζει ξαφνικά να έχει συμπεριφορά

που δεν είναι κατανοητή ή προβλέψιμη,

όταν εξετάζουμε τα μέρη που το απαρτίζουν.

Έτσι το σύνολο είναι κυριολεκτικά περισσότερο από το άθροισμα των τμημάτων του.

Αυτό σημαίνει πως μπορούμε να ξεχάσουμε

τα επιμέρους τμήματα του συστήματος, το πόσο πολύπλοκα είναι.

Είτε είναι ένα κύτταρο, είτε ένας τερμίτης, είτε ένα πουλί,

επικεντρωνόμαστε στους κανόνες αλληλεπίδρασης.

Σαν αποτέλεσμα, τα δίκτυα είναι ιδανικές απεικονίσεις

των πολύπλοκων συστημάτων.

Οι κόμβοι ενός δικτύου,

είναι τα συνθετικά στοιχεία του συστήματος

και οι συνδέσεις αποτελούν τις αλληλεπιδράσεις.

Αυτό λοιπόν που στη φυσική κάνουν οι εξισώσεις,

το κάνουν τα σύνθετα δίκτυα στη μελέτη σύνθετων συστημάτων.

Αυτή η προσέγγιση έχει εφαρμοστεί πολύ πετυχημένα

σε πολλά σύνθετα συστήματα στη φυσική, στη βιολογία,

στην πληροφορική, στις κοινωνικές επιστήμες,

όμως τι γίνεται στα οικονομικά;

Που είναι τα οικονομικά δίκτυα;

Πρόκειται για ένα εκπληκτικό και σημαντικό κενό στη βιβλιογραφία.

Η μελέτη που δημοσιεύσαμε πέρσι με τον τίτλο

«Το Δίκτυο του Παγκόσμιου Εταιρικού Ελέγχου»

ήταν η πρώτη εκτενής ανάλυση των οικονομικών δικτύων.

Η μελέτη διαδόθηκε πολύ γρήγορα στο Ίντερνετ

και συγκέντρωσε μεγάλη προσοχή από τα παγκόσμια ΜΜΕ.

Είναι κάτι αξιοσημείωτο, το πως

κανένας δεν το είχε σκεφτεί στο παρελθόν.

Παρόμοια δεδομένα κυκλοφορούν εδώ και καιρό.

Επικεντρωθήκαμε με λεπτομέρεια στην ιδιοκτησία των δικτύων.

Εδώ οι κόμβοι είναι εταιρείες, άνθρωποι, κυβερνήσεις,

ιδρύματα, κλπ.

Οι σύνδεσμοι απεικονίζουν τις σχέσεις των μετόχων,

έτσι ο μέτοχος Α έχει x ποσοστό των μετοχών της εταιρείας Β.

Καθορίσαμε επίσης μία αξία σε κάθε εταιρεία

βάσει των λειτουργικών της εσόδων.

Τα δίκτυα ιδιοκτησίας αποκαλύπτουν πρακτικές

στις μετοχικές σχέσεις.

Σε αυτό το μικρό παράδειγμα, μπορείτε να δείτε

μερικά οικονομικά ιδρύματα

και έχουμε τονίσει μερικές από τις πολλές συνδέσεις.

Ίσως να πιστεύετε πως δεν το έχει ξαναδεί κανείς αυτό

επειδή τα δίκτυα ιδιοκτησίας είναι

πολύ, πολύ βαρετά για να τα μελετάμε.

Επειδή η ιδιοκτησία σχετίζεται με τον έλεγχο,

όπως θα εξηγήσω αργότερα,

το να μελετά κανείς τα δίκτυα ιδιοκτησίας

μπορεί να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως,

ποιοι είναι οι βασικοί παίκτες;

Πώς είναι οργανωμένοι; Είναι απομονωμένοι;

Είναι διασυνδεδεμένοι;

Κατά πόσο είναι κατανεμημένος ο έλεγχος;

Με άλλα λόγια, ποιος ελέγχει τον κόσμο;

Νομίζω πως πρόκειται για μία πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση.

Έχει και επιπτώσεις στο συστημικό ρίσκο.

Είναι ένα μέτρο για το πόσο ευάλωτο είναι συνολικά το σύστημα.

Ένας μεγάλος βαθμός διασύνδεσης

μπορεί να είναι άσχημος για τη σταθερότητα,

αφού η πίεση μπορεί να διαδοθεί μέσα στο σύστημα

σαν επιδημία.

Οι επιστήμονες έχουν κριτικάρει κατά καιρούς τους οικονομολόγους

που πιστεύουν πως οι ιδέες και οι έννοιες

είναι πιο σημαντικές από τα εμπειρικά δεδομένα,

καθώς μια βασική αρχή της επιστήμης είναι:

Αφήστε τα δεδομένα να μιλήσουν. Εντάξει. Ας το κάνουμε.

Ξεκινήσαμε λοιπόν με μια βάση δεδομένων που περιέχει

13 εκατομμύρια σχέσεις ιδιοκτησίας από το 2007.

Είναι πολλά δεδομένα, και επειδή θέλαμε να ανακαλύψουμε

ποιος κυβερνάει τον κόσμο,

αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε σε διακρατικές εταιρείες

ή Δ.Ε. για συντομία.

Πρόκειται για εταιρείες που δραστηριοποιούνται σε περισσότερες από μία χώρες

και βρήκαμε περίπου 43.000.

Στο επόμενο βήμα, φτιάξαμε ένα δίκτυο γύρω από αυτές τις εταιρείες,

πήραμε όλους τους μετόχους των Δ.Ε.,

και τους μετόχους των μετόχων, κλπ.,

από κάτω προς τα πάνω, και το ίδιο από πάνω προς τα κάτω,

και καταλήξαμε σε ένα δίκτυο με 600.000 κόμβους

και ένα εκατομμύριο συνδέσεις.

Αυτό είναι το δίκτυο Δ.Ε. που αναλύσαμε.

Όπως προκύπτει, είναι δομημένο ως εξής.

Έχουμε μία περιφέρεια και ένα κέντρο

που περιλαμβάνει περίπου το 75% όλων των παικτών,

και στο κέντρο υπάρχει αυτός ο μικρός αλλά κυρίαρχος πυρήνας

που αποτελείται από ισχυρά διασυνδεδεμένες εταιρείες.

Για να αποκτήσετε μια καλύτερη εικόνα,

σκεφτείτε μια μητροπολιτική περιοχή.

Έχουμε τα προάστια και την περιφέρεια,

έχουμε ένα κέντρο όπως μία οικονομική περιοχή,

οπότε ο πυρήνας θα είναι ίσως

το πιο ψηλό κτήριο στο κέντρο.

Βλέπουμε ήδη σημάδια οργάνωσης εδώ.

Τριάντα έξι τοις εκατό των Δ.Ε. είναι μόνο στον πυρήνα,

αλλά παράγουν μέχρι και το 95 τοις εκατό των λειτουργικών εσόδων

όλων των Δ.Ε.

Τώρα που αναλύσαμε τη δομή,

πώς σχετίζεται αυτό με τον έλεγχο;

Η ιδιοκτησία δίνει στους μετόχους δικαίωμα ψήφου.

Αυτή είναι η κανονική έννοια του ελέγχου.

Υπάρχουν διαφορετικά μοντέλα που επιτρέπουν τον υπολογισμό

του ελέγχου που δίνει η ιδιοκτησία.

Αν έχεις περισσότερο από 50 τοις εκατό των μετοχών μίας εταιρείας,

παίρνεις τον έλεγχο,

αλλά συνήθως εξαρτάται από τη σχετική διανομή των μετοχών.

Το δίκτυο έχει μεγάλη σημασία.

Πριν 10 χρόνια, ο κ. Τρονκέτι Προβέρα

είχε την ιδιοκτησία και τον έλεγχο μίας μικρής εταιρείας,

η οποία είχε την ιδιοκτησία και τον έλεγχο μίας μεγαλύτερης εταιρείας.

Καταλαβαίνετε το νόημα.

Στο τέλος κατέληξε να ελέγχει την Τέλεκομ Ιτάλια.

με πολλαπλασιαστή 26.

Αυτό σημαίνει πως για κάθε ευρώ που επένδυε,

μπορούσε να διακινήσει 26 ευρώ χρηματιστηριακής αξίας

μέσω της αλυσίδας των σχέσεων ιδιοκτησίας.

Αυτό που έχουμε υπολογίσει στη μελέτη μας

ήταν ο έλεγχος στις τιμές των Δ.Ε.

Κάτι που μας επέτρεψε να αντιστοιχίσουμε ένα βαθμό επιρροής

σε κάθε μέτοχο.

Είναι κατά πολύ ανάλογο

με την ιδέα του Μαξ Γουέμπερ για την εν δυνάμει δύναμη,

που είναι η πιθανότητα να εφαρμοστεί η επιθυμία κάποιου

παρά την εναντίωση των υπολοίπων.

Αν θέλετε να υπολογίσετε τη ροή σε ένα δίκτυο ιδιοκτησίας,

πρέπει να κάνετε αυτό.

Δεν είναι πολύ δύσκολο να το καταλάβετε.

Επιτρέψτε μου να το εξηγήσω με αυτό το παράδειγμα.

Σκεφτείτε νερό να περνάει από σωλήνες

οι οποίοι έχουν διαφορετικό πάχος.

Παρόμοια, ο έλεγχος διαπερνάει τα δίκτυα ιδιοκτησίας

και συσσωρεύεται στους κόμβους.

Τι βρήκαμε όταν υπολογίσαμε όλο αυτό το δίκτυο ελέγχου;

Φαίνεται πως οι 737 μεγαλύτεροι μέτοχοι

έχουν τη δυνατότητα να ελέγξουν συλλογικά

το 80 τοις εκατό της αξίας των Δ.Ε.

Θυμιθείτε πως ξεκινήσαμε με 600.000 κόμβους,

οπότε αυτοί οι 737 μεγαλύτεροι παίκτες

αποτελούν λίγο πάνω από το 0,1 τοις εκατό.

Είναι κυρίως οικονομικά ιδρύματα στην Αμερική και στην Αγγλία.

Γίνεται ακόμη πιο ακραίο.

Υπάρχουν 146 μεγάλοι παίκτες στον πυρήνα,

που έχουν τη δυνατότητα να ελέγξουν συλλογικά

40 τοις εκατό της αξίας των Δ.Ε.

Τι πρέπει να σας μείνει από όλα αυτά;

Ο μεγάλος βαθμός ελέγχου που είδατε

είναι πολύ ακραίος σε κάθε περίπτωση.

Ο μεγάλος βαθμός διασύνδεσης

των μεγάλων παικτών στον πυρήνα

ενδέχεται να αποτελέσει σημαντικό συστημικό ρίσκο για την παγκόσμια οικονομία

και μπορούμε εύκολα να αναπαράγουμε το δίκτυο Δ.Ε.

με μερικούς απλούς κανόνες.

Αυτό σημαίνει πως η δομή του είναι πιθανότατα το αποτέλεσμα

μίας αυτο-οργάνωσης.

Είναι μία εξελισσόμενη ιδιότητα που εξαρτάται

από τους κανόνες αλληλεπίδρασης στο σύστημα,

οπότε μάλλον δεν είναι το αποτέλεσμα προσέγγισης από πάνω προς τα κάτω

όπως μία παγκόσμια συνωμοσία.

Η μελέτη μας «είναι μία εικόνα της επιφάνειας της σελήνης.

Δεν είναι ένας χάρτης με δρόμους».

Οπότε, δεν θα πρέπει να εκλάβετε τα μεγέθη της μελέτης μας

κατά λέξη,

αλλά «ως μία καλή πρώτη ματιά

ενός γενναίου νέου κόσμου της οικονομίας».

Ελπίζουμε να έχουμε ανοίξει το δρόμο για περισσότερη έρευνα σε αυτόν τον τομέα,

ώστε να χαρτογραφηθούν και άλλες περιοχές στο μέλλον.

Αυτό ξεκινάει σιγά σιγά.

Βλέπουμε την άνθιση των μακροπρόθεσμων

υψηλής χρηματοδότησης προγραμμάτων που στοχεύουν στην κατανόηση

του δικτυωμένου κόσμου μας από πλευράς πολυπλοκότητας.

Αυτό το ταξίδι, όμως, μόλις έχει ξεκινήσει,

οπότε θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι να δούμε τα πρώτα αποτελέσματα.

Κατά τη γνώμη μου, υπάρχει ακόμα ένα μεγάλο πρόβλημα.

Οι ιδέες που σχετίζονται με την οικονομία, τα οικονομικά, την πολιτική,

την κοινωνία, συχνά αλλοιώνονται

από τις προσωπικές πεποιθήσεις των ανθρώπων.

Ελπίζω πραγματικά πως αυτή η οπτική της πολυπλοκότητας

θα μας επιτρέψει να βρούμε κοινό έδαφος.

Θα ήταν υπέροχο αν είχε τη δύναμη

να εξαφανίσει το τέλμα που δημιουργείται από αντικρουόμενες ιδέες,

κάτι που φαίνεται να παραλύει τον οικουμενικό μας κόσμο.

Η πραγματικότητα είναι τόσο πολύπλοκη, που πρέπει να απομακρυνθούμε από τα δόγματα.

Αυτή όμως δεν είναι παρά η προσωπική μου ιδεολογία.

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)