Είναι η μνήμη σας απλώς μια ψευδαίσθηση; |Τζούλια Σο | TEDxPorto

Πώς μπορείτε να είστε βέβαιοι ότι οποιαδήποτε συγκεκριμένη ανάμνηση είναι αληθινή; Η Τζούλια Σο σάς μεταφέρει σε μια περιπέτεια στον παράξενο κόσμο της διείσδυσης στις αναμνήσεις. Δείχνει ότι μέσω ενός συνδυασμού αντιληπτικών ελαττωμάτων, ερεθισμάτων του εγκεφάλου και κοινωνικών επιρροών, οι αναμνήσεις σας μπορούν εύκολα να επηρεαστούν. Με όπλο της την επιστήμη, διερευνά πώς ακόμη και μερικές από τις πιο αγαπημένες και συναισθηματικές σας αναμνήσεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά μυθοπλασία.
Μέχρι το τέλος, θα σας κάνει να αναρωτιέστε αν είστε πραγματικά αυτοί που νομίζετε ότι είστε ή αν η αυτοβιογραφία σας είναι απλώς μια συναρπαστική ψευδαίσθηση.

Αυτή η ομιλία πραγματοποιήθηκε σε εκδήλωση του TEDx χρησιμοποιώντας τη συνεδριακή μορφή του TED αλλά οργανώθηκε ανεξάρτητα από μια τοπική κοινότητα. Μάθετε περισσότερα στο https://www.ted.com/tedx

Θέλω να σας πάρω σε μια περιπέτεια

στον παράξενο κόσμο
της διείσδυσης στις αναμνήσεις.

Αυτό που θέλω να κάνετε είναι
να αναθεωρήσετε τη μνήμη.

Θέλω να σκεφτείτε τις αναμνήσεις σας,

όχι ως ακριβείς αναμνήσεις,
μόνιμα αρχεία του παρελθόντος.

Αντ' αυτού, θέλω να σκεφτείτε
τις αναμνήσεις σας ως ιστορίες

τις οποίες λέτε στον εαυτό σας
για να κατανοήσετε της ζωή σας

-γιατί βρίσκεστε εδώ, ποιοι είστε-

ιστορίες που λέτε στους άλλους ανθρώπους,
μέλη της φυλής σας,

για να δείξετε ότι ανήκετε στην ομάδα:

αυτοί είμαστε.

Πριν ξεκινήσω όμως αυτό το ταξίδι
στην επιστήμη των αναμνήσεων

και στην κατανόηση του πόσο εύκολο είναι
να στρεβλωθούν αυτές οι ιστορίες,

θα σας πω μια μικρή ιστορία.

Ξεκινά με τη μητέρα μου
και τελειώνει με τη θεία μου.

Η κατάσταση λοιπόν έχει ως εξής:

Η μητέρα μου πήγε στην Ελβετία.

Σε αυτό το ταξίδι στην Ελβετία,
πήγε να πάρει το αυτοκίνητό της

από ένα υπόγειο γκαράζ.

Μπαίνει στη θέση του συνοδηγού.

Ο πατέρας μου στη θέση του οδηγού.

Προσπαθούν να βγουν από το γκαράζ.

Καθώς έβγαιναν,

ένας άντρας στεκόταν στην έξοδο,
εμποδίζοντας τους να φύγουν.

Προφανώς δεν είναι στα καλά του,

μιλάει μόνος του,

είναι αναμαλλιασμένος.

Και η μητέρα μου,
για να τον κάνει να φύγει,

βγαίνει από το αμάξι και λέει,
«Κύριε, μπορείτε να φύγετε από τη μέση;»

Και ο άντρας, αντί να ανταποκριθεί όπως
θα έκανε κάθε φυσιολογικός άνθρωπος,

δηλαδή φεύγοντας,

έτρεξε προς τη μητέρα μου,

την έσπρωξε μέσα στο αυτοκίνητο,

και άρχισε να τη γρονθοκοπεί.

Ο πατέρας μου αντέδρασε
ξεκινώντας αμέσως το αυτοκίνητο

-όλοι φυσικά βρίσκονταν σε σοκ-

τελικά φεύγουν κι η μητέρα μου είναι καλά.

Αλλά βέβαια, για τη μητέρα μου,

ήταν μια συγκλονιστική στιγμή.

Ένας ξένος της επιτέθηκε χωρίς λόγο,

δεν της είχε ξανασυμβεί κάτι τέτοιο.

Τι κάνει λοιπόν;

Φυσικά, το λέει στην οικογένειά της,

το λέει στους φίλους της,

η ιστορία αναπαράγεται γεμάτη συναίσθημα.

Τώρα, ένα χρόνο μετά,

η θεία μου λέει την ίδια ιστορία,

γεμάτη συναίσθημα,

με αυτοπεποίθηση και σιγουριά,

με λεπτομέρειες

και ισχυρίζεται ότι ήταν στο πίσω κάθισμα.

Αυτό, φυσικά, είναι αδύνατο.

Όπως είπα, η ιστορία εκτυλίχθηκε στην
Ελβετία και η θεία μου ζει στη Γερμανία.

Παραγνωρίζει διαρκώς το γεγονός

ότι δεν υπήρχε περίπτωση
να βρισκόταν στο πίσω κάθισμα,

δε θέλει να αφήσει αυτή την ανάμνηση,

επειδή τη νιώθει τόσο αληθινή.

Πώς μπαίνουμε λοιπόν
σε μια τέτοια κατάσταση

όπου μπερδεύουμε πράγματα
που νομίζουμε ότι μας έχουν συμβεί

-τις αναμνήσεις μας-

με αυτά που έχουν όντως συμβεί;

Αυτή είναι η πηγή έμπνευσης μου λοιπόν,

εκεί ξεκινούν οι ιστορίες μας.

Έτσι αν ξανασκεφτούμε
το παρελθόν μας ως μια ιστορία,

και σκεφτούμε ποιος είναι αυτός
που γράφει αυτές τις ιστορίες,

ποιος είναι ο υπεύθυνος
για το δικό μας κουτί αναμνήσεων,

αυτό μπορεί να είναι λίγο πιο περίπλοκο
απ' όσο φανταζόμαστε.

Και αυτό που βλέπουμε τελικά είναι

ότι όπως η θεία μου δεν παρευρισκόταν
πραγματικά στην εμπειρία της μητέρας μου

-όσο και να ήθελε να είναι,

καθώς παίζει σημαντικό ρόλο
στην προσωπική της αφήγηση-

τελικά αυτό δεν είναι αλήθεια.

Και το ίδιο ισχύει και για εσάς:

μπορεί να υπάρχουν
σημαντικές στιγμές της ζωής σας

-αναμνήσεις της παιδικής σας ηλικίας,
αναμνήσεις από χαμένες αγάπες-

που δε βγάζουν κανένα νόημα.

Άρα μπορεί να μην είστε αυτοί
που νομίζετε ότι είστε,

ειδικά αν βασίζετε την ταυτότητα σας
στις αναμνήσεις σας.

Έτσι, θέλω να τολμήσετε
να αμφισβητήσετε τις αναμνήσεις σας.

Και δεν υπάρχει κάποια
που να απαγορεύεται να ερευνήσετε.

Επειδή είναι ευαίσθητη ή περίπλοκη,
επειδή τη νιώθετε αληθινή,

δε σημαίνει και ότι είναι.

Αμφισβητήστε τες λοιπόν:

«Πώς ξέρω ότι αυτό συνέβη όντως;»

Γιατί έτσι, τολμάτε να ρωτήσετε
τον εαυτό σας: «Ποιος είμαι;»

Κι αν δεν εμπιστεύεστε τις αναμνήσεις σας,

τι γίνεται τότε;

Και τελικά οδηγείστε στην αμφισβήτηση
της πραγματικότητας σας.

Ας μιλήσουμε γι' αυτό, λοιπόν.

Ποια είναι η πραγματικότητα σας;

Πριν καν αρχίσουμε να μιλάμε
για τη στρέβλωση των αναμνήσεων,

ας μιλήσουμε για την προέλευσή τους.

Οι αναμνήσεις ξεκινούν με την αντίληψη.

Όχι απαραίτητα την αντίληψη
από τον πραγματικό κόσμο,

μπορεί αυτή η αντίληψη να είναι μια ιδέα,

μπορεί να είναι κάτι που σκεφτόμαστε

-γιατί μπορεί και να θυμόμαστε κάτι
που έχουμε σκεφτεί ή ονειρευτεί-

αλλά συνήθως μιλάμε
για την αντίληψη στην αληθινή ζωή.

Και φυσικά, εδώ, η νευρολογία
και όσοι μελετούν ψυχολογία,

όπως εγώ,

θεωρούν ξεκάθαρα πως έχετε
ένα μοναδικό αντιληπτικό φίλτρο.

Ο καθένας από εσάς έχει
ένα διαφορετικό ζευγάρι ματιών,

διαφορετικό ζευγάρι αυτιών,
διαφορετική όσφρηση.

Όμως δεν τελειώνει εκεί.

Έχετε, επίσης, διαφορετική κοσμοθεωρία.

Έχετε τελείως διαφορετικές αναμνήσεις

που σας ακολουθούν σε κάθε κατάσταση,

και αυτές είναι σημαντικές.

Θα μπορούσατε ακόμα να υποστηρίξετε
ότι ζούμε σε μια προσομοίωση.

Η πραγματικότητα όπως την ξέρετε

υπάρχει μόνο για εσάς.

Κι έτσι, από την αρχή της η κάθε ανάμνηση

είναι ήδη φιλτραρισμένη, ήδη αλλοιωμένη.

Ας αναφέρω ένα παράδειγμα

για το πώς η αντίληψη μπορεί να φιλτράρει
τον τρόπο λήψης αποφάσεων μας

και πώς τελικά αυτές οι αναμνήσεις
της ζωής μας,

των πραγμάτων που θεωρούμε σημαντικά,

μπορούν να αλλάξουν
τον τρόπο λήψης των αποφάσεών μας.

Λοιπόν.

Εδώ είναι μια μελέτη μου με τους Στίβεν
Πόρτερ, Λιάν Τεν Μπρίνκε και Νατάσα Κόρβα

που δημοσιεύθηκε το 2013,

όπου δίναμε στους συμμετέχοντες
μια φωτογραφία.

Και τους λέγαμε,
σε συνδυασμό με αυτή τη φωτογραφία,

ότι αυτό το άτομο ήταν ένας δολοφόνος.

Τους λέμε ότι καταδικάστηκε
-όχι, δεν καταδικάστηκε-

είναι τουλάχιστον ύποπτος
σε μια υπόθεση δολοφονίας.

Αυτός είναι ο ύποπτος λοιπόν,
σας δίνουμε την υπόθεση,

σας δίνουμε αποδεικτικά στοιχεία,

11 αποδεικτικά στοιχεία
με αυξανόμενη σοβαρότητα.

Αυτό που βλέπουμε είναι ότι οι άνθρωποι,
όσο περισσότερα στοιχεία έχουν,

τόσο πιο πιθανό είναι να τον καταδικάσουν.

Κι αυτό είναι λογικό.

Αλλά υπάρχει μια σημαντική διαφορά

αναφορικά με το πόσα στοιχεία
χρειάζονται για να καταδικάσετε,

κι αυτό έχει να κάνει με το πόσο αξιόπιστο
φαίνεται το πρόσωπο της φωτογραφίας.

Κοιτάζετε λοιπόν κάποιον,
και εκείνη τη στιγμή,

παίρνετε μια βιαστική απόφαση:

«Τον εμπιστεύομαι» ή
«Δεν τον εμπιστεύομαι».

Και βασίζετε αυτή την απόφασή σας,

σχετικά με το αν αυτός ο άνθρωπος
μπορεί να διέπραξε

το απαίσιο έγκλημα
για το οποίο τον κατηγορούμε,

με βάση απλώς τις αναμνήσεις σας.

Με αυτό, σε γενικές γραμμές,
σας έχει βομβαρδίσει η κοινωνία:

ένας εγκληματίας μοιάζει κάπως έτσι.

Αν κάποιος ταιριάζει με αυτό το στερεότυπο
είναι πιο πιθανό να αποφασίσετε λάθος.

Έτσι, ανακαλύψαμε ότι οι άνθρωποι
που δείχνουν λιγότερο αξιόπιστοι

χρειάζονται λιγότερα αποδεικτικά στοιχεία
για να κριθούν ένοχοι,

και, νομίζω το πιο σημαντικό, είναι ότι

όταν δίνεις στους ανθρώπους
απαλλακτικά στοιχεία,

όταν τους δίνεις ένα ενδέκατο στοιχείο

που λέει ότι το DNA σε αυτή την υπόθεση
δεν ταιριάζει με αυτό του υπόπτου

-σίγουρα οι περισσότεροι θα έλεγαν,

«Άρα, λογικό είναι ότι δεν είναι ένοχος»
δηλαδή θα τον αθώωναν-

βλέπουμε ότι οι αξιόπιστοι άνθρωποι
είναι πιθανότερο να αθωωθούν

από τους αναξιόπιστους.

Και πάλι, αυτή η αντίληψη της στιγμής
θολώνει τη λήψη της απόφασής σας.

Έτσι, το λαμβάνετε υπόψιν στην κρίση σας.

Κι αυτό αλλάζει την κοσμοθεωρία σας.

Η αντίληψη επηρεάζει τις αναμνήσεις μας,

επηρεάζει το πώς θυμόμαστε τους ανθρώπους

και το πώς επικοινωνούμε μαζί τους.

Κι έτσι, αυτό μπορεί να στρεβλωθεί.

Και μπορεί να στρεβλωθεί από πράγματα
που ούτε καν παρατηρούμε.

Αλλά πριν συνεχίσουμε

στο προτελευταίο πράγμα
για το οποίο θέλω να μιλήσω,

τη διείσδυση στις αναμνήσεις

-δηλαδή πώς μπορούμε ενεργά
να στρεβλώσουμε τις αναμνήσεις-

ας μιλήσουμε λίγο για τον εγκέφαλο.

Πρέπει να καταλάβετε
πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος

για να καταλάβετε γιατί οι αναμνήσεις
είναι τόσο εύκαμπτες και ολισθηρές.

Κάθε μέρα, ξυπνάτε και είστε
ένας καινούριος άνθρωπος.

Ο λόγος γι' αυτό

είναι ότι ο εγκέφαλός σας αλλάζει διαρκώς.

Από το ξεκίνημα αυτής της πρότασης
μέχρι και το τέλος της,

ο εγκέφαλός σας δείχνει διαφορετικός.

Κι αυτό είναι καλό

γιατί σημαίνει ότι μπορείτε
να είστε δημιουργικοί και να μάθετε,

μπορείτε να λάβετε νέες πληροφορίες
και να τις πλέξετε στον εγκέφαλό σας

για να μπορέσετε
να τις χρησιμοποιήσετε αργότερα.

Άρα αν καταλαβαίνετε
ότι ο εγκέφαλός σας λειτουργεί διαρκώς,

καταλαβαίνετε και ότι αυτό
το απίστευτα περίπλοκο όργανο...

αν το αναλύσουμε σε ένα δίκτυο,

το δίκτυο των αναμνήσεων,

βλέπουμε ότι είναι πιθανό
να ξεχνάμε πράγματα,

να θυμόμαστε κάποια σωστά
και κάποια άλλα λανθασμένα.

Τώρα, αν σκεφτείτε
τις αναμνήσεις ως ένα δίκτυο,

όταν ξεχνάμε, κόβουμε τη σύνδεση
ανάμεσα σε δύο κομμάτια αναμνήσεων.

Όταν μιλάμε για τις αναμνήσεις μας,
τις αυτοβιογραφικές μας αναμνήσεις,

αυτά που συνήθως λέμε είναι,

«Ένιωσα αυτό», «Άκουσα αυτό»,
«Είδα αυτό».

Ονομάζονται πολυαισθητήριες λεπτομέρειες.

Είναι περίπλοκες.

Αυτές οι πολυαισθητήριες λεπτομέρειες
αποθηκεύονται σε δίκτυα

στα διάφορα μέρη του εγκεφάλου,

καθένα από τα οποία
ευθύνεται γι' αυτές τις αισθήσεις,

και γι' αυτό μπορούμε να αναβιώσουμε,

ή να νιώσουμε ότι αναβιώνουμε
αυτές τις μαγικές στιγμές της ζωής μας.

Αλλά όταν ξεχνάμε,

κόβουμε τη σύνδεση ανάμεσα
σε κάποιες απ' αυτές τις αισθήσεις,

από αυτές τις λεπτομέρειες.

Κι όταν δε θυμάστε κάτι καλά
ή έχετε μια ψευδή ανάμνηση,

δηλαδή αυτό το οποίο μελετώ,

επανασυνδέετε κομμάτια
ή τα συνδέετε για πρώτη φορά

με τρόπους που δεν ταιριάζουν
με τους αρχικούς.

Ίσως σκέφτεστε,
«Τη θυμάμαι αυτή τη μυρωδιά»,

αλλά τελικά να κάνατε λάθος.

Έτσι, έχετε συνδέσει πράγματα
που δεν πρέπει να είναι μαζί.

Κι αυτή είναι η βάση
των σφαλμάτων στις αναμνήσεις,

ότι ο ευέλικτος εγκέφαλός σας
επανασυνθέτει τα πράγματα δημιουργικά.

Κι εδώ φτάνουμε στο τελευταίο κομμάτι,

που βρίσκω το πιο συναρπαστικό,

δηλαδή, το κομμάτι
της κοινωνικής επιρροής:

η ιδέα ότι οι αναμνήσεις σας
δεν είναι μόνο δικές σας,

οι αναμνήσεις σας υπόκεινται
σε κοινωνική επιρροή.

Πίσω στις ιστορίες λοιπόν.

Αν σκεφτείτε τις αναμνήσεις σας,
όλες τις αναμνήσεις σας,

σαν να ζείτε σε μια βιβλιοθήκη...

Αυτή η βιβλιοθήκη είναι χάλια.

Είναι μια πραγματικά άσχημη βιβλιοθήκη.

Γιατί;

Γιατί μπορούν να μπουν μέσα άνθρωποι,

να πάρουν το βιβλίο, να σκίσουν σελίδες,

να σβήσουν πράγματα,
να γράψουν άλλα πάνω τους.

Και μάλιστα, κάθε φορά που εσείς παίρνετε
ένα βιβλίο από τη βιβλιοθήκη σας,

απαιτείται να διαγράψετε τα πάντα
και να τα ξαναγράψετε από την αρχή.

Κι έπειτα το ξαναβάζετε στο ράφι.

Τώρα, κι αυτό θ' αλλάξει
ανάλογα με ποιον θα μιλήσετε.

Αν μιλήσετε σ' έναν φίλο,
μπορεί ν' αλλάξετε λίγο την ιστορία.

Ίσως να βελτιώσετε τα σημεία

όπου το άτομο απαντά με μια απλή κατάφαση.

Και μπορεί να αγνοήσετε ή να διαγράψετε
τα σημεία όπου το άτομο λέει,

«Αυτό δεν είναι τόσο ενδιαφέρον».

Άρα είναι σημαντικό σε ποιον μιλάμε.

Κι αν δούμε την έρευνα μου,
την οποία θα περιγράψω τώρα,

όπου πείθω ανθρώπους
ότι διέπραξαν εγκλήματα

ή είχαν άλλες ευαίσθητες εμπειρίες
που δε συνέβησαν ποτέ.

Ας πούμε, θα μπαίνατε στο εργαστήριό μου,

και μπορεί να σας έπειθα
ότι σας επιτέθηκε κάποιο ζώο,

ότι χάσατε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό,

ή ότι τραυματιστήκατε.

Εναλλακτικά,

-επειδή είμαι ποινικός ψυχολόγος-

με ενδιαφέρει και το να προσπαθήσω
να σας πείσω ότι διαπράξατε έγκλημα,

ένα έγκλημα όπως ένοπλη επίθεση σε κάποιον

ή η κλοπή - ερχόμενη σε κάθε περίπτωση
σε επαφή με την αστυνομία.

Σε αυτές τις καταστάσεις
το 70% των συμμετεχόντων

τελικά αποδέχεται
αυτή την εναλλακτική πραγματικότητα,

όπως τους την έχω προτείνει,

και -όπως η θεία μου-
άρχισαν να μου λένε όλα όσα έκαναν:

Γι' αυτό το έκανα,

έτσι είχε η κατάσταση,

σε αυτόν επιτέθηκα.

Κι αυτό λειτουργεί φέρνοντας
συμμετέχοντες στο εργαστήριο μου,

όπου -κάνοντάς τους να με εμπιστευτούν-

τους λέω,
«Έχω επικοινωνήσει με τους γονείς σου»

-πρόκειται για φοιτητές-

«Μίλησα με τους γονείς σου,

και μου είπαν ότι πριν 6 χρόνια
επιτέθηκες σε κάποιον.

Τι θυμάσαι σχετικά με αυτό;»

Και απαντούν,
«Δεν έχω ιδέα για τι πράγμα μιλάς».

«Εντάξει, θες να δοκιμάσεις κάτι;»

Αν σας ρωτήσει ψυχολόγος
αν θέλετε να δοκιμάσετε κάτι,

να είστε προσεχτικοί.

(Γέλια)

Και, φυσικά, όλοι απαντούν
«Ναι, θέλω να το δοκιμάσω»

γιατί νομίζουν, κι εδώ είναι το κλειδί,

νομίζουν ότι ξέρω κάτι για τις ζωές τους
που εκείνοι δεν μπορούν να θυμηθούν.

Άρα πρέπει να με εμπιστευθούν,

να πιστέψουν ότι όντως έχω
αυτή την πληροφορία.

Και λέω, «ΟΚ, ας δοκιμάσουμε αυτό.

Φαντάσου πώς θα μπορούσε να είναι.

Ας προσπαθήσουμε να ξεθάψουμε
αυτή την ανάμνηση».

Και τότε βλέπουμε

ότι αφού φανταστούν επανειλημμένα
πώς θα μπορούσε να είχε γίνει το συμβάν,

για τρεις φορές μέσα σε τρεις βδομάδες,

οι άνθρωποι συναντούν
μια αυξανόμενη δυσκολία

να διαχωρίσουν τα πράγματα
που απλώς φαντάστηκαν

κι αυτά που όντως έζησαν.

Και τώρα πίσω
στους ευέλικτους εγκεφάλους μας,

επειδή ο λόγος που είναι
τόσο δύσκολο να τα ξεχωρίσουν

είναι ότι στον εγκέφαλο,

οι φανταστικές και οι βιωθείσες εμπειρίες

ίσως να είναι ολόιδιες.

Κυρίως αν βάλετε τους ανθρώπους
να φανταστούν πολυαισθητήρια συστατικά:

«Πώς μύριζε;»
«Πώς το ένιωσες;»

Επειδή αυτό συνήθως κάνουμε
για να διακρίνουμε ανάμεσα στα δύο.

Αυτό που θέλω λοιπόν από τους ανθρώπους
είναι να απομακρυνθούν

από την ιδέα της αλήθειας
εναντίον του ψέματος,

τουλάχιστον όσον αφορά τις αναμνήσεις μας,

και να αποδεχτούν ότι κάποιες φορές
τα πράγματα δεν είναι μαύρο-άσπρο.

Κι αυτό είναι σημαντικό
ειδικά για το νομικό σύστημα.

Δουλεύω με τα δικαστήρια,
το στρατό, την αστυνομία,

και πιστεύω, ότι κυρίως
αναφορικά με θέματα της δικαιοσύνης,

πρέπει να προσέχουμε πολύ

να μην υποθέσουμε ότι κάποιος λέει ψέματα

μόνο και μόνο επειδή λένε κάτι
που είναι αποδεδειγμένα αναληθές.

Γιατί αντ' αυτού μπορεί να έχουμε
μια πολύ πιο γκρίζα περιοχή

που βρίσκεται κάπου ανάμεσα
στην πραγματικότητα και το ψέμα,

ψέμα/λανθασμένες αναμνήσεις,

φαντασία που έχει πλεχθεί
στις ιστορίες μας.

Θέλω λοιπόν να σας αφήσω με αυτό.

Θέλω να είστε προσεχτικοί,
περίεργοι και ευγενικοί.

Θέλω να είστε προσεχτικοί.

Σκεφτείτε πώς θυμόσαστε τα πράγματα

και όσα μπορεί να έχουν επηρεάσει
αυτά που θυμάστε.

Υπήρχε κάποιος που παρακολουθούσε
με προσοχή την ανάμνησή σας;

Κάποιος που σας έκανε σχόλια
και τις κυριότερες ερωτήσεις;

Υπήρχε ψυχαναλυτής
ή ίσως κάποιος αστυνόμος

ή ίσως ένας δάσκαλος ή γονείς
που σας έκαναν ερωτήσεις με ζήλο

και έλεγαν, «Αχ όχι, όχι,
μα δε το θυμάσαι αυτό;»

Προσέχετε τους σκοπούς
που μπορεί να είχαν.

Παραξενευτείτε όταν οι άλλοι θυμούνται
πράγματα κι εσείς σκέφτεστε,

«Δεν ξέρω αν αυτό είναι αλήθεια».

Ρωτήστε τους.

«Έχεις αποδείξεις
ότι αυτό πράγματι συνέβη;»

Και να είστε ευγενικοί.

Μόνο και μόνο επειδή κάποιος
λέει κάτι εμφανώς αναληθές,

μην υποθέσετε ότι λέει ψέματα.

Αυτό με βοηθάει αρκετά με τη θεία μου.

(Γέλια)

Θέλω λοιπόν να σας αφήσω με την ιδέα

ότι εσείς είστε οι επιμελητές
των αναμνήσεών σας.

Μόνο εσείς έχετε λόγο
στο ποιος θα εισέλθει στη βιβλιοθήκη,

ποιος θα σκίσει σελίδες
και ποιος θα γράψει στα περιθώρια.

Γι' αυτό να είστε προσεχτικοί.

Γιατί αν αφήσετε να τρυπώσουν πολλά λάθη,

ίσως συνειδητοποιήσετε

ότι οι αναμνήσεις σας
είναι απλώς μια ψευδαίσθηση.

(Χειροκρότημα)