Hiç yaşlanmayan hücrelerin bilimi

Bedenimizi ne yaşlandırır... cildimiz kırışır, saçımız beyazlaşır, bağışıklık sistemimiz zayıflar? Biyolog Elizabeth Blackburn telomerazı keşfetmesiyle bu sorunun cevabını bularak Nobel Ödülü'nü paylaşıyor: Hücreler bölündüğünde salgılanan, kromozomların uçlarındaki koruyucuları yenileyen bir enzim. Blackburn'ün çığır açan araştırması hakkında daha çok şey öğrenin - yaşlanma üzerinde nasıl kontrol sahibi olabileceğimiz dâhil.

Sonun başlangıcı neresidir?

Bana göre her şey
bu küçük arkadaşla başladı.

Bu sevimli organizma,

yani bence sevimli,

Tetrahymena denilen tek hücreli bir canlı.

Yosun olarak da biliniyor.

Benim kariyerim yosunla başladı.

Bilim insanı olmam
pek de şaşırtıcı değildi.

Buradan uzakta büyüdüm,

yaşayan her şeye çok meraklı

küçük bir kızdım.

Zehirli denizanası toplar
ve onlara şarkı söylerdim.

Kariyerime başlarken de

hayatın en temel taşlarına ilişkin

sırlara çok meraklıydım.

Meraka değer verilen bir toplumda
yaşadığım için şanslıydım.

Bana göre Tetrahymena adlı
bu yosun canlısı

çok merak ettiğim
temel bir sır hakkında

çalışmak için harikaydı:

hücrelerimizde kromozom adı verilen
DNA sarmalları.

Telomerler dediğimiz
kromozomun uç noktaları

merakımı cezbediyordu.

Araştırmama başladığımda,
telomerler hakkında

tek bildiğimiz kromozomun uç noktalarının
korunmasına yardım ettikleriydi.

Bu, hücreler bölündüğü zaman önemliydi.

Gerçekten önemliydi

ama telomerlerin
neler içerdiğini anlamak istedim,

bunun için de
çok fazlasına ihtiyacım vardı.

Görünen o ki
Tetrahymena sevimli canlısının

çok sayıda kısa lineer kromozomu var,

20.000 kadar,

bu çok sayıda telomer demek.

Telomerlerin, kromozomların ucunda
kodlanmayan

özel DNA parçalarından oluştuğunu
ortaya çıkardım.

Ancak bir sorun var.

Hepimiz hayata tek hücreli başlıyoruz.

Önce ikiye katlanıyor,
iki dörde, dört sekize,

bu şekilde devam ederek
200 milyon milyar hücreye ulaşıyor

ve yetişkin bedenimiz oluşuyor.

Bu hücrelerden bazılarının
binlerce kez bölünmesi gerek.

Burada durduğum şu an bile,

vücudumun her yerinde
hücreler hızlı bir şekilde yenileniyor,

böylelikle karşınızda
ayakta durabiliyorum.

Bir hücre her bölündüğünde,
tüm DNA'sı kopyalanmak zorunda,

o kromozomlar içindeki
DNA kodlarının tamamı

çünkü bu süreç, hücrelerimizin
iyi işlerliğini mümkün kılmak için

kalp hücrelerimizin dengeli bir
kalp atışı sağlaması için

çok önemli işleyiş talimatları taşıyor,

bu arada kalp hücrelerim
şu an isyan durumunda,

bu talimatlar, bağışıklık hücrelerimizin

bakteri ve virüslerle savaşabilmesi

ve beyin hücrelerimizin
ilk öpücüğümüzün anısını saklayabilmesi

ve hayat boyu öğrenmeyi sürdürebilmesi
bakımından hayati öneme sahip.

Ancak DNA'nın kopyalanmasında
bir hata var.

Hayatın gerçeklerinden biri.

Hücre her bölündüğünde
ve DNA her kopyalandığında,

uç noktalardaki DNA'nın bir kısmı
hasar görüyor ve kısalıyor,

telomere DNA'nın bir kısmı.

Bunu bir düşünün,

tıpkı ayakkabı bağcıklarınızın
ucundaki koruyucu kısım gibi.

O kısımlar bağcıklarınızı,
yani kromozomları aşınmadan korur

ve o uçlar kısalır veya düşerse,

aşınan o telomer
hücrelere bir sinyal gönderir.

''DNA artık korunmuyor.''

Sinyal gider. Ölme vakti geldi.

Hikâyenin sonu.

Üzgünüm, o kadar hızlı değil.

Hikâyenin sonu olamaz

çünkü Dünya'da yaşam henüz
yok olmadı.

Merak ediyordum,

bu aşınma kaçınılmazsa eğer,

doğa nasıl oluyor da

kromozomlarımızın
bütünlüğünü koruyabiliyor?

Tetrahymena adlı yosun canlısını
hatırladınız mı?

İşin akıl almaz yanı şu ki tetramina
hücreleri asla yaşlanmıyor ve ölmüyor.

Zaman geçtikçe telomerleri kısalmıyor.

Hatta bazen uzuyorlar bile.

İşin içinde bir şey daha vardı

ve işin gerçeği,
hiçbir kitapta olmayan bir şeydi bu.

Olağanüstü öğrencim Carol Greider ile
laboratuvarda çalışırken,

bu arada Carol ve ben konuyla ilgili
Nobel Ödülü'nü paylaştık,

bazı deneyler yapmaya başladık

ve hücrelerin bir şeye daha
sahip olduğunu fark ettik.

telomerleri yenilenebilen, uzayabilen

daha önce düşünülmemiş bir enzimdi,

bunu, telomeraz diye adlandırdık.

Sonra yosunumuzun telomerazını
çıkarttığımız zaman,

telomerleri küçüldü ve öldüler.

Yani çok sayıdaki telomerazları sayesinde

yosun canlılarımız hiç yaşlanmıyordu.

Biz insanlar için
böyle bir mesaj almak

inanılmaz umut verici

çünkü anlıyoruz ki

yaşlandıkça
telomerlerimiz kısalıyor

ve inanılmaz bir şekilde
bu kısalma bizi yaşlandırıyor.

Genelleme yaparsak,
telomerleriniz uzunsa

daha şanslısınız.

Yaşlanma etkilerini hissetmemize

ve görmemize neden olan şey
telomerlerin kısalması.

Cilt hücrelerim ölmeye başlıyor

ve kırışıklar görmeye başlıyorum.

Saç pigment hücreleri ölüyor.

Beyazlar görmeye başlıyorsunuz.

Bağışıklık hücreleri ölüyor.

Hastalanma riskiniz artıyor.

Son 20 yıllık kümülatif araştırmalar

telomer aşınmasının

kardiyovasküler hastalıklara
yakalanma riskini arttırdığını gösterdi.

Alzheimers, bazı kanserler ve diyabet,

pek çoğumuzun ölümüne neden olan durumlar.

O hâlde bunu düşünmek zorundayız.

Neler oluyor?

Bu aşınma,

yaşlanıyor ve yaşlı hıssediyoruz, evet.

Telomerlerimiz aşınma
savaşını daha hızlı kaybediyor.

Daha genç hissedenlerimiz,

görünüşe göre
telomerleri daha uzun süre

uzun kalıyor,

böylece gençlik hissi uzuyor

ve istemediğimiz riskler
doğum günleri geçtikçe

azalıyor.

Pekâlâ,

çok zor değil.

Eğer telomerlerim
ne kadar hızlı yaşlı hissedeceğim

ve yaşlanacağımla bağlantılıysa,

telomerlerim, telomeraz
tarafından yenilenebilirse

o hâlde yaşlanma etkilerini
geciktirmek için tüm yapmam gereken

Costco boyunda bir şişe A sınıfı

organik ticari telomeraz bulmak, değil mi?

Harika! Problem çözüldü.

(Alkışlar)

O kadar hızlı değil, üzgünüm.

Ne yazık ki böyle değil.

Peki neden?

Çünkü insan genetiği bize şunu öğretti,

konu telomeraz olduğunda

bıçak sırtında yaşıyoruz.

Basitçesi,

telomerazı dürtmek
bazı hastalık risklerini azaltıyor, evet

ama bir takım kötü huylu
kanser risklerini de arttırıyor.

Yani o büyük boy telomerazı
alsanız dahi,

ki bu tür şüpheli ürünler satan
çok sayıda web sitesi var,

sorun şu ki kanser riskinini de
tetiklemiş oluyorsunuz.

Bunu istemiyoruz.

Merak etmeyin,

çünkü aslında durumun
komik olduğunu düşünüyorum,

pek çoğumuz içinden
'keşke yosun olsaydım' diyor.

(Kahkaha)

Telomerler ve düzeni hakkında

biz insanların dikkat etmesi
gereken bir şey var.

Önce bir şeyi açıklamak istiyorum.

Konu insan hayatını aşırı uzatmak

veya ölümsüzlük değil.

Sağlık ömrümüzü uzatmak.

Sağlık ömrü, hastalık olmadan

sağlıklı ve üretken bir şekilde
hayattan zevk aldığınız

yılların toplamıdır.

Hastalık ömrü, bunun tam tersidir,

yaşlı, hasta ve ölüyor hissettiğiniz
dönemdir.

Asıl soru şu,

eğer telomeraz içemiyorsak,

telomerlerimin uzunluğu,
dolayısıyla sağlığım üzerinde

kanser riskleri olmadan

kontrol sahibi olabilir miyim?

Öyle mi?

2000 yılı.

Minik telomerleri uzun yıllar boyunca
çok mutlu bir şekilde

itinayla yakından inceliyorum,

Elissa Epel adında bir psikolog
laboratuvarıma geldi.

Elissa'nın uzmanlık alanı
ciddi ve kronik psikolojik stresin

akıl ve vücudumuz üzerindeki etkisi.

Orada öylece duruyordu,

ne tesadüfse giriş de
bir morga bakıyordu,

(Kahkahalar)

Bana bir ölüm-kalım sorusu vardı.

''Kronik stres yaşayanların
telomerlerine ne oluyor?''

diye sordu.

Hasta bakıcılar üzerinde çalışıyordu,

özellikle çocukları kronik
hastalıklara sahip anneler,

mide rahatsızlığı olsun, otizm,
adını siz koyun,

uzun süre boyunca büyük strese
maruz kalmış bir grup.

Şunu söylemeliyim ki

sorusu beni çok değiştirdi.

Tüm bu zaman boyunca
telomerleri

minik moleküler yapılar
olarak düşünmüştüm

ve genlerin onları kontrol ettiğini.

Elisa hasta bakıcılar hakkında
sorusunu sorduğunda,

telomerlere bakış açım değişti.

Genler ve kromozomların ötesinde

üzerinde çalıştığımız gerçek insanların
hayatlarını gördüm.

Ben de bir anneyim

ve o anda

başa çıkması zor bir durumla
çoğu zaman yardım almadan

çocuklarıyla ilgilenen

o annelerin düşünmek beni çok etkiledi.

Bu kadınlar,

genellikle çok yorgun görünürler.

Telomerlerinin de yıpranmış
olması mümkün müydü?

Merakımız şevke dönüştü.

Elissa bu hasta bakan annelerden
deney için bir grup seçti,

şunu sormak istedik:
Kronik bir rahatsızlığa sahip

çocuklarına bakmakla geçirdikleri
yıllara kıyasla

telomerlerinin uzunluğu ne kadardı?

Dört yıl geçti

ve tüm sonuçları aldığımız gün geldi,

Elissa ilk dağılıma baktı

ve resmen nefesi kesildi,

çünkü veriye ilişkin bir şema vardı

ve tam da varlığından korktuğumuz
meyil görünüyordu.

Orada kağıtta yazılıydı.

Annenin hastaya bakmakla

geçirdiği yıllar arttıkça,

yaşına bakılmaksızın,

telomerleri kısalıyordu.

Kendisi durumunu

daha stresli olarak değerlendirdikçe,

telomerazı daha düşük,
telomerleri daha kısa oluyordu.

Biz hiç duyulmamış bir şeyi keşfettik:

Ne kadar kronik stres çekerseniz,
telomerleriniz o kadar kısalıyor,

yani erken bir hastalık döngüsüne
düşmeniz daha muhtemel

hatta zamansız bir ölüme.

Bulgularımız
insanların hayatlarındaki olayların

ve bu olaylara verdikleri tepkilerin

telomerlerin düzenini
değiştirebileceğiydi.

Yani telomer uzunluğu
yaşın yıl bakımından yorumu değildi.

Elissa'nın bana sorduğu

ilk soru gerçekten de
bir ölüm kalım sorusuydu.

Neyse ki o verilerde gizli
umut da vardı.

Bazı annelerin,

uzun yıllar çocuklarına
itinayla bakmalarına karşın,

telomerlerini koruyabildiklerini saptadık.

Bu kadınları yakından incelemek
strese dayanıklı olduklarını gösterdi.

Bir şekilde durumlarını

bir tehdit olarak değil

bir zorluk olarak görüyorlardı,

bu da bizim çok önemli bir noktayı
anlamamızı sağladı:

Hücrelerimize kadar,

yaşlanma üzerinde kontrol sahibiyiz.

Şimdi ilk merakımız
bulaşıcı bir hâle geldi.

Farklı alanlardan binlerce bilim insanı

uzmanlıklarına telomer
araştırmasını da ekledi

ve bulgular hızlı arttı.

10.000'e yakın bilimsel makale var
ve sayı artıyor.

Bazı çalışmalar
hızla ilk bulgumuzu doğruluyor,

evet, kronik stres
telomerler için iyi değil.

Pek çok çalışma

yaşlanma süreci üzerinde
daha önce hayal edebileceğimizden

bile fazla kontrol sahibi
olduğumuzu gösterdi.

Birkaç örnek:

Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi'nden
bir çalışma

uzun süreli bunama rahatsızlığı çeken
yakınlarına bakan insanların

telomer düzen kapasitesini inceledi

ve iki ay günde 12 dakika boyunca

bir tür meditasyon yaptıklarında

telomerlerde iyileşme olduğu görüldü.

Tavır gerçekten önemli.

Sürekli negatif düşünen biriyseniz,

stresli bir durumu
tehdit stres yanıtıyla görürsünüz,

örneğin patron sizi görmek istediğinde,

otomatik olarak
''Kovulacağım'' diye düşünürsünüz

kan damarlarınız kasılır

ve kortizol stres hormonu
seviyeniz artar,

sonra da o vaziyette kalır,

zaman içinde bu yüksek seyreden
kortizol düzeyi

telomerazınız üzerinde etki yapar.

Telomerleriniz için iyi değil.

Diğer yandan,

Stresli bir durumu
aşılacak bir zorluk olarak görürseniz,

kan kalbinize ve beyninize akar

ve kısa ama enerji veren
bir kortizol dalgası yaşarsınız.

Bu ''hadi bakalım'' tavrı sayesinde

telomerleriniz güvende olur.

Yani...

Tüm bunlar bize ne söylüyor?

Telomerleriniz güvende.

Kendi telomerlerinize olanları

değiştirme gücüne sahipsiniz.

Ancak merakımız daha da körüklendi

çünkü kendi vücudumuz dışındaki

etkenleri de merak etmeye başladık.

Onlar da telomer düzenimizi
etkileyebilir miydi?

Biz insanlar
çok sosyal varlıklarız.

Telomerlerimizin de
sosyal olması mümkün olabilir miydi?

Sonuçlar şaşırtıcı.

Çocukluktan itibaren,

duygusal ihmal, şiddete maruz kalma,

zorbalık ve ırkçılık

telomerlerimizi etkiliyor
ve sonuçlar uzun süreli.

Savaş bölgesinde yıllarca
yaşayan çocukların

üzerindeki etkiyi düşünebiliyor musunuz?

Komşularına güvenemeyen insanlar

ve kendi mahallesinde güvende
hissetmeyen insanlar

sürekli daha kısa telomerlere sahipler.

Yani ev adresiniz bile
telomerleriniz için önemli.

Diğer yandan,

çok yakın topluluklar,
uzun süreli evlilikler

ve yaşam boyu arkadaşlıklar

telomer düzenini iyileştiriyor.

Peki tüm bunlar bize ne söylüyor?

Kendi telomerlerimi etkileme
gücüne sahip olduğunu söylüyor,

ve sizinkini etkileme gücüne de.

Telomer bilimi bize ne kadar
birbirine bağlı olduğumuzu gösterdi.

Ama hâlâ merak ediyorum.

Merak ediyorum,

bir sonraki nesil için

nasıl bir düşünce tarzı bırakacağız?

Bir sonraki

genç erkek veya kadının

mikroskopla küçük bir canlıya bakışını

başka bir yosunu inceleyişini
destekleyecek miyiz?

Bizim bile bugün bilmediğimiz
bir sorunun cevabını merak edişini?

Tüm dünyayı etkileyecek
harika bir soru olabilir.

Belki de siz de kendiniz
hakkında meraktasınızdır.

Telomerlerinizi korumayı bildiğinize göre

sağlıklı yaşamak için
önünüzdeki yıllar

neler yapacağınız hakkında
merakta mısınız?

Başkalarının telomerlerini de
etkileyebildiğinizi bildiğinize göre,

nasıl bir fark yaratacağınızı

merak ediyor musunuz?

Dünyayı değiştirebilecek
merak gücüne sahip olduğunuza göre,

bizden sonraki nesiller için

dünyanın merakı destekleyeceği
konusunda nasıl emin olacaksınız?

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)