Các dạng hình ảnh mô tả kiến thức nhân loại qua các thời kỳ

Kiến thức phát triển như thế nào? Đôi khi nó bắt đầu với một ý tưởng gốc và lớn lên với nhiều phân nhánh. Chuyên gia đồ họa Manuel Lima khám phá lịch sử hàng ngàn năm của dữ liệu hình vẽ - từ ngôn ngữ đến các triều đại - thông qua sơ đồ cây. Đó là một câu chuyện lịch sử hấp dẫn về những cách trình bày mô tả kiến thức, và đó cũng là một cách nhìn xoáy sâu vào nỗi khao khát của nhân loại muốn vẽ nên bản đồ về điều con người chúng ta hiểu biết.

Hơn 10 năm qua,

tôi nghiên cứu về cách chúng ta
sắp xếp và trình bày thông tin.

Và tôi đã nhận thấy
một sự thay đổi thú vị.

Trong một thời gian dài,

ta tin tưởng vào trật tự sắp xếp tự
nhiên nơi thế giới chúng ta đang sống,

trật tự "Chuỗi xích vĩ đại của sự sống",
còn gọi là "Scala naturae" tiếng La-tinh,

một cấu trúc từ trên xuống
bắt đầu là Chúa ở trên đỉnh,

tiếp đó là các thiên thần, quý tộc,

người thường, động vật, vân vân ...

Quan niệm này dựa trên
bản thể luận của Aristotle,

giúp phân loại những gì con người từng
biết đến theo những tiêu chí cụ thể,

ví dụ như một hình ở sau tôi đây.

Nhưng trải qua thời gian khá lâu,

khái niệm này được xây dựng
trên sơ đồ cây phân nhánh

và được biết đến
với tên "Cây Porphyrian'',

được xem là Cây Kiến thức lâu đời nhất.

Sơ đồ phân nhánh của cây
thật sự

là một phương tiện hiệu quả
trong việc truyền đạt thông tin

và theo thời gian, nó trở thành
công cụ thông tin quan trọng

để mô tả sự đa dạng của
các hệ thống kiến thức.

Có thể thấy các cây được dùng để
liệt kê những chuẩn mực đạo đức,

như cây đức hạnh hay cây dục vọng
được nhiều người biết đến,

Như ở đây, những minh họa
tuyệt đẹp về Châu Âu thời Trung Cổ.

Dạng cây này cũng được dùng để mô tả
quan hệ gia đình

và những sự ràng buộc về huyết thống.

Chúng ta cũng thấy những cây phả hệ,

có lẽ đó là nguyên mẫu nổi tiếng nhất
của sơ đồ hình cây.

Tôi nghĩ nhiều bạn ở đây
có lẽ đã thấy cây gia đình.

Nhiều bạn thậm chí còn có cây gia phả
theo cách riêng của mình.

Thậm chí chúng ta có thể thấy cây
vẽ những hệ thống pháp luật,

rất nhiều chiếu chỉ và sắc lệnh
của vua chúa và giai cấp thống trị.

Và cuối cùng, tất nhiên,
rất thông dụng trong khoa học,

chúng ta có thể thấy cây sơ đồ mô tả
tất cả các loài mà con người biết đến.

Những cây sơ đồ ấy trở thành một biểu
tượng trực quan mạnh mẽ

bởi vì theo một cách nào đó,
chúng biểu hiện nỗi khao khát

hướng tới trật tự, cân bằng,
thống nhất và cân đối.

Tuy nhiên, nay chúng ta đang đối mặt với
nhiều thách thức phức tạp và lộn xộn mới

mà ta không thể hiểu được nếu chỉ sử dụng
một biểu đồ cây đơn giản.

Một phương tiện diễn đạt mới
đang hình thành,

và nó đang dần thay thế sơ đồ cây

để biểu diễn các hệ thống
đa dạng của kiến thức.

Nó cho chúng ta cách nhìn mới để
hiểu thế giới quanh ta.

Phương tiện biểu hiện mới này là
mạng lưới.

Chúng ta có thể thấy sự thay đổi từ sơ
đồ cây sang mạng lưới

ở nhiều lĩnh vực kiến thức.

Chúng ta có thể thấy sự thay đổi
trong cách chúng ta hiểu bộ não.

Trước đây, chúng ta từng nghĩ não

như một cơ quan tập trung
có tính mô đun,

ở đó một vùng sẽ điều khiển một tập hợp
các hành động và hành vi,

càng biết về não,

chúng ta càng thấy não giống
một bản giao hưởng,

được thể hiện bởi hàng trăm,
hàng ngàn nhạc cụ.

Đây là một hình tuyệt đẹp
được thực hiện bởi Dự án Não Xanh,

ở đó bạn có thể thấy mô phỏng
10.000 nơron và 30 triệu kết nối.

Đây mới chỉ thể hiện được 10% của vùng
tân vỏ não ở động vật có vú.

Chúng ta cũng có thể thấy thay đổi này
khi mô tả kiến thức của con người.

Đây là vài mô hình cây kiến thức đặc biệt,
hay cây khoa học,

vẽ bởi nhà bác học Tây Ban Nha
Ramon Llull.

Llull thật sự là sư tổ,

người đầu tiên vẽ ra hình ảnh của
khoa học dưới mô hình cây,

đó là hình ảnh mà chúng ta dùng
mỗi ngày, khi nói,

"Sinh học là nhánh của khoa học,"

hay khi chúng ta nói,

"Di truyền là một nhánh
của khoa học."

Nhưng có thể hình đẹp nhất của các cây
kiến thức, ít nhất là đối với tôi,

là hình được vẽ trong bách khoa tự điển
Pháp bởi Diderot và d'Alembert năm 1751.

Đây thật sự là thành tựu của
Nền Khai Sáng Pháp,

và minh họa tuyệt đẹp này được
vẽ như một thư mục

cho bách khoa tự điển này.

Nó mô tả bao quát tất
cả các lĩnh vực khoa học

như là những nhánh của một cây.

Nhưng kiến thức thì phức tạp
hơn nhiều.

Đây là 2 bản đồ của Wikipedia mô tả
những liên kết qua lại của những bài viết-

liên quan đến lịch sử ở hình bên trái,
và liên quan đến toán ở hình phải.

Tôi nghĩ khi nhìn các bản đồ này

và những bản đồ khác được vẽ
trong Wikipedia-

đây là một trong những cấu
trúc hình rễ lớn nhất của con người-

ta có thể hiểu kiến thức nhân loại
phức tạp hơn đến mức nào

và phụ thuộc lẫn nhau, như là
một mạng lưới.

Chúng ta cũng có thể thấy
thay đổi thú vị này

trong cách ta mô tả các quan hệ
con người trong xã hội.

Đây là một sơ đồ tổ chức tiêu biểu.

Tôi nghĩ nhiều người trong các bạn đã
thấy dạng sơ đồ này,

ở công ty của bạn, hay nơi nào đó.

Nó là cấu trúc từ trên xuống

nó thường bắt đầu từ
Giám đốc điều hành ở đỉnh,

và ở đó bạn có thể nhìn xuống theo các
nhánh đến từng công nhân ở đáy.

Nhưng đôi khi con người, tất cả con
người đều độc nhất theo cách của họ,

và đôi khi bạn không tuân theo cấu trúc
cứng nhắc này.

Tôi nghĩ Internet làm thay đổi
hình mẫu này rất nhiều.

Đây là một sơ đồ hợp tác
xã hội trên mạng Internet

giữa những nhà phát triển Perl.

Perl là một ngôn ngữ lập trình nổi tiếng,

và đây, bạn có thể thấy cách
những lập trình viên

đang trao đổi các tập tin, và làm
việc chung trên một công việc cụ thể.

Và bạn có thể thấy rằng đây
là một quá trình chia sẻ toàn diện -

không có ai là lãnh đạo
trong tổ chức này cả,

đó là một mạng lưới.

Ta có thể thấy hình dạng này
trong tổ chức khủng bố.

Một trong những thách thức chính
của việc hiểu khủng bố ngày nay

là ta phải đối phó với các phần tử được
phân bố quyền và độc lập,

ta không thấy người lãnh đạo
của cả tổ chức.

Và đây, bạn có thể thấy cách thức
hình ảnh thể hiện.

Biểu đồ mà bạn thấy sau lưng tôi

cho thấy tất cả các kẻ khủng bố
ở vụ tấn công Madrid năm 2004.

Điều chúng đã làm ở đây là
phân chia mạng lưới

trong 3 năm khác nhau,

được trình bày bằng các lớp thẳng đứng
mà bạn thấy sau tôi.

Và các đường xanh nối kết các phần tử,

chúng hiện diện trong mạng lưới
từ năm này sang năm khác.

Thậm chí bạn nghĩ rằng không
có lãnh đạo,

những kẻ này có thể là những phần tử
có ảnh hưởng nhất trong tổ chức,

chúng biết rõ về kế hoạch quá khứ,

tương lai và mục đích
của nhóm này.

Ta cũng có thể thấy sự thay đổi
từ cây sang mạng lưới

ở cách mà chúng ta sắp xếp
và tổ chức các chủng loài.

Hình ảnh bên phải
là minh họa tốt nhất cho

điều Darwin kết luận
trong "Nguồn gốc các loài,"

Darwin gọi là " Cây Sự sống."

Darwin đã gửi một lá thư cho nhà xuất bản

để bổ sung thêm về sơ đồ đặt biệt này.

Nó là cốt lõi của thuyết
tiến hóa Darwin.

Nhưng gần đây, các nhà khoa học phát
hiện 1 bức màn che phủ cây sự sống này

là hệ thống vi khuẩn dày đặc,

những vi khuẩn này kết lại với nhau

trước đây, chúng được xem
là cá thể độc lập,

thì nay, các nhà khoa học cho là
chúng không thuộc cây sự sống,

mà là những hệ thống sự sống,
mạng lưới sự sống.

Cuối cùng, chúng ta có thể
thấy thay đổi này lần nữa,

khi chúng ta nhìn hệ sinh
thái trên hành tinh.

Chúng ta chỉ thấy những sơ đồ
chuỗi thức ăn đơn giản hóa

mà chúng ta đã học ở trường.

Còn đây là một miêu tả chính xác hơn
về hệ sinh thái.

Đây là sơ đồ do Giáo Sư
David Lavigne vẽ,

mô tả 100 loài có tương tác với cá tuyết

của vùng biển Newfoundland in Canada.

Tôi nghĩ ở đó, chúng ta có thể hiểu được
thiên nhiên đầy liên kết hữu cơ phức tạp

của vô vàn hệ sinh thái trên hành tinh.

Nhưng gần đây, hình ảnh của mạng lưới,

đang có thêm hình thức
và vẻ bên ngoài thay đổi,

và nó đang phát triển
phép phân loại hình ảnh.

một bộ cú pháp đang hình thành
trong một ngôn ngữ mới.

Đây là một trong những phương diện
đã cuốn hút tôi.

Đây là 15 phân loại khác nhau

mà tôi đang sưu tầm,

chúng ta có thể thấy sự đa dạng của
loại sơ đồ mới này.

Và đây là một ví dụ.

Hình đầu phía trên,
bạn thấy tia hồi tụ,

một cách nhìn trở thành
phổ biến từ 5 năm qua.

hình trên bên trái, là hình dự án
đầu tiên về mạng lưới gen,

kế bên là mạng lưới các địa chỉ
IP - máy con và trung tâm dữ liệu -

tiếp theo là mạng lưới các bạn bè
trên Facebook.

Có lẽ bạn không thể thấy
hết các dạng khác nhau,

dù chúng có cùng cách mô tả,
cùng mô hình,

để vẽ nên những kết nối phức tạp vô tận
của riêng chúng.

Đây là một vài ví dụ trong rất nhiều
tôi đã thu thập được,

của sự phân loại đang phát triển dạng
mạng lưới.

Nhưng những mạng lưới này không chỉ là
một hình ảnh khoa học.

Vì nhà thiết kế, nhà nghiên cứu và khoa
học còn vẽ nên nhiều hệ thống phức tạp,

theo nhiều cách ảnh hưởng lên
ngành nghệ thuật truyền thống

như hội họa và điêu khắc,

và ảnh hưởng lên rất nhiều nghệ sĩ.

Có lẽ vì các mạng lưới có sức mạnh mỹ
thuật to lớn trên họ -

chúng vô cùng ấn tượng-

chúng trở nên 1 chất
văn hóa được lan rộng,

và lôi cuốn một phong trào nghệ thuật
mới, tôi gọi là "chủ nghĩa mạng lưới."

Ta có thể thấy ảnh hưởng theo
nhiều cách trong chính phong trào này.

Đây chỉ là một trong nhiều ví dụ

cho thấy ảnh hưởng của
khoa học lên nghệ thuật.

Ví dụ bên trái của bạn
là một bản đồ IP,

một bản đồ do máy vi tính vẽ các
địa chỉ IP; ta lại gặp server và máy con.

Và bên phải của bạn,

là các "cấu trúc và mạng lưới
tạm thời" được Sharon Molloy thể hiện,

bằng sơn dầu và men trên vải.

Đây là một vài bức khác của Sharon Molloy,

những bức họa tuyệt đẹp và phức tạp.

Và đây là ví dụ khác về
thụ phấn chéo thú vị

giữa khoa học nghệ thuật.

bên trái, bạn thấy bức
" Nụ cười Du hành."

Nó là một tác phẩm của máy vi tính
về một mạng xã hội.

Bên phải, bạn thấy bức "Cánh đồng 4"
của Emma McNally,

chỉ dùng than chì trên giấy.

Emma McNally là một trong những người
lãnh đạo của phong trào này,

cô ta tạo ra những bức phong cảnh
ảo rất ấn tượng này,

ở đó bạn có thể nhận ra ảnh hưởng của
tưởng tượng theo trường phái mạng lưới.

Nhưng trường phái mạng lưới
không chỉ có ở không gian 2 chiều.

Đây có lẽ là một trong những
dự án tôi thích

về phong trào mới này.

Tôi nghĩ tiêu đề của 1 dự án cũng đã
nói lên tất cả :

"Thiên hà Hình thành Dọc theo Sợ tơ,

Như những Giọt nước Treo trên
Đường tơ Nhện."

Chỉ nhìn công trình đặc biệt này thôi
tôi cũng cảm thấy mạnh mẽ.

Nó được tạo ra bởi Tomás Saraceno,

ông ta dùng những không gian
rộng lớn này,

cài đặt những hệ thống khổng lồ
mà chỉ dùng những dây đàn hồi.

Bạn có thể di chuyển trong không gian này
và nhảy trên các dây đàn hồi này,

toàn bộ hệ thống như được chia thành từng
lớp thật giống thế giới mạng lưới hữu cơ.

Đây là một ví dụ khác

của trường phái mạng lưới lấy
từ một cấp độ khác.

Nó được tạo ra bởi nghệ sĩ
Chiharu Shiota người Nhật

trong tác phẩm "Nơi Thinh Lặng."

Chiharu, như Tomas Saraceno,
chăn lưới dày đặc đầy những phòng này,

Mạng lưới này dày đặc những dây đàn hồi,
gỗ đen và chỉ sợi,

và đôi khi có những thứ khác
như bạn thấy ở đây,

thậm chí có cả con người trong
nhiều tác phẩm của cô ta.

Nhưng những mạng lưới không chỉ là
một khuynh hướng mới,

nó còn quá dễ để bạn phá hủy.

Mạng lưới còn biểu hiện khái niệm
phân quyền,

khái niệm liên kết-nối,
khái niệm phụ thuộc đa chiều.

Cách suy nghĩ mới này là một thách thức

đối với chúng ta để giải quyết nhiều vấn
đề mà ta đối mặt ngày nay,

từ việc giải mã não người,

đến việc hiểu vũ trụ bao la ở ngoài kia.

Bên trái, bạn thấy một hình ảnh của
mạng lưới thần kinh của một con ruồi -

rất giống với não của ta
ở mức độ đặc biệt này.

Và bên phải, bạn thấy hình ảnh vẻ
bởi dự án Mô Phỏng Thiên Hà.

Nó là sự mô phỏng lớn nhất và thực nhất

về sự phát triển cấu trúc vũ trụ.

Nó có thể viết ra lịch sử của
20 triệu thiên hà

với dung lượng khoảng
25 terabytes tín hiệu.

Liệu có gì trùng hợp không,

khi tôi đưa ra so sánh đặc biệt này

một bên là kết nối nhỏ nhất
- hệ thần kinh -

và một bên là liên kết lớn nhất
- là chính vũ trụ -

để có thể gây ấn tượng
và lôi cuốn các bạn.

Như Bruce Mau đã từng nói,

"Khi mỗi thứ liên kết với mọi thứ khác,

dù tốt hay xấu, thì mỗi thứ
đều quan trọng."

Cảm ơn các bạn!

[tiếng vỗ tay]