Cinsiyet belirleme: Zannettiğinizden daha çetrefilli

Küçük ve karmaşık bir şey olan kromozomdan, hava durumu gibi basit bir şeye; cinsiyet belirleme sistemleri, hayvanlar aleminde ciddi değişiklikler gösteriyor. Biyolog ve öğretmen Aaron Reedy, söz konusu cinsiyet belirleme olduğunda ortaya çıkan türler arası muazzam farklılıkları anlatıyor.

Ders: Aaron Reedy, Animasyon: BuzzCo (http://buzzzco.com)

Eşim şu anda ilk çocuğumuza hamile

ve insanlar onu karnı burnunda görünce

istisnasız ilk sordukları soru şu oluyor:

"Kız mı yoksa erkek mi?"

Bu sorunun arka planında,

kendi insan biyolojik yapı
aşinalığımız dolayısıyla

kanıksadığımız bazı varsayımlar var.

İnsan yavruları için
erkek veya kız olma ihtimalini

%50-%50 olarak algılıyoruz.

Peki neden böyle?

Bunun cevabı, bizim
türümüz özelinde evrimleşen

cinsiyet belirleme sistemine bağlı.

Çoğu memeli için bebeğin cinsiyeti,

genetik olarak XY kromozom
sistemiyle belirleniyor.

Memelilerin bir çift
cinsiyet kromozomu vardır,

bunlardan biri anneden
ve diğeri de babadan geçer.

Bir çift X sonucunda kız

ve X ile Y'nin
birleşmesiyle de erkek olur.

Kadınlarda yumurta hücresine
iletecek yalnızca X olduğu

ve erkeklerin sperm hücrelerinden
X ya da Y verebilecekleri için

cinsiyeti baba belirler

ve erkek veya kız olma
ihtimali %50-%50'dir.

Bu sistem memelilerde iyi işledi

fakat hayat ağacı boyunca,

diğer hayvanlar için de iyi işleyen
başka sistemler olduğunu görebiliyoruz.

Genetik cinsiyet belirlemeye
sahip farklı tür hayvanlar da var

fakat onların sistemi,
bizimkinden oldukça farklı olabiliyor.

Kuşlar ve bazı sürüngenlerde
cinsiyet genetik olarak belirleniyor

fakat cinsiyetin baba tarafından
belirlenmesi yerine,

anne tarafından belirleniyor.

Bu gruplarda, bir çift Z cinsiyet
kromozomu sonucunda erkek oluyor,

bu yüzden erkeklerde
aktarabilecekleri yalnızca Z var.

Bununla birlikte, bu hayvanlarda

bir Z ve bir W kromozomu
bir çift olarak birlikte dişi üretiyor.

Bu sistemde, erkek veya dişi
olma ihtimali hâlâ %50-%50,

annenin yumurtasına Z
veya W koymasına bağlı olarak

sonuç değişiyor.

Bazı gruplarda genetik cinsiyet belirleme

tamamen farklı yönlerde ilerliyor.

Mesela, cinsiyet belirlemede en ilginç
sistemlerden biri karıncalar,

bundandır ki eğer erkek
karıncaysanız babanız olmuyor.

Bir karınca kolonisinde,
dramatik iş bölümü gerçekleşir.

Koloniyi koruyan askerler vardır,

yiyecek toplayan işçiler, yuvayı
temizleyen ve yavrulara bakanlar vardır

ve bir kraliçe ile üremede rol alan
küçük bir grup erkek karınca vardır.

Kraliçe çiftleşir ve devamında
erkeklerden aldığı spermleri depolar.

İşte tam bu noktada sistem
gerçekten ilginç bir hâl alır.

Eğer kraliçe depoladığı spermi
yumurtayı döllemek için kullanırsa

yumurta gelişir ve dişi meydana gelir.

Fakat yumurtayı döllemeden bırakırsa

yumurta yine de
bir karınca meydana getirir

ama daima erkek olur.

Anlayacağınız, erkek karıncaların
asla babası olmaz.

Erkek karıncalar hayatlarını
böyle sürdürürler,

her genin yalnızca bir kopyasıyla, yürüyen
cinsiyet hücresi gibi desek yeridir.

Bu sisteme haplodiploid sistem adı verilir

ve bunu yalnızca karıncalarda değil,

ayrıca arılar ve eşek arıları gibi
oldukça sosyal böceklerde de görebiliriz.

Bizim cinsiyetimiz genlerle belirlendiği

ve cinsiyetleri genlerle belirlenen
başka hayvanları bilmediğimiz için

bütün hayvanlarda yavrunun cinsiyetinin

aynı şekilde genlerle
belirlendiği varsayılabilir.

Fakat bazı hayvanlarda,

kız mı erkek mi olacağı sorusunun
genlerle hiçbir alakası yoktur

ve bu soru, hava durumu
gibi bir şeye bağlı olabilir.

Timsah ve çoğu kaplumbağa
buna örnek gösterilebilir.

Bu hayvanlarda, gelişen bir
yumurtadaki embriyonun cinsiyeti

sıcaklıkla belirlenir.

Bu türlerde, yavrunun cinsiyeti

yumurta bırakıldığında
henüz belli değildir

ve bütün gelişim sürecinin
hemen hemen ortalarına kadar,

kritik zamana gelinmedikçe de belirlenmez.

Bu süre boyunca, cinsiyet tamamen

yuvanın sıcaklığı ile belirlenir.

Mesela boyalı kaplumbağalarda,

kritik sıcaklık üzerindeki
ılık sıcaklıklar

yumurta içerisinde dişi oluşumuna

ve soğuk sıcaklıklarsa
erkek oluşumuna yol açar.

Bu mnemoniyi kim
ortaya attı emin değilim

fakat mevzu bahis boyalı
kaplumbağalar olduğunda,

hepsinin seksi ve havalı tipler
olduğunu düşünebilirsiniz.

Bazı tropikal balıklarda
dişi mi yoksa erkek mi olacağı sorusu

yaşamlarının belli bir
evresine kadar belli olmuyor.

Bütün palyaço balıkları
yaşamlarına erkek olarak başlarlar

fakat erginleştikçe dişi olurlar.

Yalnızca en dominant dişi
ve erkeğin üreyebildiği

katı, dominant bir hiyerarşiye sahip
küçük gruplarda hayatlarını sürdürürler

ve şaşırtıcı bir şekilde,
gruptaki dişinin ölmesi durumunda,

en büyük ve en dominant erkek
hızlıca dişi olur ve dişinin yerini alır

ve diğer bütün erkekler,
hiyerarşide bir üst seviyeye yükselir.

Bir diğer çok farklı okyanus
hayvanı olan yeşil kaşık kurdunda,

yavrunun cinsiyeti çevrenin
tamamen farklı bir yönüyle belirlenir.

Bu tür içerisinde,
her şey larvanın deniz yüzeyinde

rastgele nereye düştüğü ile alakalıdır.

Eğer larva açık deniz
yüzeyine düşerse dişi olur.

Fakat bir dişinin üzerine
düştüğü takdirde erkek olur.

Bazı türlerde kız mı erkek mi olacağı

genetik yollarla açıklanır.

Diğerlerinde, çevreyle açıklanır.

Bir başka grup içinse
bu sorunun bahsi bile geçmez.

Mesela kamçıkuyruk kertenkeleleri.

Bu çöl kertenkelelerinde cevap basit.

Kız, daima kız olurlar.

Bu türün neredeyse tamamı dişi
ve buna rağmen hâlâ yumurta bırakıyorlar,

bu yumurtalar çatlıyor
ve kendi dişi klonları meydana geliyor.

Peki kız mı yoksa erkek mi olacak?

Tüm hayvanlar alemi içerisinde

her şey gerçekten de
cinsiyet belirleme sistemine dayanıyor.

İnsanlar için,
bu sistem genetik XY sistemi.

Ben ve eşim içinse

erkek olacağını öğrendik.

(Öpücük)