Duygularınızın esiri değilsiniz - onları beyniniz yaratıyor

Birinin yüzüne bakıp ne hissettiğini anlayabilir misiniz? Herkes mutluluğu, üzüntüyü ve gerginliği aynı şekilde mi deneyimliyor? Peki bu duygu denen şey ne? Son 25 yılda psikoloji profesörü Lisa Feldman Barrett duyguların ne olduğunu anlamak için mimikleri inceledi, beyin taramaları yaptı ve yüzlerce fizyoloji çalışması analiz etti. Yorucu çalışmasının sonuçlarını paylaşırken niçin duygularımız üzerinde sandığımızdan çok daha fazla kontrol sahibi olduğumuzu açıklıyor.

Araştırma laboratuvarım
2013 Boston Maratonu saldırılarının

olduğu yere çok yakın.

Hayatta kalan suçlu
Çeçenyalı Dzhokhar Tsarnaev

yargılandı, suçlu bulundu
ve idama mahkûm edildi.

Jüri müebbet hapis
veya idam cezası arasında

bir karar vereceği zaman,

kararlarını büyük ölçüde
davalının yaptıklarına dair

duyduğu pişmanlığa göre veriyorlar.

Tsarnaev özür diledi

ama jüri onun yüzüne baktığında,

tek gördükleri donuk bir ifadeydi.

Tsarnaev suçlu,
buna hiç şüphe yok.

Masum insanları katletti ve yaraladı,

bunun tartışmasını yapmayacağım.

Bu saldırıdan muzdarip
herkesin acısını anlıyorum.

Ancak bilim insanı olarak
şunu söylemeliyim ki

jüriler hiç kimsedeki pişmanlık
veya başka bir duyguyu

fark edemezler.

Ne ben ne de siz fark edebilirsiniz

çünkü duygular
sandığınız şeyler değiller.

Evrensel olarak ifade edilip
tanınmıyorlar.

Kontrol edilemeyen,
beyne bağlı

reaksiyonlar değiller.

Duygunun doğasını
çok uzun bir süre

yanlış anladık

ve onların aslında ne olduğunu anlamak
hepimiz için önemli sonuçlar verecektir.

Son 25 yıl boyunca
bilim insanı olarak duyguları araştırdım.

Laboratuvarımda, mimikleriniz
için kullandığınız yüz kaslarınızın

kasılmasını sağlayan elektronik
sinyallerle insan yüzlerini araştırdık.

Duygu hâlindeki insan bedenini
her yönüyle inceledik.

Binlerce deney katılımcısıyla

yüzlerce fizyoloji çalışması yaptık.

Yüzlerce beyni taradık

ve son 20 yıl içinde yayınlanmış

her beyin duygu çalışmasını inceledik.

Tüm bu araştırmaların sonuçları
inanılmaz şekilde tutarlı.

Duygularınızın
adeta donanımsal olduğunu

tetiklenip ortaya çıktıklarını
hissediyor olabilirsiniz

ama değiller.

Beyninizin duygu devreleriyle
bağlı olduğuna

duygularla doğduğunuza
inanıyor olabilirsiniz ama öyle değil.

Hiçbirimizin beyninde
duygu devreleri yok.

Gezegende hiçbir canlının
beyninde duygu devreleri yok.

Peki nedir duygular?

Sıkı durun, çünkü...

duygular tahminlerdir.

Milyarlarca beyin hücresinin
birlikte çalıştığı bir anda

beyninizin yaptığı tahminlerdir

ve bu tahminler üzerinde

sandığınızdan çok daha fazla
kontrolünüz var.

Bunun inanılması güç
veya çılgınca olduğunu düşünüyorsanız,

size katılıyorum çünkü
yıllar boyunca bunun kanıtlarını

görmemiş olsaydım,

buna ben de inanmazdım.

Ancak gerçek şu ki duygular
doğuştan gelmiyor.

Sonradan oluşuyor.

Demek istediğimi anlamak için
buna bir bakın.

Şu anda beyniniz çok hızlı çalışıyor.

Nöronlarınız siyah beyaz şekiller
dışında bir şey görebilmeniz

ve anlam çıkarmanız için
hızlı bir şekilde ateşleniyor.

Beyniniz bir hayat boyu
tecrübe içinden eleme yapıyor,

aynı anda binlerce tahmin yürütüyor,

olasılıkları tartıyor,

soruyu cevaplandırmaya çalışıyor,

''Bu en çok neye benziyor?''

''Bu nedir?'' değil,

''Geçmiş tecrübelerime göre
bu en çok neye benziyor?''

Tüm bunların hepsi
bir anda gerçekleşiyor.

Beyniniz hâlâ iyi bir eşleşme
yapmak için uğraşıyorsa

ve hâlâ siyah beyaz şekiller görüyorsanız,

o hâlde ''deneyimsel körlük''
dediğimiz bir hâl içindesiniz

ve ben sizi bu körlükten kurtaracağım.

İşte en sevdiğim kısım.
Kurtulmak istiyor musunuz?

(Tezahürat)

Pekala. Başlayalım.

(Şaşkınlık sesleri)

Pekâlâ.

Şimdi çoğunuz bir yılan görüyor,

neden peki?

Çünkü beyniniz geçmiş deneyimleriniz
arasında eleme yaparken

orada yeni bir bilgi var,

fotoğraftan edindiğiniz bilgi.

İşin ilginç yanı

bir dakika önce edindiğiniz bu bilgi,

bu şekilleri deneyimlemenizi etkiliyor.

Yani aslında ortada yılan yokken

beyniniz yılan resmi oluşturuyor.

Bu tür halüsinasyonlara

biz nörobilimciler ''öngörü'' diyoruz.

Öngörüler beyninizin
çalışma şekliyle ilgilidir.

Beyniniz için her zamanki işleyiştir.

Öngörüler edindiğiniz
her tecrübenin temelidir.

Yaptığınız her hareketin temelidir.

Hatta öngörüler ben konuşurken
çıkan sözcükleri anlamanızı sağlar

Seyirci: Ağzınızdan

Lisa Feldman Barrett: Ağzımdan, evet.

Öngörüler ilkeldir.

Dünyayı hızlı ve etkili bir şekilde
anlamlandırmamızı sağlar.

Böylece beyniniz dünyaya tepki vermez.

Geçmiş deneyimleri kullanarak

beyniniz dünya tecrübenizi

öngörür ve oluşturur.

Başkalarında gördüğümüz duygular
derinlemesine öngörülerde kök salmıştır.

Biz sadece birinin yüzüne bakıyoruz

ve mimiklerindeki ifadeyi okuyoruz

tıpkı bir kağıtta yazanları okur gibi.

Ancak aslında olan şey
beynimiz öngörülerde bulunuyor.

Anlam verebilmek adına
benzer durumlardan yararlanarak

geçmiş deneyimleri kullanıyor.

Bu sefer şekillerden
anlam çıkarmıyorsunuz,

dudak bükmek veya kaş kaldırmak gibi

yüz hareketleriyle anlam veriyorsunuz.

Peki o donuk ifade?

Hissiz bir katil olabilir

ama o ifade aynı zamanda

sabırla yenilgiyi kabul eden
birine de ait olabilir,

aslında Dzhoknar Tsarnaev durumunda
Çeçen kültürü

tam da bunu ifade ediyor.

Buradaki ders şu,

başka insanlarda tanımladığınız duygular

aslında sizin kendi aklınızdan geliyor.

Mahkeme salonunda da böyle,

sınıflarda,

yatak odasında,

toplantı odasında da.

Endişe ettiğim konu,

ismini veremeyeceğim teknoloji şirketleri

belki de verebilirim.

Google, Facebook --

(Kahkaha)

Duygu tanımlama sistemi elde etmek adına
araştırmalara milyonlar harcıyor

ama temel olarak yanlış soruyu soruyorlar

çünkü duyguyu
yüz ve vücutta arıyorlar

ama duygular yüzünüzde
ve vücudunuzda değil.

Fiziksel hareketlerin kayda değer
duygusal bir anlamı yok.

Onlara anlam yüklemek zorundayız.

Bir insan veya başka bir şey
onları bir içerikle özdeşleştirmeli,

bu da o hareketi anlamlı kılar.

Bu şekilde gülümsemenin üzgünlük,
ağlamanın da

mutluluk anlamına
gelebileceğini biliyoruz,

hissiz ve ifadesiz bir yüz ise

düşmanınızı mağlup etmek için
sinirle plan yapıyorsunuz demek olabilir.

Eğer hâlâ aşırıya kaçmadıysam,

sınırları biraz daha zorlayıp

size kendi duygularınızı da
aynı süreçle

tecrübe ettiğinizi söyleyeceğim.

Beyniniz aynı anda birlikte çalışan

milyarlarca nöron yardımıyla

tahminler ve öngörüler yapıyor.

Beyniniz bazı hisleri yaratmak için
gerçekten de donanımlı,

bunlar vücudunuzun fizyolojisinden
kaynaklı olan basit hisler.

Yani doğduğunuzda,

sakinlik, huzursuzluk, heyecan,
rahatlık ve rahatsızlık gibi

hisleri ifade edebilirsiniz.

Ancak bu hisler duygu değil.

Bu hisler hayatınızın her anında sizinle.

Tıpkı bir barometre gibi
vücudunuzda olanların

basit özetlemeleri.

Çok az detaya sahipler

ve sonraki adımınızı bilmek için
o detaya ihtiyacınız var.

Bu hislerle ne yapacaksınız ?

Peki, beyniniz size nasıl detay verir?

İşte öngörüler bunlardır.

Öngörüler, yapmanız gerekeni
bilmeniz için

dış dünyada olanlar

ve bu basit hislere ilişkin algılamalar

arasındaki köprüdür.

Bazen,

bu yapılanmalar duygulardır.

Örneğin bir pastaneye adım attınız,

beyniniz fırından yeni çıkmış

çikolatalı kurabiye kokusu
alacağınızı öngörebilir.

Ben şahsen beynimin nefis

çikolatalı kurabiye kokusu
öngöreceğini biliyorum.

Bizi kurabiye yemeye hazırlamak için

beynimiz midemizin
kazındığı hissini verir.

Haklı çıkarsak,

orada fırından yeni çıkmış
kurabiyeler varsa,

beynimiz açlık hissini
oluşturmuş olacak

ve o kurabiyeleri mideye indirmek
ve etkili bir şekilde sindirmek için

hazırlıklı olmuş olacağız,

yani bol bol yiyebiliriz,

çok da iyi olur bu.

Yeterince gülmüyorsunuz.
Ben gayet ciddiyim.

(Kahkaha)

Ancak,

o mide kazınması

başka bir durumda meydana gelirse,

çok daha farklı bir anlam teşkil edebilir.

Mesela beyniniz
hastanede tahlil sonuçları beklerken

mide kazınması öngörüyorsa,

o hâlde beyniniz korku, endişe

veya anksiyete oluşturuyor demektir,

belki de bu durum
ellerinizi kavuşturup

derin nefes almanıza

hatta ağlamanıza bile neden olabilir.

Aynı fiziksel algılamalar,
aynı mide kazınması hissi,

farklı tecrübe.

Buradaki ders şu,

size olduğunu düşündüğünüz duygular

aslında sizin tarafınızdan yapılır.

Beyninizin tarihi bir kısmında
derinlerde gizli

efsanevi bir duygu devresinin
insafında değilsiniz.

Sandığınızdan çok daha fazla
duygularınız üzerinde

kontrol sahibisiniz.

Parmağınızı şıklatarak
giysinizi değiştirir gibi

hissettiklerinizi de değiştirebilirsiniz
demiyorum

ama beyniniz öyle donanımlıdır ki

beyninizin duygu üretmek için
kullandığı bileşenleri değiştirirseniz

duygusal hayatınızı da
yönlendirebilirsiniz.

Yani bu bileşenleri
bugün değiştirebilseniz,

beyninize yarın daha farklı öngörülerde
bulunmayı öğretmiş olursunuz,

işte ben buna kendi tecrübelerinizin
mimarı olmak diyorum.

Bir örnek vereyim.

Hepimiz o sınav öncesi gerginliğini
biliyoruz, değil mi?

Ancak bazı insanlar sınav öncesi
iş göremez hâle geliyorlar.

Sınav anksiyeteleri var.

Daha önceki sınav tecrübelerine dayanarak

beyinleri rahatsız edici
bir çarpıntıya ve ellerin terlemesine

neden oluyor,

öyle ki hakikaten
sınava giremiyorlar.

Performansları düşüyor

ve derslerinden kalmanın yanısıra
mezun dahi olamayabiliyorlar.

Ancak,

kalp çarpıntısı
anksiyete demek değil.

Vücudunuzun savaşa hazırlanması
ve sınavda başarılı olması

demek olabilir...

ya da konuşma yapmak mesela

kayda alınırken ve
yüzlerce insanın önünde.

(Kahkaha)

Ben ciddiyim.

(Kahkaha)

Araştırmalar, öğrenciler
anksiyete yerine

böyle bir enerjik kararlılık

sahibi olmayı öğrendiklerinde

sınavlarda daha başarılı olduklarını
gösteriyor.

Kararlılık beynin geleceğe dair
daha farklı öngörüde bulunmasını sağlıyor,

böylelikle gerginliklerini
yenmeyi başarabiliyorlar.

Bunu sık sık tekrarladıklarında

yalnızca bir sınavı değil,

derslerini rahatlıkla geçebilecek

ve üniversiteden mezun olacaklardır,

bunun onların gelecekteki kazanma
potansiyeli üzerinde büyük etkisi var.

Ben buna hareketli duygusal zekâ diyorum.

Şimdi bu duygusal zekâyı
kendiniz geliştirebilir

ve günlük hayatınızda kullanabilirsiniz.

Sabah uyandığınızı

hayal edin.

Bunu daha önce yaşadığınızı
biliyorum, ben de öyle.

Uyanıyorsunuz ve gerçekliğe
geçiş yapıyorsunuz,

o korkunç rahatsızlık hissi geliyor,

o gerçek sıkıntı duygusu

ve hemen aklınıza düşünceler doluyor.

İşte yapmanız gereken
bir sürü görev

ve içinden çıkamayacağınız

sayfa sayfa eposta,

geri dönmeniz gereken aramalar,

şehrin diğer yanındaki önemli toplantı,

trafiğe takılacaksınız,

çocukları almaya gecikeceksiniz,

köpeğiniz hastalanmış,
bir de ne yemek yapacağım derdi var.

Aman Tanrım.

Hayatınızın sorunu ne?

Hayatımın sorunu ne?

(Kahkaha)

İşte bu düşünce akımı öngörme.

Beyniniz, vücudunuzun sıkıntılı
olarak algıladığı o hisler için

bir açıklama bulmaya çalışıyor,

tıpkı baştaki görselle yaptığınız gibi.

Beyniniz o hislere neyin yol
açtığını anlamaya çalışıyor ki

siz o konuda ne yapacağınızı bilesiniz.

Ancak o hisler,

hayatınızın sorunlu olduğu
anlamına gelmiyor olabilir.

Sadece fiziksel bir nedeni olabilir.

Belki de yorgunsunuzdur.

Belki de yeterince uyumadınız.

Belki de açsınız.

Belki de susuz kaldınız.

Bir daha o rahatsızlık hissi gelince,

kendinize sorun:

Bunun sebebi fiziksel olabilir mi?

duygusal sıkıntılarınızı

fiziksel sıkıntılara dönüştürüyor
olmanız mümkün mü?

Jedi akıl oyunlarıyla

kendinizi depresyondan kurtarabileceğinizi

veya başka bir anksiyete
ya da ciddi bir durum içinden

çıkabileceğinizi söylemiyorum.

Söylediğim şey,

duygularınız üzerinden sandığınızdan
daha çok kontrol sahibi olduğunuz

ve duygusal sıkıntılarınızı

ve beraberinde hayatınıza
getirdiği sonuçları

tecrübelerinizi farklı bir şekilde

şekillendirmeyi öğrenerek
sonlandırabilirsiniz.

Bunu hepimiz biraz sabırla

başarabilir ve bunda çok iyi olabiliriz,

araba sürmek gibi.

İlk başta çok emek gerektiriyor

ama sonra neredeyse
otomatik bir hâl alıyor.

Sizi bilmiyorum

ama ben bunun ilham verici ve güçlendirici
bir mesaj olduğu kanısındayım

ve yıllar süren bir araştırmayla
destekleniyor olması

beni mutlu bir bilim insanı yapıyor.

Ancak sizi uyarmalıyım
beraberinde getirdiği bir detay var,

çünkü daha çok kontrol
daha çok sorumluluk demek.

Otomatik olarak uyarılan
ve beyninizin derinliklerinde

saklı bir efsanevi bir duygu devresinin

insafında değilseniz,

o hâlde kim sorumlu,

siz kötü davrandığınızda sorumlusu kim?

Sizsiniz.

Duygularınız için suçlanabilir
olduğunuzdan değil,

bugünkü hareket ve deneyimlerinizin

yarın beyninizin öngörüleri
olacağı için.

Bazen bir durumdan sorumlu oluruz,

suçlanacak kişi olduğumuz için değil

sadece o durumu değiştirebilecek
kişiler olduğumuz için.

Sorumluluk büyük bir kelime.

O kadar büyük ki

insanlar duygularla doğmadığımıza
ve onların sonradan edinildiğine dair

bilimsel kanıtlara karşı koyma
arzusu hissediyorlar.

Duygularımızdan sorumlu olduğumuz

fikrini hazmetmek gerçekten güç.

Ama bu fikri kendinize zorla
kabul ettirmenizi söylemiyorum.

Sadece derin bir nefes alın,

gerekiyorsa bir bardak su alın,

ve bu fikre açılın.

Sorumluluğu kabul edin

çünkü daha sağlıklı bir bedene
daha adil ve bilinçli bir yasal sisteme,

daha esnek ve daha yeterli

bir duygusal hayata açılan bir köprü bu.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)