Temat i wariacje w naturze oraz kulturze | Peter Randall-Page | TEDxExeter

Prelekcja wygłoszona na lokalnej konferencji TEDx, zorganizowanej niezależnie od konferencji TED.

Temat i wariacje powszechnie kojarzą się z muzyką. Są też wszechobecne w naturze, choć praktycznie nie zwraca się na nie uwagi.

Bardzo dziękuję za zapowiedź.
Dobry wieczór.

Moja prelekcja nosi tytuł
"Temat i wariacje",

a słowa te najczęściej
kojarzą się z muzyką.

Dziś chcę opowiedzieć o temacie i wariacji
w zjawiskach naturalnych.

i o tym, jak ich badanie
wpłynęło na moją twórczość artystyczną.

To, o czym chcę powiedzieć,
jest tak wszechobecne, że aż niezauważane,

a jednak kształtuje wszechświat,
w którym żyjemy.

Na zdjęciu to ja, w wieku 6 lat.

Oglądam skamieliny przysłane
z Muzeum Historii Naturalnej.

Ciężko wyobrazić to sobie dzisiaj,

ale byłem zapalonym zbieraczem skamielin

i z pomocą rodziców napisałem
do Muzeum Historii Naturalnej

z prośbą o radę,
gdzie mogę znaleźć skamieliny.

Ku zdziwieniu wszystkich,
po paru tygodniach

dostałem pudełko niesamowitych skamielin.

Byłem dzieckiem z silną dysleksją,

dlatego rodzice musieli mi pomóc z listem,

tak silną, że do 12 roku życia
nie umiałem czytać,

przez co moje rozumienie świata
bazowało na bezpośredniej obserwacji.

Nie miałem dostępu
do informacji z książek.

To jest jedna ze skamielin,
które oglądam na tym zdjęciu.

Ludzi ciągnie do wzorów, symetrii,
porządkowania tego, co widzą.

Ciągnie nas do kwiatów, motyli
spiralnych kształtów.

Bardzo szybko można zauważyć,

że odnajduje się podobne wzory
w pozornie bardzo odległych kontekstach,

będące często efektem
zupełnie przeciwnych procesów.

Ponadto obserwator odnosi wrażenie,
jakby istniał jakiś podręcznik wzorów.

Zaskakująco ograniczony podręcznik wzorów,

na którym bazują
wszystkie wariacje wokół nas.

Intuicyjnie wyczuwamy równowagę

między tematem a wariacją,
porządkiem a losowością,

i czerpiemy z tego przyjemność.

Ten ograniczony podręcznik można uznać
za napęd procesów ewolucji.

Spontaniczne powstawanie wzoru,

zrównoważone losową wariacją;

bez tego nie byłoby ewolucji.

Wszystko byłoby stabilne,
nic by się nie zmieniało.

Jeśli wyobrazimy sobie wariację, losowość,
bez zasady porządkującej,

właściwie nie da się sobie tego wyobrazić.

Byłby to niezróżnicowany chaos.

Tak wygląda wzór rozgałęziania się,
w tym przypadku rzeki,

której wody wyparowały,
zatrzymując jej bieg.

Te podstawowe tematy, jak je nazywam,
czy też zasady porządkujące,

można najlepiej zrozumieć
w kategoriach geometrii.

Matematyka to nauka o wzorach,

a geometria jest środkiem
do ich najlepszego zrozumienia.

Tak wygląda Grobla Olbrzyma,

powstała przez kurczenie się magmy,
zastygającej w sześciokąty.

Oto inny przykład układu sześciokątów,
efekt zupełnie innego procesu.

To jest gniazdo szerszeni
z mojego strychu,

z tą samą sześciokątną konfiguracją.

Od razu rzuca się w oczy,

że ani układ Grobli Olbrzyma,
ani gniazdo szerszeni

nie są geometrycznie idealne.

Można dowodzić, że czysta geometria
istnieje tylko w wyobraźni.

Na podstawie wielu przykładów
ustalamy idealną formę geometryczną.

Klasycznym przykładem
tematu i wariacji są płatki śniegu,

bo kiedy patrzy się na górę śniegu,
tak uderzająca jest świadomość,

że wszystkie płatki są sześciokątne,
a jednak żaden się nie powtarza.

Instynktownie rozumiemy tę relację
i sprawia nam to przyjemność,

zarówno emocjonalną, jak i intelektualną.

Przyjemny jest ten dreszcz

między niebezpieczną
nieprzewidywalnością wariacji,

a uspokojeniem płynącym z tematu,

jak na zdjęciu tych pyłków kwiatowych
o oczywistej geometrii,

a jednocześnie widocznych wariacjach
i różnicach pomiędzy nimi.

Oczywiście z definicji wariacja
nie istnieje samodzielnie.

Sedno wariacji polega na tym,
że musi ich być wiele, by je porównać.

W sztuce wariacja implikuje
zabawę i ekspresję.

Z tego powodu wiele moich prac
składa się z sekwencji.

Porównując wiele powiązanych przykładów

- każdy rozpozna jądro orzecha włoskiego -

które znacznie różnią się między sobą,

i układając rysunki w sekwencje
według tego, co mi sugerują,

bo im dłużej patrzy się na orzechy,
tym bardziej przypominają inne rzeczy,

tworzy się zestaw różnych znaczeń,
otrzymanych w tym procesie porównywania,

można by powiedzieć - z rodzeństwem.

Innym silnym odczuciem,
które mam przy okazji prac takich jak ta,

jest wrażenie, że symetria osiowa
bardzo mocno do nas przemawia,

jak w słynnym teście plam Rorschacha,
opracowanym w 1921 roku,

psychologicznym teście plam atramentu.

Sądzę, że jest ku temu prosty powód.

Dlatego że sami jesteśmy
mniej więcej symetryczni osiowo,

jesteśmy też nastawieni na szukanie
ekspresji i znaczenia w symetrii osiowej.

To jest inny rodzaj wzoru
występującego w przyrodzie.

Jest to fascynujący wzór,
często widoczny podczas wzrostu roślin.

Dobrym jego przykładem jest szyszka sosny,

ale także szyszki jodły,
ananasy, układ liści na roślinach.

Wiąże się on z efektywnym rozmieszczeniem.

Tak przyroda używa geometrii
od milionów lat,

żeby osiągnąć takie ułożenie.

Matematycznie jest to
bardzo interesujące i złożone,

opiera się na ciągu Fibonacciego
i złotym podziale,

jest też bardzo intrygujące wizualnie,

od razu zauważamy - bo szukamy wzorów -
te przeciwstawne spirale,

które są dokładnie opisane matematycznie.

Kiedy zaproszono mnie
do pracy w ramach projektu Eden,

nad nowym budynkiem edukacyjnym,

chciałem zrobić coś raczej archetypicznego
niż związanego z wariacją.

Pomyślałem o zjawisku geometrycznym
nazywanym filotaksją spiralną,

które dzięki wszechobecności wśród roślin
nadawałoby się do użycia.

Zaprojektowaliśmy konstrukcję dachu,
bazując na tej zasadzie.

Wykonałem też dużą granitową rzeźbę,
która znajduje się w sercu budynku,

widoczną na zdjęciu.

Co ciekawe, w eksperymencie naukowym,

podczas którego naładowane
elektrycznie krople oleju

dozowano rytmicznie na szalkę Petriego,

odpychały się one wzajemnie,

a po chwili samorzutnie tworzyły
bardzo skomplikowany i specyficzny wzór.

To jest inny rodzaj chemicznego wzoru.

Tak w powiększeniu wygląda obraz
dwóch niemieszających się substancji.

Zafascynowały mnie te obrazy,
obejrzałem ich wiele,

i zacząłem szukać zasad
determinujących ten wzór.

Sprowadza się to
do dwóch prostych zasad.

Ten wzór można dalej rozwijać,
bawiąc się nim,

a idea zabawy jest dla mnie,
jako artysty, bardzo ważna,

bez powtórek, wciąż według
tych samych zasad.

Praca z takim typem wzoru
była dla mnie powiązana

z wizualną reprezentacją
improwizacji muzycznych.

Myślałem wtedy pewnie o jazzie
lub muzyce barokowej

z ich wariacjami i aranżacjami.

i namalowałem duży obraz,
widoczny na zdjęciu.

W tym nieorganicznym, chemicznym zjawisku,
niesamowite jest też to,

że większość zwierząt w paski,
ryby, zebry, tygrysy i tak dalej,

ma je dzięki temu zjawisku.

Kiedy zarodek jest
we wczesnej fazie embrionalnej,

na jego powierzchnię
wydzielane są dwa związki chemiczne,

które układają się we wzór,

a później, podczas pigmentacji,
tworzą kamuflaż,

jak u makreli, którą widać na zdjęciu.

Chciałem bawić się tymi koncepcjami,

zarówno ideą improwizacji muzycznej,
jak i ekspresyjnością wzoru,

a także nawiązać do kamuflażu,
do którego wzory często służą.

Instalacja widoczna na zdjęciu
jest tego wynikiem.

Nazywa się "Kamienie w moim łóżku",

po cudownym bluesie Duke'a Ellingtona.

Na pierwszym tle, na płótnie,
leżą naturalnie zerodowane głazy,

pomalowane tą samą techniką,
tym samym systemem.

dzięki czemu zlewają się z tłem.

Innym podejściem do tematu i wariacji
jest idea losowości.

Wariacja implikuje element losowości.

To taka ciekawość rodzaju
"jak inaczej mogłoby być".

Często więc pracowałem tak,

że wybierałem losowy element
i zasadę porządkującą,

i łączyłem je tak, by mieć między nimi
miejsce na zabawę i inwencję.

Naturalnie zerodowane głazy
mają kształt najbliższy losowemu.

Są uformowane przez niezliczone
losowe zdarzenia,

od geologicznych początków Ziemi,

więc nie mają nic wspólnego z ludźmi.

W tym przypadku widać
jak nakładam na głaz strukturę geodezyjną,

siatkę wielokątów
pokrywającą jego powierzchnię.

Interesuje mnie,
jak dość amorficzny kształt,

po takim przekształceniu
może być odbierany znacznie intensywniej.

Oko się na nim zatrzymuje.

Nierówności formy
uwidaczniają wybrzuszenia,

tam gdzie poszczególne wielokąty puchną,

w płaskich obszarach układają się równo,

a we wklęsłościach nachodzą na siebie.

To zdjęcie może
wydawać się nie na miejscu,

ale ta sama zasada dotyczy kabaretek.

Udoskonalają zrozumienie formy,
sprawiają, że widzimy ją wyraźniej.

Mówią nam, gdzie jest wypukłość,
gdzie wklęsłość i tak dalej.

Dlatego kabaretki pozwalają
bardziej docenić nogi.

To jest grupa kamieni,
niestety, wracamy do kamieni...

(Śmiech)

To jest grupa dzieł
korzystających z tej zasady.

Ważne w nich jest to,
że będąc rzeźbiarzem,

paradoksalnie zrzekłem się
odpowiedzialności za ich ogólny kształt.

Stał się czymś danym z góry.

Ale bardzo ciekawi mnie,
co dzieje się w głowie, gdy tworzę,

próbując pogodzić ze sobą

ten przypadkowy, zapomniany obiekt,
niemający nic wspólnego z człowiekiem,

i moją zasadę porządkującą.

Pojawia się wtedy niespodziewane miejsce
na swobodną zabawę i inwencję.

A dla mnie tworzenie sztuki
to głównie odnalezienie miejsca,

w którym można nieskrępowanie się bawić.

Moim głównym zainteresowaniem
nie są kamienie, glina czy węgiel,

ale energia, która nas napędza.

Wszystkie techniki mojej pracy

to raczej próby odnalezienia sposobów
na nieskrępowane wydobycie tej energii,

niż obrazowanie pomysłów.

Tutaj zasadą jest po prostu linia ciągła,

czy jak powiedziałby Paul Klee,
"zabranie linii na spacer".

Jedna, ciągła linia
i moja samodyscyplina.

Istnieje nieskończenie wiele sposobów
na opasanie bryły linią,

więc próbując godzić temat i wariację
jestem też otwarty.

Te prace bazują na przeciwnym podejściu.

Ich kształty są uporządkowane i regularne,

przypominają zaokrąglone bryły platońskie,
pięć podstawowych wielościanów foremnych.

Za to tworzywo jest zupełnie chaotyczne,
jak gaz albo płynąca ciecz.

Powstało głęboko pod ziemią,

wskutek zastygania
roztopionej, niejednorodnej skały,

a ja sprowadziłem to nieuporządkowanie
do wysoce regularnej formy,

takiej jaką mają atomy, molekuły,
sieci krystaliczne,

bo tak prostu zbudowana jest materia.

Podlega to prawom fizyki
naszego wszechświata.

Wracając do spirali,

mam nadzieję, że czujecie wszechobecność
tematu i wariacji na wszystkich poziomach.

W pewnym sensie są to
dwie strony tej samej monety.

Temat bez wariacji byłby
bezgraniczną monotonią.

Wariacja bez tematu
to niewyobrażalny chaos.

Ale razem dają kreatywność,
zarówno w naturze, jak i w sztuce.

Bardzo dziękuję.

(Brawa)