Dlaczego mamy wyższe IQ niż nasi dziadkowie

Zjawisko osiągania przez każde kolejne pokolenie wyższych wyników w testach IQ nazywa się efektem Flynna. Czy rzeczywiście stajemy się coraz mądrzejsi, czy tylko myślimy inaczej? Podczas tej szybkiej wycieczki przez historię poznawczą XX wieku etyk James Flynn sugeruje, że zmiany w sposobie myślenia mają zaskakujące (i nie zawsze pozytywne) konsekwencje.

Zrobimy sobie szybką wycieczkę

przez historię poznawczą XX wieku,

bo w tym wieku

nasze umysły drastycznie się zmieniły.

Samochody używane w roku 1900

zmieniły się, bo mamy lepsze drogi

i inną technikę.

Nasze umysły też się zmieniły.

Zamiast zmagać się z konkretnym światem,

analizując go głównie

pod kątem potencjalnych korzyści,

zaczęliśmy stawiać czoła złożonemu światu,

który wymagał rozwinięcia

nowych nawyków myślowych.

Dotyczą one spraw takich,

jak ubranie tego konkretnego świata w kategorie,

wprowadzenie abstrakcji,

którym staramy się nadać logiczną spójność,

i branie na poważnie tego, co hipotetyczne,

czyli rozważanie tego, co mogłoby być,

zamiast tego, co jest.

Na tę drastyczną zmianę
zwróciły moją uwagę

znaczące przyrosty

ilorazu inteligencji w ostatnim czasie.

Nie chodzi o kilka więcej poprawnych odpowiedzi

na testach IQ.

Odpowiadamy dużo lepiej,

niż każde poprzednie pokolenie,

odkąd wynaleziono testy na inteligencję.

W przeliczeniu na dzisiejsze normy

ludzie sprzed 100 lat,

uzyskaliby średnią 70 punktów IQ.

Przeliczając nasze wyniki na ich normy,

uzyskalibyśmy średnią 130 punktów.

To nasuwa wiele pytań.

Czy nasi bezpośredni przodkowie

byli niemal umysłowo zacofani?

70 punktów IQ to próg klasyfikacji
dla niedorozwoju umysłowego.

Czy może to my wszyscy mamy wysokie IQ?

130 punktów IQ to próg klasyfikacji
dla wysokiej inteligencji.

Spróbuję przedstawić trzecią opcję,

która tłumaczy o wiele więcej,
niż dwie poprzednie.

Żeby nabrać odpowiedniej perspektywy,

wyobraźmy sobie,
że Marsjanin przyleciał na Ziemię

i znalazł zniszczoną cywilizację.

Marsjanin był archeologiem.

Znalazł tarcze,

których używano do ćwiczeń w strzelaniu.

Najpierw spojrzał na te z 1865 roku

i odkrył, że ludziom w ciągu minuty

udawało się trafić w dziesiątkę tylko raz.

Potem odkrył, że w 1898 roku

trafiano w środek już 5 razy na minutę.

W 1918 r. doszło do 100 strzałów.

Na początku archeolog byłby zdumiony.

Powiedziałby: "Te testy miały sprawdzić,

stabilność ręki, ostrość wzroku

stabilność ręki, ostrość wzroku

i umiejętność panowania nad bronią.

Jak to możliwe, że ich wyniki

tak niesamowicie się poprawiły?".

My oczywiście znamy odpowiedź.

Gdyby Marsjanin spojrzał na pola bitew,

odkryłby, że w czasie wojny secesyjnej

ludzie mieli tylko muszkiety.

W czasie wojny amerykańsko-hiszpańskiej

mieli karabiny powtarzalne,

a do czasów I Wojny Światowej

dorobili się karabinów maszynowych.

Innymi słowy, za postęp odpowiadał sprzęt,

a nie przeciętny żołnierz,

bystrość wzroku,

i stabilność ręki.

Wyobraźmy sobie umysłową artylerię,

którą zdobyliśmy w ciągu stulecia,

Chyba pomoże nam w tym inny myśliciel,

którym jest Aleksandr Łurija.

Przyglądał się on ludziom

tuż przed rozpoczęciem wieku nauki

i odkrył, że niechętnie klasyfikują

świat konkretów.

Chcieli go rozbijać

na przydatne dla nich, małe kawałki.

Odkrył, że niechętnie

rozważają hipotezy

czy spekulują o tym, co może się wydarzyć.

Odkrył też, że kiepsko
radzą sobie z abstraktami

i stosowaniu do nich logiki.

Przytoczę kilka wywiadów, które przeprowadził.

Rozmawiał z człowiekiem

w rosyjskiej wsi.

Tamtejsi ludzie w 1900 roku

chodzili do szkoły może 4 lata.

Zapytał tego człowieka,

co mają ze sobą wspólnego kruki i ryby.

Facet odpowiedział: "Kompletnie nic.

Mogę zjeść rybę, ale nie kruka.

Kruk może złowić rybę,

ale ryba nic mu nie może zrobić".

Łurija zapytał, czy oba nie są zwierzętami.

Człowiek odparł: "Oczywiście, że nie.

Jedno jest rybą,

a drugie ptakiem".

Interesowało go tylko to,

co może zrobić z konkretnymi obiektami.

Łurija udał się do kolejnej osoby

i powiedział:

"W Niemczech nie ma wielbłądów.

Hamburg to miasto w Niemczech.

Czy w Hamburgu są wielbłądy?".

Człowiek powiedział:

"Jeśli jest wystarczająco duży,
powinny tam być wielbłądy".

Łurija spytał: "Ale co sugerują moje słowa?".

Człowiek odparł: "Może to mała wioska

i nie ma tam miejsca dla wielbłądów".

Rozmówca chciał to traktować

tylko jako konkretny problem.

Był przyzwyczajony,
że w wioskach są wielbłądy,

i nie potrafił użyć hipotezy,

że w Niemczech może nie być wielbłądów.

Trzeci wywiad został przeprowadzony

na temat bieguna północnego.

Łurija powiedział: "Na biegunie północnym
zawsze leży śnieg.

Tam, gdzie zawsze leży śnieg,
niedźwiedzie są białe.

Jakiego koloru są niedźwiedzie
na biegunie północnym?".

Odpowiedź brzmiała:

"Trzeba to ustalić przez świadków.

Gdyby ktoś mądry przyjechał stamtąd

i powiedział, że niedźwiedzie są tam białe,

może bym mu uwierzył,

ale ja widziałem tylko brązowe niedźwiedzie".

Rozmówca znów nie chciał

wyjść poza świat konkretów,

analizując go przez codzienne doświadczenia.

Było dla niego istotne,

jakiego koloru są niedźwiedzie,

bo na nie polowano.

Ludzie niechętnie angażowali się
w te rozważania.

Jeden z nich zapytał Łuriję,

"Jak można rozwiązać coś,
co nie jest rzeczywistym problemem?

Żadna z tych kwestii nie jest prawdziwa.

Jak możemy się do nich odnieść?".

Czy te trzy kategorie,

klasyfikacja,

logika w stosunku do abstraktów

i poważne podeście do hipotez,

mają znaczenie w świecie rzeczywistym,

poza laboratorium?

Podam wam kilka przykładów.

Dziś prawie każdy ma dyplom szkoły średniej.

Czyli z 4 do 8 lat kształcenia

przeszliśmy do 12 lat formalnej edukacji,

a 52% Amerykanów

miało też styczność
z jakąś formą wyższego kształcenia.

Nasza obecna edukacja

jest też znacznie bardziej naukowa,

a do nauki nie można podejść
bez klasyfikowania świata.

Nie można się przy niej obyć
bez stawiania hipotez.

Nauka musi być logicznie spójna.

Sprawy zmieniły się nawet
w szkołach podstawowych.

W 1910 roku wszystkie egzaminy

dla 14-latków w stanie Ohio

sprawdzały znajomość

społecznie cenionych, konkretnych informacji.

Były to takie rzeczy,

jak znajomość stolic

ówcześnie istniejących stanów.

Egzaminy przeprowadzane

w stanie Ohio w 1990 roku

w całości skupiały się na abstraktach,

jak: "czemu największe miasto

danego stanu rzadko jest jego stolicą".

Trzeba było pomyśleć,

że kontrolę nad ustawodawstwem
mieli ludzie ze wsi,

którzy nienawidzili wielkich miast.

Zamiast ustanawiać stolicą duże miasto,

umieszczali ją w siedzibie hrabstwa.

Wybrali Albany zamiast Nowego Jorku,

Harrisburg zamiast Filadelfii,

i tak dalej.

Zmieniła się więc istota edukacji.

Uczymy ludzi serio traktować hipotezy,

używać abstraktów i logicznie je łączyć.

Co z zatrudnieniem?

W 1900 roku 3% Amerykanów

wykonywało wymagające poznawczo zawody.

Tylko 3% ludzi było prawnikami,
lekarzami czy nauczycielami.

Dzisiaj wymagające poznawczo zawody

wykonuje 35% Amerykanów.

Są to nie tylko zawody właściwe,

takie jak lekarz, naukowiec czy wykładowca,

ale też wiele zawodów wspierających,

takich jak technik

czy programista.

Dziś wiele zajęć
stawia wymagania poznawcze.

A wymaganiom współczesnego rynku pracy

możemy sprostać tylko

przez większą elastyczność poznawczą.

Nie tylko więcej osób

wykonuje wymagające poznawczo zawody.

Te zawody też się rozwinęły.

Porównajcie lekarza z 1900 roku,

który tak naprawdę
znał po prostu kilka sztuczek,

ze współczesnym internistą czy specjalistą,

po wielu latach nauki.

Porównajcie bankiera z 1900 roku,

któremu potrzebny był tylko dobry księgowy

i wiedza o tym, komu w okolicy można wierzyć,

że spłaci kredyt.

Korporacyjni bankierzy,
którzy doprowadzili świat do ruiny,

byli może na bakier z moralnością,

ale byli bardzo sprawni umysłowo.

Znacznie przewyższali bankierów z 1900 roku.

Musieli analizować prognozy

dla rynku nieruchomości.

Musieli budować skomplikowane pakiety

obligacji zabezpieczonych długiem,

żeby dług wyglądał
na zyskowny składnik aktywów.

Musieli przekonać agencje ratingowe,

żeby dały im ocenę AAA,

chociaż w wielu przypadkach
w zasadzie je przekupili.

Musieli też oczywiście przekonać ludzi

do akceptacji tych tak zwanych "aktywów"

i do ich kupna,

pomimo wysokiego ryzyka.

Weźmy współczesnego rolnika.

Dzisiejszy zarządca gospodarstwa rolnego

mocno się różni od rolnika z 1900 roku.

Czyli nie tylko mamy więcej

wymagających poznawczo zawodów.

Chodzi też o rozwój takich zajęć,

jak prawnik, lekarz, stawiających wymagania

naszym zdolnościom poznawczym.

Wróćmy do wykształcenia i rynku pracy.

Niektóre z nawyków umysłowych,

które wykształciliśmy w XX wieku,

opłaciły się w nieoczekiwany sposób.

Jestem przede wszystkim etykiem,

mam tylko urlop od psychologii.

Zasadniczo interesuje mnie
debata na temat etyki.

W ciągu ostatniego stulecia

w krajach rozwiniętych, takich jak USA,

ta debata wzmogła się,

bo zaczęto poważnie traktować hipotezy

oraz uogólnienia,

i szukać logicznych powiązań.

Kiedy w 1955 r. wróciłem
po studiach do domu,

w czasach Martina Luthera Kinga,

do domu wróciło też wielu innych.

Zaczęli kłócić się z rodzicami i dziadkami.

Mój ojciec urodził się w 1885 roku

i nie był zbytnio uprzedzony do innych ras.

Jako Irlandczyk nienawidził Anglików tak,

że nie starczało mu uczuć dla innych.

(Śmiech)

Jednak czuł, że rasa czarna jest gorsza.

Kiedy zapytaliśmy rodziców i dziadków,

jak poczuliby się, gdyby jutro
obudzili się czarni,

odparli, że to największa głupota,
jaką od nas słyszeli.

Znacie kogoś, kto rano obudził się...

(Śmiech)

i stwierdził, że jest czarny?

Czyli koncentrowali się

na konkretnych, odziedziczonych
przekonaniach i postawach.

Nie brali hipotez na poważnie,

a bez hipotez

ciężko prowadzić moralną debatę.

Musisz powiedzieć: "Wyobraź sobie,

że jesteś w Iranie,

a twoja rodzina ucierpiała,

chociaż nie zrobili nic złego.

Jakbyś się czuł?".

Jeśli ktoś ze starszego pokolenia odpowie,

że przecież rząd o nas dba,

a więc o nich powinien zadbać ich rząd,

to znaczy, że nie chce
poważnie rozpatrywać hipotez.

Weźmy islamskiego ojca,
którego córkę zgwałcono,

i który uważa, że trzeba ją zabić
w imię honoru.

Traktuje swoje przekonania

jak odziedziczone kije i kamienie.

Nie porusza ich żadna logika.

To po prostu odziedziczone konwencje.

Dzisiaj powiedzielibyśmy może:

"Wyobraź sobie, że pobito cię
do nieprzytomności i zgwałcono.

Zasługiwałbyś na śmierć?".

Odparłby: "Koran o tym nie mówi.

To nie jest jedna z moich zasad".

Dzisiaj uogólniacie zasady.

Formułujecie je jako abstrakty,
i myślicie o nich logicznie.

Jeśli wyznajecie zasadę,

że ludzie nie powinni niewinnie cierpieć,

to żeby wykluczyć czarnych,

musielibyście stworzyć wyjątki.

Musielibyście stwierdzić, że sam kolor skóry

nie wystarcza, by za niego cierpieć.

Czarni muszą być czymś splamieni.

Wtedy można przytoczyć empiryczne przykłady.

Jak czarni mogą być splamieni,

skoro święty Augustyn
i Thomas Sowell są czarni.

Można zacząć dyskusję moralną,

bo zasady moralne
przestają być konkretnymi zapisami.

Traktujemy je całościowo,

a są spójne dzięki logice.

Jak doszliśmy do tego,
wychodząc od testów na inteligencję?

Właśnie dlatego zainteresowałem się
historią poznawczą.

Testy IQ pokazują,

w jakich dziedzinach
nastąpiły największe postępy.

Test podobieństw Wechslera

dotyczy klasyfikacji

i to właśnie tutaj

zrobiliśmy największe postępy.

Część testów IQ

dotyczy logiki w stosunku do abstraktów.

Może rozwiązywaliście
test matryc Ravena,

który w całości opiera się na analogiach.

W 1900 r. rozpoznawano proste analogie.

Jeśli powiedziało im się,
że koty są podobne do żbików,

i zapytało, do jakich zwierząt
podobne są psy,

odpowiadali, że do wilków.

Ale już w 1960 roku

potrafiono dostrzec
bardziej skomplikowane analogie.

Jeśli usłyszeli, że po dwóch kwadratach
występuje trójkąt,

na pytanie, co wystąpi po dwóch kołach,

odpowiadali, że półkole.

Tak, jak trójkąt jest połową kwadratu,

tak półkole połową koła.

W 2010 roku absolwenci uczelni,

zapytani, co nastąpi po dwóch 16,

skoro po dwóch kołach następuje półkole,

odpowiadali, że 8, bo osiem to połowa 16.

Czyli odeszli od świata konkretów
na tyle daleko,

że potrafili nawet zignorować

różnice w symbolach,
które pojawiły się w pytaniu.

Powiem teraz o jednej
przygnębiającej rzeczy.

Nie rozwinęliśmy się na wszystkich polach.

Jednym ze sposobów radzenia sobie

ze skomplikowanym współczesnym światem,

jest polityka.

Można mieć humanitarne zasady moralne,

umiejętność klasyfikacji
i stosowania logiki do abstraktów,

ale bez znajomości historii i innych krajów

nie można uprawiać polityki.

Młodzi Amerykanie czytają coraz mniej

książek historycznych i literatury,

mniej materiałów na temat zagranicy.

Zasadniczo są oderwani od historii.

Żyją w bańce mydlanej teraźniejszości.

Nie odróżniają wojny koreańskiej
od wojny w Wietnamie.

Nie wiedzą, kto był sojusznikiem USA
w II wojnie światowej.

Pomyślcie, jak inna byłaby Ameryka,

gdyby każdy obywatel wiedział,

że wojska zachodnie
już piąty raz wkraczają do Afganistanu,

i gdyby miał pojęcie o tym, co się stało

przy poprzednich czterech razach.

(Śmiech)

Mianowicie, że tuż po wycofaniu

nie został po nich nawet ślad na piasku.

Albo pomyślcie jak wyglądałyby sprawy,

gdyby większość Amerykanów wiedziała,

że okłamywano ich
w czterech z ostatnich sześciu wojen.

Hiszpanie nie zatopili
okrętu wojennego Maine,

Lusitania nie była niewinnym statkiem,

tylko przewoziła amunicję.

Północny Wietnam nie zaatakował Siódmej Floty,

a Saddam Hussein nienawidził Al Kaidy

i nie miał z nią nic wspólnego.

Mimo to rząd przekonał 45% obywateli,

że byli w komitywie,

choć jeden powiesiłby drugiego na latarni.

Nie chcę jednak kończyć na smutno.

XX wiek pokazał ogromne rezerwy
zdolności poznawczych,

tkwiące w zwykłych ludziach,

podczas gdy arystokracja była przekonana,

że przeciętny człowiek nigdy nie da rady

myśleć tak, jak oni,

ani mieć podobnych zdolności poznawczych.

Lord Curzon,

widząc ludzi kąpiących się
w Morzu Północnym,

zapytał: "Dlaczego nikt nie powiedział mi,

że pospólstwo ma tak białe ciała?".

Tak, jakby byli gadami.

Dickens i mylił się i nie.
[Korekta: Rudyard Kipling]

mówiąc: "Dama pułkownika i Judy O'Grady

są w środku siostrami".

(Oklaski)